Skip to main content

Full text of "Monumenta hungariae historica. Magyar történelmi emlékek. 3. osztály. B, Erdélyi országgyülési emlékek"

See other formats 


This  is  a  digital  copy  of  a  book  that  was  preserved  for  generations  on  library  shelves  before  it  was  carefully  scanned  by  Google  as  part  of  a  project 
to  make  the  world's  books  discoverable  online. 

It  has  survived  long  enough  for  the  copyright  to  expire  and  the  book  to  enter  the  public  domain.  A  public  domain  book  is  one  that  was  never  subject 
to  copyright  or  whose  legal  copyright  term  has  expired.  Whether  a  book  is  in  the  public  domain  may  vary  country  to  country.  Public  domain  books 
are  our  gateways  to  the  pást,  representing  a  wealth  of  history,  culture  and  knowledge  that's  often  difficult  to  discover. 

Marks,  notations  and  other  marginalia  present  in  the  originál  volume  will  appear  in  this  filé  -  a  reminder  of  this  book's  long  journey  from  the 
publisher  to  a  library  and  finally  to  you. 

Usage  guidelines 

Google  is  proud  to  partner  with  libraries  to  digitize  public  domain  materials  and  make  them  widely  accessible.  Public  domain  books  belong  to  the 
public  and  we  are  merely  their  custodians.  Nevertheless,  this  work  is  expensive,  so  in  order  to  keep  providing  this  resource,  we  have  taken  steps  to 
prevent  abuse  by  commercial  parties,  including  piacing  technical  restrictions  on  automated  querying. 

We  alsó  ask  that  you: 

+  Make  non-commercial  use  of  the  filé s  We  designed  Google  Book  Search  for  use  by  individuals,  and  we  request  that  you  use  these  files  for 
personal,  non-commercial  purposes. 

+  Refrainfrom  automated  querying  Do  not  send  automated  queries  of  any  sort  to  Google's  system:  If  you  are  conducting  research  on  machine 
translation,  optical  character  recognition  or  other  areas  where  access  to  a  large  amount  of  text  is  helpful,  please  contact  us.  We  encourage  the 
use  of  public  domain  materials  for  these  purposes  and  may  be  able  to  help. 

+  Maintain  attribution  The  Google  "watermark"  you  see  on  each  filé  is  essential  for  informing  people  about  this  project  and  helping  them  find 
additional  materials  through  Google  Book  Search.  Please  do  not  remove  it. 

+  Keep  it  legal  Whatever  your  use,  remember  that  you  are  responsible  for  ensuring  that  what  you  are  doing  is  legal.  Do  not  assume  that  just 
because  we  believe  a  book  is  in  the  public  domain  for  users  in  the  United  States,  that  the  work  is  alsó  in  the  public  domain  for  users  in  other 
countries.  Whether  a  book  is  still  in  copyright  varies  from  country  to  country,  and  we  can't  offer  guidance  on  whether  any  specific  use  of 
any  specific  book  is  allowed.  Please  do  not  assume  that  a  book's  appearance  in  Google  Book  Search  means  it  can  be  used  in  any  manner 
any  where  in  the  world.  Copyright  infringement  liability  can  be  quite  severe. 

About  Google  Book  Search 

Google's  mission  is  to  organize  the  world's  Information  and  to  make  it  universally  accessible  and  useful.  Google  Book  Search  helps  readers 
discover  the  world's  books  while  helping  authors  and  publishers  reach  new  audiences.  You  can  search  through  the  full  text  of  this  book  on  the  web 


at|http  :  //books  .  google  .  com/ 


1::.:.  . 


i 


MONÜMENTA 
HUNGÁRIÁÉ  HISTORICA. 


SCRIPTOBES. 
XVI. 


MONÜMENTA  HCNGARIAE  HI8T0RI 
MAGTAR 

TÖRTÉNELMI  EMLÉKE 


KIADJA 

A  MAGYAR  TUDOMÁNYOS  AKADEiUA 

TÖRTÉNELMI  BIZOTTSÁGA. 

MÁSODIK  08ZTÁLT:  ÍBÓK 


TIZENHATODIK  KÖTET. 


PB8T,   18M. 
-u^IOENBERGEH  FERDINÁND  BÍA6YAR  AKAD.  KÖNYVÁRUSI 


eHTMESI  FOBGÁCH  FERENCZ 

NAGTVilUDI  pOSPÖR 

MAGYAR  HISTÓRIÁJA 

1640— 1Ö72. 

FORGÁCH  SIMON  ÉS  ISTVÁNFI  MIKLÓS 

JEGYZÉSEIKKEL  EGYÜTT. 


A  HERCZEG  ESTERHÁZY-FÉLE  KÉZIRATBÓL 

KÖZLI 

MAJER  FIDÉL. 

BEVEZETTE 
TOLDY  FERENCZ, 

X.    AKAD.     R.   T.    8  A    TÖKTÉMBLMI   BIZOTTSÁG  ELŐADÓJA. 


PS8T,  I8S6. 
E6GENBEB6ER  FERDINÁND  MAGYAR  AKAD.  KÖNYVÁRUSNÁL. 


Incorruptam  fidem  professis  neque  amore  quisquam  et  sine  odio 
dicendus  est.  Tae,  IliiL  L  i. 

Opus  aggredior  opimum  casibus,  atrox  proeliis,  díscors  seditionibus, 
ipsa  etiam  pace  tsaevum.  .  .  Id,  I.  2. 

Non  tamen  adeo  virtutuin  Btcrile  seculum,  ut  non  et  bona  exempla 
prodi derít ; .  .  .  supremae  clarorum  vironim  necesBÍtates,  ipsa  necessitas 
fortiter  tolerata;  et  laudatis  antiquorum  mortibas  pares  exitus. 

.  .  .  cladibus  .  .  approbatum  est  non  esse  curae  deis  secaritatem 
nostram,  esse  ultionem.  Id,  L  3, 


Nyomntott  Imich  GnasUv    mugy.  «1i«d.  nyomdAiinál,  Ppaten,  IBCe. 


FORGÁCH  FERENCZ  ÉLETE  ÉS  MUNKÁI. 
BEVEZETÉSÜL. 


I.  Egy  státusember  történetirata  nyújtatik  e  kö- 
tetben a  tudós  közönségnek,  ki  az  igazat  nem  csak 
felismerni,  hanem  érezni  is  tudta,  nem  csak  tisztelte 
mindenek  felett,  hanem  kimondani  is  bátor  volt.  In- 
nen azon  nyíltsága,  mely  minden  személyes  kímélet 
mellőzése  miatt  fanyarnak  s  a  szeretetlenség  sziné- 
ben  jelent  meg ;  innen  azon  elkeseredése  a  hazai  dol- 
gok folyása  felett,  mely  öt  a  magyar  király  tartomá- 
nyúból az  erdélyi  fejedelmébe  átköltözésre  bírta.  — 
Csak  a  szerencsésnek  szokott  igaza  lenni  a  világ 
előtt:  ÍS  nem  volt  az,  s  így  az  egykorú  tanúk  követ 
emeltek  ellene,  az  utókor  pedig,  ezekre  támaszkodva, 
elpártolt  alattvalónak  s  részrehajló  történetirónak  bé- 
lyegezte; 8  hogy  bajai  tetőzve  legyenek,  a  sors  Ko- 
rányiban oly  kiadóval  látogatta  meg,  ki  munkáját 
idegen  részekkel  átszőve  és  hibákkal  eléktelenítve  adta 
át  a  világnak. 

n.  Valóban  hálára  méltó  dolgot  tett  e  nevezetes 
író  körül  Majer  Fidél,  hg  Esterházy  Miklós  úr  egy- 
kori nevelője,  ki  annak  szövegét  a  berezegi  könyv- 
tárban őrzött  XVI.  századbeli  kéziratpéldány  alap- 


VI 

ján  visszaállította,  s  azt  az  akadémia  Történelmi  Bi- 
zottságának rendelkezése  alá  adta.  De  mintha  e  mű 
valamely  bal  csillagzat  alatt  fogantatott  volna:  alig 
indult  vala  meg  nyomatása.  Majert  elragadta  a  halál. 
Most  ennek  barátja  Szalay  László  lépett  a  kiadás 
élére,  s  ím  öt  is  elvesztettílk.  még  mielőtt  a  rágalma- 
zott és  elferdített  írót  újra  bevezethette  volna  irodal- 
munkba. Rám  szálltak  tehát,  mint  a  Történelmi  Bizott- 
ság ügyei  vivőjére,  a  befejezés  s  a  közzététel  vég  gond- 
jai. Későn  teljesítem  a  mi  teendő  volt,  de  azon  hííség- 
gel,  melyet  a  jeles  és  szerencsétlen  szerző  érdemelt. 
lII.  A  miket  Forgách,  Commentáriusaiban,  fel- 
jegyzett, azoknak  maga  kor-  és  sokban  szemtanúja, 
nem  kevésben  részese ,  volt ;  s  így  az  író  személyi- 
sége sokkal  bensőbb  összefüggésben  van  a  miivel, 
hogysem  életrajza  mellőzhető  volt  volna.  Adom  azt 
biographusai  '),  némely  acták ,  elszórt  adatok,  és  sa- 
ját munkája  helyeiből  szőve :  talán  ez  által  is  más  vi- 
lágításban tíínvén  majd  fel  e  történeti  munka,  melyet 
divat  lőn  mint  pártosat  káromlani,  bár  —  nem  lehet- 
vén nélküle  XVI.  századbeli  dolgainkat  megírni  — 


1)  „Vita  Auctoris"  az  Esterházy-codexben  lUvánfiUA 
(kiadva  KovachickniXy  Scriptt  Min.  L  155.  sk.  11.).  —  Czvit- 
iingwnkX  Specimen  Hung.  Lit  147.  L  (ki  öt  kisöcscsével,  a 
bibomok-érsekkely  egygyé  teszi).  —  Bod  M .  Athénás  86.  I.  — 
Pray  az  Annálisok  V.  köt  Elöszav.  s  a  Hierarchia  IL  k.  — 
Horányi  a  Memor.  I.  693. 1.  —  Ghínóesy  :  Episcopi  Varad.  II. 
103.  sk.  11.  —  Háner  :  Scriptt  Rer.  Hung.  L  169.  sk.  11.  — 
Ismét,  és  most  már  teljesben,  Horányi  Forgáchnak  általa  esz- 
közölt kiadásáb.  1788.  —  Budai  F.  Lexikona  H.  k.  42.  sk.ll. 
—  Sok  újat  hozva  Mocsáry  Antal  Nógrád  várm.  Leir.  IV.  k . 
137.  sk.  IL  —  Mednyánszky:  Taschenb.  f.  vaterl.  Gtesch.  1822. 
8  ez  után  Kovacsóczy :  Árpádia  1835.  —  Fábri  Pál  az  Esmér. 
Tára  V.  k.  40.  1.  —  Lányi:  Magyarföld  Egyháztört.  L  268  stb. 


VII 

minden  történészek  által  nyomról  nyomra  használ- 
tatik. 

IV.  Ghymesi  Forgách  Ferencz,  Forgách  Zsig- 
mond kincstartó ')  és  Zólyomi  Katalin  harmadik  fiók  '), 
a  XVI.  század  egyik  legjelesb  bajnoka  Simon  test- 
vére, Budán  született  ^).  Bátyja  a  hadi  pályára  akarta 
őt  bírni,  a  lánglelkű  i^u  azonban  inkább  a  tudomá- 
nyok iránt  érezve  vonzódást,  magát  papságra  szánta  ^). 


*)  Horáttjfi  a  Mem.  I.  köt  a  Mohácsnál  elesett  Forgách 
Miklós  fiává  teszi,  de  a  kiadás  előtti  életrajzban,  Bél  nyomán 
(NotitlV.  372),  már  megigazitja. 

')  Magának  Forgách  Ferencznek  előadása  szerint  az 
e  kötet  végén,  552.  L,  közlött  nemzékrendben,  ahol  a  négy 
fitestvér  ily  rendben  áU :  Simon,  Paulus,  FrancisciUy  Emericus. 
BélnÜ^  s  atána  Nagy  Ivánnál  az  ilL  h.,  így  következnek :  Pál, 
Ferencz,  Simon,  Imre.  Eétségtelenttl  az  első  sor  hiteles,  mit 
Istvánfi  előadása  is  bizonyítani  látszik,  hol  Ferencznek  püs- 
pökké kineveztetéséről  szól  (1.  a  köv.  jegyzetet).  I.  Ferdinánd 
kir.  oklevelében  is  (Függelék  I.  sz.)  Simon  áll  első  helyt. 

*)  Horányi  szerint  (a  nagy  életrajzban,  melyet  értünk 
minden  következő  idézetinkben)  még  pedig  lőlO-ben,  a  mi 
azonban  nem  lehet  Mert  ha  Simon  volt  a  legidősb  testvér,  kit 
C84k  Pál  és  Margit  után  követett  Ferencz,  úgy  Simonnak 
legalább  1507.  kellett  volna  születnie,  és  így  1596-ban,  midőn 
a  keresztesi  mezőn  mint  osztályvezér  harczolt,  majd  küencz- 
ven  éveinek  lennie !  Másfelül,  mint  a  fejezetben  előadatik,  a 
pádnai  egyetemről  visszatérvén  lett  Ferencz  püspök  1556,  s 
ekkor  ifjúsága  mioH  Simonra  bízatott  Várad  megvédése :  már 
pedig  ha  46  éves,  sem  ekkor  nem  fogott  Páduából  haza  térni, 
sem  a  46  éves  férfiú,  ifjúsága  miatt,  gyámra  és  vedre  nem  fo- 
gott szorulni. 

^)  így  Horányi  a  nagyobbik  Életrajzban,  és,  bár  kútfőt 
nem  idéz,  a  dolog  valószintt.  Eevesbbé  a  mik  következnek, 
hogy  t  i.  visszatérvén  Olaszországból,  Szalaházi  Tamás  veszp- 
rémi és  választott  egri  püspök  által  szenteltetett  volna  fel ; 
majd  az  ennél  nyert  jó  véleményt  ennek  utódja  Frangepán 


vm 

Istvánfi  szerint  Oláh  Miklós  küldte  dt  a  páduai  egye- 
temre, hol  a  bölcsészet  és  szabad  mesterségekbííl  tu- 
dori rangot  nyert  ^).  Épen  midőn  0  laszországból  haza 
téré,  halt  meg,  1556.  aug.  12.,  a  váradi  püspök  Za- 
berdin  Mátyás,  ki,  a  mily  határozott  híve  Ferdinánd- 
nak, oly  harczias  férfiú,  a  király  tekintélyét  a  tiszán- 
túli részeken  hatalmasan  fenn  tudta  volt  tartani.  De 
Erdélyben  a  király  ügye  el  vala  veszve,  Biharban 
pedig  a  kedélyek,  Zaberdin  kegyetlenségei  áJtal  is 
végkép  elkeserítve  úgy,  hogy  a  tiszai  tartomány  is  Iza- 
belláhozeskütt,  sa  novemberikolosvári  országgyűlésen 
Erdély  s  a  Részek  egy  közös  birodalommá  alakultak. 
Kassa,  Gyula  és  Várad  még  a  királyiak  kezén  vol- 
tak. Zaberdin  halála  után  tehát  a  váradi  szék  hamar 
be  volt  töltendő,  mielőtt  e  megye  is  elveszne.  Oláh 
Miklós  Ferdinándnak  Forgáchot  ajánlotta,  kit,  úgy 
látszik,  még  mint  egri  püspök  (1548—53),  s  mielőtt 
az  i^u  pap  még  felszenteltetett,  már  egri  kanonokká 
tett  volt ,  s   ki    időközben    őrkanonokká   lett  Q.    A 


Ferencznél  is  fenn  tudván  tartani,  ez  által  neveztetett  volna 
egri  őrkanonokká,  kinek  utódai,  Oláh  Miklós  és  Újlaki  Fe- 
rencz,  által  is  becsültetett  és  szerettetett  —  De,  ha  Forgách 
Szalaházi  által  annak  veszprémi  és  egri  püspöksége  idején 
szenteltetett  fel,  úgy  ennek  1527 — 34  közt  kellé  történnie, 
mert  1534  már  Eecseti  Márton  volt  veszprémi  püspök  ;  s  ha 
ekkor  Forgách  hoszonnégy  éves  volt,  csakugyan  1510-ben 
ben  született,  minek  hihetetlenségét  azonban  a  4)  jegyzésben 
megmutattam. 

^)  „Ex  patavino  gymnasio,  ubi  philosophiae  studiis  ope- 
rám dederat,  et  de  ea,  literisque  quas  vocant  humanioribus, 
lauream  acceperat,  reversus.  .  Olaho,  qui  eum  in  Italiam  ml- 
serat.  .  . 

^)  Pray  (Hierarch.  II.  188.)  kétségtelenül  okmányos  ala- 
pon, írja  :  „Ex  Custode  Capituli  Agriensis,  confestim  a  morte 


XI 

király  csakugyan  neki  is  szánta  a  váradi  püspöksé- 
get oly  kikötéssel,  hogy  ő,  mint  igen  iQu  jmég,  csu- 
p&n  az  egyháziakat  látná  el,  s  a  király  mellett  titkár- 
ságot viselne,  Váradot  pedig  és  környékét  testvére 
Forgách  Simon,  ki  csak  azimént  szabadult  vala  ki  a 
törOk  fogságból ,  melybe  Temesvár  veszedelmekor 
esett  volt,  jelenleg  pedig  felső  Magyarországban  vi- 
tézkedett a  lázadó  urak  eUen,  sietne  védelmezni  ^). 
Mert  Várad  az  erdélyiek  által  már  ostromoltatott 
vala*),  8  a  Lengyelországból  Erdélybe  visszatérő  Iza- 
bella az  ostromló  hadat  még  útjából  megerősíttette  ^^). 


Zftberdini,  per  Ferdinandum  R.  nominatus."  Az  egri  egyházi 
SchematisiniiB  ugyan  (1838-ról)  az  egri  kanonokok  sorozatá- 
ban, mely  „e  docnmentis  publicis''  készült,  Forgáchot  mint 
Srkanonokot  csak  1564-re  hozza  fel  (22.  1.),  de  ez  csak  azt 
biaonyitja,  hogy  más  évről  a  lajstrom  szerkesztője  előtt  ok- 
mány nem  feküdt^  mig  másfelül  azt,  hogy  1564  is  még  az  volt. 
Hogy  Oláh  által,  sigy  1553  előtt  lett  már  egri  kanonok,  azon 
YÍBzonynál  fogva  hihető,  melyben  őt  e  főpap  irányában  Ist- 
vánfi  tűnteti  fel,  mint  ki  őt  „Olaszországba  küldte^,  és  a  vá- 
radi azékre  ajánlotta  Ferdinándnak  (Vita  auctoris). 

*)  Bizonyítja  ezt  Istvánfi  előadása  mind  Históriájában 
Uh.  XIX.  (Colon.  1724)  230. 1.  mind  Forgách  Életében,  vilá- 
gosan összekötvén  a  Ferencz  püspökségét  és  Simon  váradi 
kapitányságát ;  hogy  pedig  emez  Váradot  még  1556  őszszel 
vette  át,  bizonyos,  mert  habella  visszatérésekor  már  benne 
Tolt  A  forma  szerinti  kinevezés,  mint  látni  fogjuk,  a  másik 
érben  következett 

*)  „Simon  Forgách  ...  ad  administrationem  Inferioris 
Vngariae  et  Varadini,  quae  iam  tertium  mensem  oppugnabatur . . 
praefectos  erat"  L.  Forgách  Ferenczet  alább  a  148. 1. 

'')  nEorum  Polonoram  atque  Vngarorum  parte  secum 
UBiunpta,  reliquos,  bipartito  dividit  (Isabella),  partemque  duce 
Andrea  Batory  de  Somlio  ad  obsidionem  Húst  urgendam  mit- 
út,  partém  Waradinnm  acriUM  oppugnandum.^  U.a.   149.  U 


V.  Míg  Simon  Báthory  György  rohamai  ellen 
Váradot  vitéz  kitűréssel  oltalmazá ;  öcscse,  a  kijelölt 
püspök,  kinek  részére  Váradot  meg  kellé  tartania, 
ez  alatt  mint  királyi  titkár  az  udvarban  kezdte  meg 
szolgálatait.  Megjelenvén  itt  a  királyi  tanácsban  a 
huszti  őrség  követei,  segítséget  sürgetni  az  ostromló 
Báthory  András  ellen,  Ferdinánd  oda  Brandeis  német 
kapitányt  rendelte,  bár  Zrínyi  Miklós  ajánlkozott  a 
várnak  kiostromlására,  ha  a  király  Husztot,  költsé- 
gei visszatéríttetéseig,  okmányilagneki  adományozza; 
s  bár  a  tettszomjas  Forgách  Ferencz  —  s  ez  vala 
első  fellépése  —  azt  sürgette,  hogy  oda  valamely  a 
helyi  és  személy-viszonyokba  avatott  magyar  kapi- 
tány küldetnék,  kihez  ő  csatlakozni,  s  kit  eladandó 
örökségéből  pénzzel  és  zsoldosokkal  támogatni  kész. 
Hiába.  Másfelül  a  váradiak  követe  is  a  majd  győző- 
delmes  Brandeis  segedelmével  lőn  biztatva,  noha  For- 
gách Simon  arra  kért  vala  engedelmet ,  hogy.  Vá- 
radban helyettest  hagyván,  kijöhessen,  a  felföldön  el- 
széledt hadakat  összeszedhesse,  s  azokat  újakkal  sza- 
porítva, mind  a  két  várat  segíthesse.  A  király  mind 
e  fényes  ajánlatokat  mellőzte,  s  Brandeis  addig  raj- 
zolt az  alföldön^s  sétált  Huszt  és  Bécs  között,  míg  a 
huszti  derék  őrség  kénytelen  lőn  magát  megadni, 
s  a  királyné  hadai  teljes  erővel  Váradot  ostromolha- 
ták.  Simon  gyakran  ki-kirohant,  meg-megütközött, 
s  oly  vitézül  tartotta  magát,  hogy  végre  is,  majd  egy 
évi  ostrom,  és  csak  vég  kiéheztetés  után,  vonult 
ki ,  átengedvén  Izabella  vezérének  az  Alföld  e  kul- 
csát '  *)  és  öcscse  püspöki  székét,  de  melyet  ez  soha 


«>)  L.F.  Ferencz,  1Ö3— 157.11.  —  Várad  nem  1556,  ha- 
nem 1657  esett  el,  mit,  a  körülmények  összevetésén  kivfil, 
iSepn  Lacskó  Máié  krónikája  is  világosan  bisonyit,  hol  ez  áll : 


XI 

?em  látott,  sem  bírt.  Mert  az  1556-ki  kolosvári  gyű- 
lés határozata  alapján,  mely  az  egyházi  jószágok  se- 
enlarisátióját  kimondta,  Izabella  1557  a  váradi  püs- 
pökség és  káptalan  jószágai  nagy  részét  elfoglalván, 
axokat  hozzá  hű  világiaknak  adományozta  ^'),  János 
Zdgmond  pedig,  midőn  anyja  halála  utána  kormányt 
átyette,  folytatván  az  elkobzásokat,  a  javakat  maga 
Í8  hol  adományzás,  hol  eladás  által  elidegenítette  ^'), 
iD%  végre  1566  a  tordai  gyűlés  a  káptalant  is  eltö- 
rölte, 8  a  levéltárt  országos  gondviselés  alá  vette  '^). 
így  elvesztvén  Forgách  Ferencz  püspökségét,  még 
mielőtt  azt  bírta,  puszta  czímnek  maradt  az,  hatáskör 
és  javadalom  nélkül. 

VI.  Míg  Simon  hős  Váradon  folytatta  hadi  mun- 
káit, Ferencz  a  diplomatái  pályán  csakhamar  megál- 
lapította hímevét.  T.  i.  a  törökök  folytonos  betörései 
az  alsó  részekbe  nyugtalanítván  a  királyt,  ez  1557 
elején  Regensburgba  a  birodalmi  rendekhez  folyamo- 
dott segedelemért,  mely  meg  is  igértetett  ^^),  a  ma- 
gyarokat pedig  június  l-jén  Pozsonyba  hívta  össze 
kellő  intézkedések  tétele  végett.  Ez  országgyűlésen 
adta  ki  Ferdinánd  Forgách  Ferencznek  püspöki  ki- 
nevező oklevelét '^),  midőn  a  jövő  télre  kihirdetett 
uémet  birodalmi  gyűlésre  menendő  országos  követ- 

„1557.  Váradot  János  király  fia  megveszi  FerdÍDáDdtól."  (Or. 
Mikó  Imre:  Erdélyi  Történelmi  Adatok,  IH.  k.  18.  I.) 

'*)Gdnóczysziá.h.  111.1. 

'»)ü.  ott  113.1. 

«*)  ü.  ott  127—9. 11.     . 

»»)  L.  Ferdinánd  kir.  XVIII.  végzeménye  (1557)  I.  tör- 
vénycxikkét. 

'•)  „Princeps  legationis  Franciscus  Forgách  tum  prU 
mum  !n  üs  comitÜB  titulo  episcopatus  Varadinensis  ornatua^ 
írja  maga,  alal  155.  1. 


xn 

ség  vezérletével  és  szónoklatával  8  bízatott  meg.  Re- 
gensburgban  jelen  volt  Ferdinánd,  fiaival  együtt,  mi- 
dőn Forgách  vezérbeszédét  tartotta.  Nagy  érdekelt- 
séggel és  részvéttel  függött  az  öszves  gyűlés  a  szónok 
ajkain ,  ki  a  legnagyobb  vereségek,  a  legaggasztóbb 
veszélyek,  úgy  Ferdinánd  föherczeg  viselt  dolgai 
elbeszéllését  művészileg  beszővén  előadásába,  majd 
szánakozásra  indítá  hallgatóit,  majd  örömre,  s  isipét 
elkeseríté  s  feltüzelé  a  kedélyeket.  E  mellett  személye- 
sen eljárta  a  fejedelmeket,  meggyőzni  őket  a  veszély 
közösségéről,  kérni,  könyörögni  nyújtanának  segélyt. 
Es  csakugyan  egy  értelemmel  meg  is  ajánltatott  az, 
még  pedig  negyven  ezer  gyalog  és  nyolcz  ezer  lo- 
vas '^).  E  siker,  de  még  inkább  a  követ  lelkessége, 
szelleme  és  buzgósága  annyira  megnyerte  Forgách- 
nak  a  király  bizodalmát  és  kegyét,  hogy  őt  titicos 
tanácsosai  sorába  felvette  '  *)  és,  ha  nem  csalódom,  sl por- 
nói apátsággal  inast  adományozta  meg.  T.  i.  ez  adomá- 
nyozás évét  nem  tudjuk  ugyan,  de  hogy  azt  1560 
előtt  nyerte,  IV.  Pius  pápa  ez  utóbbi  évben  kelt  bul- 
lája kétségen  kivül  helyezi.  Megjegyzem  még,  hogy 
a  tudvágyó  püspök  regensburgi  útját  tapasztalásai 
gazdagítására  is  felhasználta,  kiterjesztvén  azt  Bel- 
giumba egész  az  éjszaki  tenger  partjáig,  mint  Ist^''án- 
fi  emlékezetben  hagyta.  —  1560-ban  már  mint  Jdr. 
alcancellárral  találkozunk  vele,  ez  évi  april  10-kén 
adván  ki  Ferdinánd  híres  decretuniát  az  elidegenített 
egyházi  javakról,  mely  a  hazai  törvénytárban  e  ki- 
rály XX.  törvénykönyve  után  áll  ^^). 


*')  L.  al.  Forgáchot  a  156.  1.  V.  ö.  IntoánjU  az  id.  kiad. 
235.  lap. 

^®)  Horányi  szerint  a  nagyobb  Életrajzban. 

'•)  „Ferdinánd!  I.  super  ÍDBcriptis,  oppo8ÍtÍ8  seu  iinpi- 


xm 

Vn.  Szinte  1560-baii  bekövetkezett  Forgách  pá- 
pai megerősíttetése  püspöki  székében,  IV.  Piusnakjul. 
16.  költ  bullája  által.  Ismerte  ezt  már  Szentiványi  Már- 
ton, s  hiába  igyekszik  Gránóczy  okoskodásokkal  czáfol- 
ni  meg  a  tudós  jezsuitát,  miután  e  bullát  most  már  egész 
kiterjedésében  bírjuk.  Hogy  pedig  a  magyar  egyház 
több  tekintélyes  püspökei,  mint  Verancsics  az  egri, 
Bnunán  a  zágrábi,  Draskovich  a  pécsi,  Faulini  a  Csa- 
nádi, Újlaki  a  tinníni,  még  azoíl  év  végén  sem  vol- 
tak megerősítve,  melynek  júliusában  a  megye  nél- 
küli Forgách  már  kinyerte  volta  buUát,  csak  azt  mu- 
tatja, hogy  Ferdinánd  ennek  ügyét  buzgón  és  erélyesen 
sürgette,  s  ezzel  is  kedves  dolgot  akart  tenni  fiatal,  de 
kitűnő,  tanácsosának  és  alcancellárjának  ^^).  Ugyan 
ez  évben  volt  öröme  Forgáchnak,  családját,  mely 
kfllonben  is  a  legrégiebbek  és  fényesbek  közzé  tarto- 


gDoratÍB,  donatis  et  venditis,  ac  quovis  niodo  per  ipsom  abalie- 
natís  bonis  Eccleaiarum  Regni  Hung.  Decretum  A.  D.  1560 
editam/  Az  aláírás  csak  így  haDgzik :  „Franciscus  Forgách, 
Episcopns  Varadiensis.^  Gánóczy  s  a  többiek  caDcellárnak 
neyezik  öt^  de  az  nem  volt.  Láttam  a  nemzeti  múzeumban 
Forgáchnak  három,  évvel  utóbb,  u.  m.  1563.  nov.  8.  kelt  ere- 
deti nyugtatványáti  mely  alatt  igy  írja  magát:  „Episc.  Vara- 
diensisy  ConsiliariuB  et  Vice-Cancellarius.^ 

««>)  L.  Gánóctyt  az  íd.  h.  106—110.  —  A  119.  lapon 
még  azt  ÍB  felhozza  G^  hogy  még  1565-ben  is  Electusnak  írta 
magit  Forgách,  midőn  Commentáriusaiban  mondja  (nálunk  a 
289  lapon) :  „Postera  die  laudatus  (Ferdinandus  L)  inter  solen- 
nia  pro  suggestu  a  Francisco  Forgách  Electo  Episcopo  Vara- 
dinenti  oratíone,   quae  extat^  Igen :  Forgách  e  helyet  több 
évvel  a  történet  után  irta,  midőn  az  Electus  könnyen  kisíkl- 
hatott  tollából :  de  1565-ben,  midőn  e  beszédet  tartotta  s  azon- 
nal kiia  adatta,  a  hivatalos  kiadás  czimlapján,  csak  „Episco- 
po Varadien  :^  áll.  S  így  ez  okoskodások  nem  nyomnak  sem- 
mit —  Magát  a  bullát  1.  a  FüggeUkheHj  a  IL  sz.  alatt 


XV 

fenn  illik  tartani,  űg3miond,  a  magyar  királ3mak  azon 
tartományok  feletti  régi  jogát,  a  mennyiben  idő  8 
körffhnények  engedik.  Ferdinánd  Forgách  tanácsát 
fogadván,  bele  egyezett,  hogy  Zay  Basilicus  ügyét 
lehető  titokban  előmozdítsa,  s  e  végre  annak  pénzt  is 
köldott.  Zay  a  harczias  Székely  Antalt  könnyen  rá 
bírta  a  hadjáratra,  ki  a  Szucsva  mellett  Sándort  tel- 
jesen megvervén,  a  moldvánok  Basilicust  vajdául  el- 
fogadták. Maga  Szulimán,  el  levén  másfelé  foglalva, 
elismerte  őt,  és  fejedelmi  zászlóval  megajándékozta. 
Ekép  az  ügy  szerencsésen  befejeztetvén,  Forgách  csak 
most  állt  elé  egész,  nagy  horderejű  s  addig  titkolt, 
tervével,  melynek  czélja  nem  vala  csekélyebb,  mint 
II.  János  megbuktatásával  Erdély  visszakapcsolása 
az  anya  országhoz,  tehát  a  magyar  birodalom  egységé- 
nek hdyreáüüása,  mel3mek  természetes  következése 
leendett  majdan  a  még  csak  húsz  éves  török  foglalá- 
{K)k  visszavétele,  s  így  isten  segedelmével  végre  ismét 
az  elrongyollotthaza  megépítése.  Emlékirata,  melyet 
a  királyiiak  december  második  felében  nyújtott  be, 
a  tervet  a  hozzá  hű  Basilicus  Despotes,  némely  Fer- 
dinándhoz szító  erdélyi  főurak,  s  a  szászok,  az  elége- 
detlen székelyek,  s  több  magyarországi  hű  urak  gyors 
és  lelkes  összeműködésére  alapította.  A  király  n9gy 
érdekeltséggel  fogadta  a  gondolatot,  azt  fiával  Maxi- 
mili&nnal  s  néhány  legbiztosabb  tanácsaival  közölte 
véleményzés  végett,  mely  utóbbiak  azt  pártolták  is,  de 
időközben  a  viszonyok  megváltoztak.  A  moldvai  ese* 
menyek,  tudva  lévén  hogy  azokban  magyar  kéz  ját- 
szik, n.  János  figyelmét  is  felköltötték,  és  oly  intéz- 
kedéseket vontak  magok  után  Erdélyben,  melyek  a 
meglepetésre  épített  tervet  kivihetetlenné  tettek,  any- 
nyival  inkább,  mert  a  !3alassa  Menyhért  elpártolása 


XVI 

folytán  Jánostól,  mely,  aForgách  javaslata  elfftt  már, 
tudta  nélkül,  titkon  elö  volt  készítve,  most  bekövet- 
kezvén, magyar  és  erdélyi  földön  megindultak  a  had- 
viselések, mikbe  majdan  a  török  is  beavatkozott. 
Másfelül  Basilicus  is,  erőszakos  módon  vivén  refor- 
mátori  működéseit  Moldvában,  végre  megbukott 
(1563.  nov.);  sígy  Forgách  nagyszerű,  saköz  hazára 
nézve  kétségtelenül  kivánatos  czélzatai  dugába  dől- 
tek '0- 

IX.  Ez  években  Forgáchot  többnyire  a  király 
mellett  találjuk,  Bécsben  és  Prágában,  őt  tanácscsal 
is,  kölcsönnel  is  támogatva'^).  1563-ban  sept.  20.  je- 


2«)  A  moldvai  háborút  Forgách  a  217—227.11.  beszélli  el. 
Az  Erdély  visszakapcsolása  iránti  tervét,  Erdélyben  irván 
mankáját,  természetesen  elhallgatja.  Először  ^r.  Kemény  József 
hozta  azt  világosságra  (Új  M.  Múzeum,  1854.  II.  194—212) 
s  innen  közöljük  Forgách  emlékiratát  e  kötetben,  a  Várták  L 
száma  alatt.  Annak  nincs  ugyan  keleté,  de  nem  kétkedhetni, 
hogy  az  1561.  dec.  másod  felében  készült,  mert  Ferdinánd 
levele  Miksa  fiához  csak  1561.  dec.  29.  kelt  Tehát  a  szucsvai 
diadal  nem  ezen  terv  eredménye  volt,  mint  Kővári  akarja 
(Erd.  Tört  III.  168),  hanem  annak  előzménye,  melyet  két- 
ségtelenül bevárt  Forgách,  mielőtt  tervét  Ferdinánd  elibe  ter- 
jesztette. —  Kővári  szerint  Forgách  indoka  volt  volna  ,|hog7 
székét  (a  váradit)  kezére  kaphassa.^  Nagy  merény  kis  czél 
végett  Oly  nehéznek  tetszheték-e  a  fiatal  Forgáchnak  megyét 
kapni,  hogy  ily  nagy  és  kétes  tervhez  folyamodjék  ?  S  oly 
hihetetlen-e  feltenni,  hogy  Magyarország  épségének  és  Moldva 
fölötti  fenhatóságának  helyreállítása  lebegett  a  buzgó  hazafi 
előtt?  S  ha  személyes  jutalom  is  kellé,  csak  az  egy  Várad 
lehete-e  az?  mely  nélkül  tehát  Forgách  ez  actiót  nem  tervezi? 

33)  Mint  azt  Nádasdihoz  irt  levelei  (e  kötet  546  ak.  IL), 
a  nemzeti  múzeumban  őrzött  nyugtatványai  s  egy  2000  firt 
előlegezéséről  szóló  kamarai  okmány  bizonyitják. 


xvn 

len  volt  Maximilián  ü^^^^  királynak  cseh  királylyá 
koronáztatásán  Prágában  ;  utóbb  Ferdinánddal  a 
poisonyi  országgyűlésen,  mely  Forgáchot  a  60.  tör- 
váiyczikk  2.  §-a  által  az  austriaí  határok  igazítására 
kirendelt  bizottság  elnökéül  rendelte.  Ugyanezen  or- 
szággyűlés alatt  Draskovics  zágrábi,  ennek  helyébe 
Dadics  pécsi  püspökké  neveztetvén,  a  Draskovics  ál- 
tal bírt  pozsonyi  prépostság  november  1.  Forgáchnak 
adomány oztatott  'V*  Ez  volt  fejedelmének  utolsó 
kedvezése.  1564  július  25-ként.i.  Ferdinánd  meghalt. 
Az  utolsó  dicsőítő  szolgálatot  neki,  az  udvar  megbi- 
zásából,  Forgách  tette,  midőn  a  következett  évi  aug. 
7-dikén  Bécsben  szent  István  egyházában  tartott 
gyászflnnepen  a  császár,  az  uralkodó  család,  a  római 
birodalom  s  valamennyi  országai  képviselőinek  jelen- 
létében a  magasztaló  beszédet  ő  mondotta.  ^Misera- 
tionem  et  ploratus  omnibus  eliciebant  silentium  vas- 
tum  .  .  .  oratio  ad  luctum  versa :  qtiae  címcta  supe- 


**)  „Hoc  anno  (1563)  die  1.  nov.confert  ei  Ferdinandus 
PraepoBituram  PoBonienseni;  ad  honorem  —  ut  literae  coUatio- 
nU  kcAeni  (melyeket  tehát  Pray  ismert)  —  beatorum  Saluato- 
rig  et  Martini,  ftmdatam."  Hier.  IL  188. 1.  —  V.ö.  (A.  Pogány) 
Praepositura  et  Praepositi  S.  Martinig  alias  SS.  Salnatoris  de 
Posonio,  Po8.  1848.  a  49.  lapon.  Könnyelműen  írja  tehát  Mo- 
cMfjf,  az  id.  h.  137 :  „visszajővén  Páduából,  azonnal  elnyerte 
a  pozsonyi  káptalan  prépostságát,  s  azon  feljül  ama  gazdag 
Pom6  nevezetű  apátúrságot  is.*'  Pornót,  mint  láttuk,  1557  után 
kapta ;  mely  nem  is  volt  oly  gazdag,  a  pápa  saját  szavai  szeí* 
rint:  „coins  fractus,  redditns  et  proventus  centum  ducatorum 
tori  de  camera,  secundnm  communem  aestímationalem  valo- 
rem  annoom,  ut  accepiraus,  non  excedunt"  (Függelék  II.  sz. 
alatt).  Odnóczy  viszont  1565re  teszi,  szinte  hibásan,  id.  h. 
121. 1.  PethS  Oergely  Krónikájára  hivatkozva ,  Spangdré  he- 
lyett (ennél  279.  1.). 


HOaDM.  HimO.   HUT.  -^  BCmiFTOmBB.  XTI. 


XIX 

esosai  közöl  mellette  az  öreg  Oláh  érsek  és  a  mi  For- 
gáchunk,  Bátori  András  az  országbíró,  Mérei  Mihály 
a  nádori  helytartó,  és  Tahy  Ferencz  főlovászmester.  A 
beteges  agg  Batthyány  Ferencz   levélben  javasolta, 
állapodnék  meg  a .  király  O váratt,  s  az  időtől  várna 
tanácsot.  Forgách  sebes  előtörést  sürgetett  Esztergám 
ellen,  s  annak  ostromlását :  ez  által  a  fenyegetett  Gyula 
és  Szigettől,  vagy  legalább  azok  egyikétől,  el  fog  vo- 
natni az  ellenség,  s  ha  a  király  ütközetet  nem  akarna 
adni,  biztos  a  V^^zavonúlás,  miután  az  ellenség  két 
annyi  távolatra  van  Ovártól  a  királynál :  így  húz- 
ható lesz  a  háború,  s  kijátszható  az  ellenség.  Sőt  ha 
a  török  kitűzött  czéljától  el  nem  vonatnék    is :  Esz- 
tergám kétségtelenül  elesik,  s  e  győzödelem  és  dicső- 
ség felérend  Szulimánéval,  melyet  ez  oda  lenne  vív- 
hat ki.  Tahy,  a  tapasztalt  hadi  ember,  támogatta  a 
püspök  tanácsát.  De  a  többinek,  mint  Forgách  írja : 
.,az,  mi  kétes  helyzetekben  a  legkárosabb,  a  közép 
út**  tetszett.  Győr  alá  javasiák  vinni  a  sereget,  hol 
uem  vala  ellenség,  s  ott  a  körülményektől  várni,  mit 
kelljen  tenni.  Hatod  napra  a  sereg  ott  is  volt.  S  míg 
Kerecsényi  Gyulán  hadakért  esengett ;    míg  Zrínyi 
Szigetben,  hiába  várva  segélyt,  a  lehetetlent  mívelte, 
8  végre  elesett,  hírmondót   is  alig  hagyva ;  míg  a  tö- 
rökök Somogyot,  Szálát,  Vast,  sőt  egész  Dunántúlt 
pusztították,  rendre  elszedték  a  várakat,  s  a  nagyve- 
zér vagy  nyolczvan  ezer  rabot  hurczolt  ki  a  hazából: 
addig  a  nagy  sereg,  apró  osztályokban,  itt-ott  haszon- 
talan sőt  káros  szerencsepróbákkal  fecsérlette  a  drá- 
ga időt  és  vért,  s  midőn  Zrínyi  feje  selyembe  takarva 
a  győri  táborba  érkezett,  szépen  eloszlott ,  siker  és 
becsület  nélkül,  miután  még  előbb  egy  szomorú  epi- 
zódnak tanúja  és  részese  volt,  melyben  Forgáchnak 

6» 


MONÜMENTA  HUNGÁRIÁÉ  HI8T0R] 
MAGYAR 

TÖRTÉNELMI  EMLÉKE 


KIADJA 

A  MAGYAR  TUDOMÁNYOS  AKADÉMIA 

TÖBTÉNELMI  BIZOTTSÁGA. 

MÁSODIK  08ZTÁLT:  ÍRÓK. 


TIZENHATODIK  KÖTET. 


PB8T,   IMS. 
EGGENBEB6EK  FEBDINÁND  BÍA6YAB  AKAD.  KÖNYVÁBUS! 


6HTMES1  FOBGACH  FERENCZ 

NAOTVÁRADI  POSPÖK 

IIAGYAR  HISTÓRIÁJA 

1540—1572. 
FORGÁCH  SIMON  ÉS  ISTVÁNFI  MIKLÓS 

JEGYZÉSEIKKEL  EGYÜTT. 


A  HERC'ZEG  ESTERÍIÁZY-FÉLE  KÉZIRATBÓL 

KÖZLI 

MAJER  FIDÉL. 

BEVEZETTE 
TOLDY  FERENl'Z, 

•M.    AKAD.     R.    r.     S   A    TÖBTÉNELUI    BIZOTl-SÁO   ELŐADÓJA 


PEST,  I86tt. 
rBERGER  FERDINÁND  MAGYAR  AKAD.  KÖNYVÁRUSNÁL. 


XXII 

noveni  atqiic  deceni  castellis,  oppidÍB  atque  arcibns 
aiit  CXCÍ8ÍK,  aiit  captis:  tot  millibiis  partim  captis, 
partim  tnicidatis ;  provenhi  quem  maximum  ex  mi- 
neris  auri  et  argeiiti  speraverat,  prívatus;  evastata 
denique  onmi  Siiperiore  Vngaria  !"  ^^).  Jött  a  júninsi 
országgytllés  Í8,  a  király  nőmet  megnyitó  beszédével 
H  az  ország  nem  orvosolt  panaszaival :  Forgách  még 
nem  tette  a  végső  lépést.  Oct.  21-kén  (mint  Katona 
határozottan  állítja  Gánóczy  ellenében)  meghal  Gre- 
goriánéi Pál,  a  gyííri  püspök.  Forgách  tíz  év  óta  a 
magyar  király  legbuzgóbb  tanácsosa  és  procancel- 
lárja,  kinek  püspöksége  eddig  puszta  czíni  vala,  s  ki 
előtt,  hogy  az  valaha  több  legyen,  még  a  lehetőséget 
is  elzárták  azok,  mik  a  tordai  gyíflésen  Erdélyben 
történtek  "  *) :  óhajtotta,  sőt  méltán  várhatta,  hogy  ed- 
digi híf  fái  adózásai  tekintetéből  e  püspöki  széket 
megnyerje.  De  Maximiliánnak  tetszett  ezt  az  egyet- 
len még  ép  magyar  megyét  egy  haszontalan  külfol- 

3")  L.  Forgdchot  itt  a  370.  lapon. 

^')  A  tordai  gyűlés  torvénye  így  szól :  „VégcEetre,  mi- 
érthogy  az  Úristen,  jóvoltából,  az  evangélioronak  világosságit 
az  O  Felsége  birodalmába  mindenütt  elterjesztette,  és  kí- 
vánja hogy  a  hamis  tudomány  és  tévelygések  az  anyassent- 
cgyházból  kiirtassanak:  egyenlő  akarattal  végeztetett,  hogy 
aféle  renden  való  egyházi  személyek,  kik  a  pápai  tudomány- 
hoz és  emberi  szerzésekhez  ragaszkodtanak,  és  ebből  kitérni 
nem  akarnak,  az  0  Felsége  birodalmából  minden  néven  kii- 
gazittassanak.  A  váradi  káptalannak  Ő  Felsége  e  jövendS 
vírágvasárnapját  rendelte,  hol,  a  kik  megtérnek,  h&zokba, 
Bzöllöjökbe,  marhájokba,  jószágoktól  megválva,  kiket  Ő  Fel- 
sége magának  akar  megtartani,  békességbe  maradhatnak; 
ha  pedig  az  isten  igéjét  nem  akarják  venni,  személyekbe, 
marhájokkal  egyetembe,  valahová  akarják,  szabadosan 
elbocsáttassanak.^ 


XXIII 

dire,  a  velenczei  oredetíí  Delpini  Zakariás  bíbornokra 
mhánii,  ki,  bár  botrányos  élete  miatt  IV.  Pál  pápa 
által  elűzetett,  Istvánfi   szerint  Medicisi  Cosmus  flo- 
renci  herceg  kérései  s  ajándékai  folytán  azt  a  csá- 
gzámál  kedvesebb  Forgách  elöl  elnyerte  '^).  Sokkal 
hihetííbb  a  Forgách  által  eléadott  ok :  e  szerint  a  car- 
dinális  a  hitéről  gyanús  Maximiliánnak,  római  király- 
ija választatásakor  nagy  szolgálatokat  tett,  mellette 
dolgozván  az  egyházi  választó  fejedelmeknél  '*);  s  ki 
todja,  nem  volt-e  már  akkor  a  legközelebb  megüre- 
sülendö  magyar  püspökség  a  velencésnek  igérve  ? 
Lehet,  hogy  mind  a  két  ok  összehatott.  Ekép  a  ked- 
vetlenség eddigi  okaihoz  most  a  személyes  mellözte- 
tés  fájdalma  is  járult :  Forgách  ürömpohara  megtölt. 
Lemondott,  s  a  kíköközésre  engedelmet  kért.  A  király, 
bár  kelletlenül,   elfogadta  a  lemondást,  megadta  a 
kiköltözési  engedélyt  ^V :  nehezen,  bár  hallgatva  tűrve 
Forgách  eltávozását,  de,  mint  látszik,  nem  reménye 
nélkül  a  mindenek  felett  hasznos   férfiú   visszatérésé- 
nek ;  mert  közel  esztendeig  betöltetlenül   hagyta  a 


'*)„..  qaam  quod  Episcopatum  lauriensem,  quem  ipse 
po«t  obitam  Pauli  Gregoriancii  vehementer  expetebat,  Caasary 
(ptamvÍM  in  eum  (Forgacium)  propensior,  tamen  Cosmi  Floren- 
dae  Ducia  precibus  muneribusque  expugnatus,  Zachariae  Del- 
phino  Cardinali  contulisset" :  id.  h.  314.  b.  1. 

»«)  L.  Forgách,  301—2.  II. 

**)„..  quod  et  Imperatorem  Maxi  mii  ianum,  accepta 
priu9  ab  Ipso  graiiosa  venia,  atque  insuper  dignitates,  proven- 
tos  atque  emolumenta,  quae  habuisset,  quaeque  habere  spe- 
natety  simul  cam  omni  patrimonio  relinquere,  ab  cxterÍBque 
nationibua  (olasz  földről)  ad  nos  venire  non  dubitasset.  ."  II. 
János  levele  J/o«dryDál,  id.  h.  157. 1.  —  Világosan  1568-ra 
tes»  Erdélybe  jöttét  Bethlen  Farkas  Hist  II.  köt.  179.1. 


XXIV 

váradi  czíuiet  ^  ^).  é^  Forgách  fizetését  Í8  csak  felfOggesz- 
tette,  uem  töröltette  ki  a  pozsonyi  kamaránál ;  sőt  a  már 
Olaszországban  levőt  magához  is  hívta  ^%  kétségte- 
lenül, hogy  őt  visszatérésre  bírja.  Forgách  állandó 
maradt.  —  Egyébiránt  mikor  hag\^  el  Forgách  Ma- 
gyarországot, pontosan  meg  nem  határozhatom.  Az 
ez  évi  országgyíílés.  melyen  kétségteleníil  jelen  volt, 
26.  törvény czikkelyében  a  helytartói  felebbező  tör- 
vényszék bírái  közzé  soroz; a  még,  bár.  mi  feltOnő, 
nem  püspöknek,  hanem  csak  pozsonyi  prépostnak  ne- 
vezve őtet  *").  Gregoriánéi  is  csak  ez  évi  october  21. 
halván  meg,  —  mint  mondatott  —  az  országgyűlés 


'»)  Utódját  Radetias  Istvánt  először  1568.  aag.  17.  ír- 
láljak  „Electus  Varadiensis^-nek  inra.  L.  Katona  XXV.  k. 
52.  lap. 

*•)  „Credo  propterea,  mond  Pray  a  Hier.  id.  h.  189.  1^ 
quod  spei  non  estet  nulla^  ut  Forgáchius,  deserto  Transylvano, 
ad  Regem  rediret,  qaam  sequente  etiam  anno  de  se  vidchatur 
praeboissei  cam  stipendium  consu^tiim  (nem  tanácsosi  dija 
volt*e  ez  ?)  a  carocra  peteret,  ut  Maximiliani  R.  literae  ad 
banc  datae  testantur :  „Alaximilianus  etc.  Quod  quaerítis  lite- 
ris  vestris  XII.  lanuarii  ad  nos  datis :  an  soluendum  sít  Sala- 
ríuni  Episcopo  oliro  Varadiensi  Francisco  Forgách,  nec  ne : 
cum  extra  Regnum  sit  constitutus,  benigne  vobis  significamos^ 
nos  ipsum  ad  certuin  diem  huc  advocasse,  qui  ubi  advenerit| 
et  de  Salario,  et  aliis  rebus  statuemus.  Interea  nihil  servitorí 
ipsius  numerate,  sed  ubi  institerit  rursum,  date  (?)  etc.  Vien- 
nae,  6.  die  Febr.  1568." 

37)  „Quod  autem  Maiestaüs  Suae  benigna  voluntas  est, 
ut  Domini  Praelati  et  Barones,  qui  iudiciis  intersint,  expresse 
nominati,  Articulis  buius  couTentus  inserantur:  §•  1.  .  .  §.  2. 
In  appellationibus  verő  penes  Dominum  Locumtenentem  ad- 
sínt :  Dominus  ludex  Curiae,  Dom.  Episcopus  Trmnsylvaoi- 
ensis  et  Dominu$  Franeiseus  Forgách  Fraejpositut  Pótommme^ 
Dom.  Michael  de  Mére.  ^  stb.  1567 :  26. 


XXV 

ntán  18  Forgáchnák  csa^c  a  bekövetkezett  téli  hónapok- 
ban történhetett  lemondi^sa  s  elutazása;  de  annyi  bizo- 
nyos a  császár  leveléből,  hogy  1568.  febr.  6.  már  az 
országon-kivííl  volt '^).  Olaszországból  Ragúzába  ment, 
s  úgy  látszik  innen  ajánlotta  szolgálatait  János  Zsig- 
mondnak, kihez  aztán  Szerbián,  Belgrádon  és  Temes- 
váron át  utazott.  Nem  sokára  követte  öt  süve  Gyu- 
lafi  László  is,  Istvánfi  szerint  általa  rá  biratva,  miután 
a  zálogban  tartott  pornói  apátsági  birtok  nála  nem 
hagyatott,  mi  természetes  következése  volt  annak , 
hogy  Forgách  az  apátságról  lemondott  (ha  lemondott, 
mert  szükséges  ez  nem  volt) ,  s  másért  azért,  hogy 
egy  általa  elfogott  gazdag  török  rab  tőle  elvétetett  '*)• 
XII.  Forgách  elmenetele  roppant  hatást  idézett 
elé  az  országban.  Az  emberséges,  szelíd  gondolkodá- 
sú Verancsics  fájdalmat  érzett  a  jeles  férfiú  elmente 
felett,  s  némi  reménynyel  volt,  hogy  még  visszatér  ; 
de  ő  is  elpártolásnak    vette  ^^),    mi  csak    lemondás, 


'®)  Horányi  szerint  azért  ment  volna  Gynlafi  Erdélybe, 
nehogy  erdélyi  nagy  jószágaitól,  a  távollét  űrügye  alatt,  a  feje- 
delem által  elejtessék :  de  akkor  Gyulafinak  rég  Erdélybe 
kellett  volna  szakadnia;  másfélül  nincs  nyoma,  hogy  e  dunán- 
tali  család  Erdélyben  bírt  volna,  még  pedig,  mint  Horányi 
mondja:  quae  amplissima  in  Dacia  possidebat.  Valóban  Gyu- 
lafit,  a  fejérvárí,  lippai,  hegyesdi,  győri  hőst  képesnelí  tarthat- 
juk, hogy  ugyanazon  tekintetek  által  ked  vetlenittessék  el,  me- 
lyek által  Forgách.  Mely  kedves  vala  pedig  János  Zsigmond 
előtt  a  híres  hősnek  hozzá  csatlakozása,  bizonyítja  hogy  az 
1569.  mart.  19.  kelt  adománylevél  által  Szilágycseh  várát 
kapta  a  hozzá  tartozó  huszonnégy  faluval  örök  birtokul  (K8vári 
id.  h.  HL  k.  193.  1.  a  Kemény  Apparátus  Diplomaticusára 
támaszkodva). 

'•)  1568-ban  így  ír  Draskovics  Györgyhöz  :  „Nostcr 
quoque  Franciscus  Forgachius  certo  ad  Transylvanum  tran- 
süt :  qua  tpe,  nescio :  nóta  tamen  tali,  qua  parum  oerte  illus^ 


xxvin 

A  Forgácli  léi)é8e  elhibázott  lehetett,  de  semmi  tekin- 
tetben becstelen  nem  volt.  C^ak  a  múlt  században 
találkoztak  védői :  Gánóczy  és  Horányi.  Fájt,  úgy 
mond  amaz,  hogy  váradi  káptalana  elpusztíttatott; 
fájt  hogy  papjain,  siralmas  állapotjokban,  míg  Maxi- 
nn'liáiit  követi,  nem  segíthet;  másfélül  bízott  magához, 
tudományához,  a  köz  ügyek  vitelében  szerzett  sze- 
rencsés könnyüségéhez.  hogy  sikerülni  fog  az  erdé- 
lyi fejedelem  kemény  szivét  eleinte  saját  részére  meg- 
nyerni, aztán  ékesszólása  és  tanácsaival  a  káptalan, 
majd  a  katholikus  isteni  tisztelet  visszaállítására,  sőt 
végre  püspöksége  jogai  és  javadalmai  \4sszaadására 
is  bírni.  De  végre,  folytatja,  igyekvései  sikeretlensé- 
gét  tapasztalván,  s  a  királyhoz  visszatérni  ^nem 
mervén^,  Olaszországba  távozott**).  Horányi  Gánó- 
czy val  tagadja,  hogy  a  győri  dolog  bírta  Forgáchot 
az  elmenetelre :  miért  nem  ment  el  mindjárt  Grrego- 
riánci  halála  után  ?  —  pedig  akkor  ment,  mint  lát- 
tuk; —  8  ha  a  császár  ügyének  akadályt  akara  vetni, 
miért  várta  be,  míg  Verancsics  megkötötte  a  nyolcz 
éves  békét  a  törökkel  V  —  de  állítja-e  valaki,  hogy 
azt  akart  ?  —  Láttuk  hogy  a  győri  dolog  csak  alkal- 
mi ok  volt.  —  S  itt,  nevezetes  plágiummal,  Gánóczy 
védelmét  adja  Horányi  a  magáéként  (,,hanc  igitor 
esse  adjirmo  transitus  causam^)  szinte  szóról  szóra ; 
s  hozzá  adja :  mely  szép  dolog  tíírni  a  megelőztetést, 
a  szerencsétlenséget  stb.  Csakhogy  ez  igazságokat 
könny íí  szép  velösmondatokba  foglalni,  mikor  ba- 
junk nincs.  F'irgách  áldozata  lett  tíírni  nem  tudó 
érzékeny  lelkének,  de  híítelen  őt-mellőzött  urához 
nem.  Mentségre  tehát  nem  szorul;  annál  méltóbb 
részvételünkre. 

♦*)  Episcopi  Var.  II.  134.  1. 


XXIX 

Xin.  János  Zsigmond  udvarában  Forgách  to- 
)yicsári  méltóságot  viselt  **),  s  a  fejedelem  által  1569. 
február  17 -kén  a  kolosmonostori  eltörlött  apátság  se- 
eolarísált  birtokai  közöl  hat  faluval  megadományoz- 
taíott  „a  maga  és  örökösei  részére"*^).  Ennek  daczára, 
úgy  látszik,  nem  jól  érezte  magát  az  ^ariánus*  feje- 
delem mellett,  kiben  bizony  nem  sok  királyi  tulajdont 
találhata,  s  ki  viszont  őt,  a  katholikus  főpapot,  bizo- 
nyosan nem  rokonszenvből,  hanem  csak  neve  fénye- 
ért s  elébbi  magas  állásáért  Európa  első  udvaránál, 
látta  szívesen  a  magáéba  átjőni  *^).  Még  kevésbbé  le- 
hetett Forgáchnak  ínyére  a  kis  király  környezete, 
melyben,  bármit  mond  Szilágyi  Sándor,  az  egy  Bá- 
thori  Istvánon  kivűl,  tiszteletét  más  nem  igen  bírhat- 
ta. Megbánás  lephette  meg  Forgáchot,  s  tán  nem  téve- 


^^)  löTOben  is  (a  34.  és  46.  jegyzésekben  idézett  levél, 
ben)  így  nevezi  öt  a  fejedeleni :  „per  Magnifícum  Franciscaai 
Forgách  de  Ghjmes  Consilinrium  nostrtim  nobis  sincere  di- 
lectuniy"  nem  cancellárnak;  a  mivé  biographusai  csinálják. 
A  cancellár  Csáki  Mihály  volt.  Hibáz  tehát  htvánfi  a  Forgách 
Eletében   s  mind  a  kik  öt  követik,  midőn  cancellárrá  teszik. 

**)  Az  oklevél  gr.  Kemény  Zsigm.  Apparátus  Diploma- 
ticosában  (1.  KSvdri  Erdély  Tört.  IIL  193.  I.).  Erre  vonatkoz- 
nak János  1570,  máj.  2.  kelt  levelének  különösen  e  szavai  : 
„  .  • .  nos  Castellum  seu  Curiam  Abbatialem  Colos-Monostor 
Tocatami  in  Comitatu  Colosiensi  existentera,  merlio  aliaram 
liternrum  nostraram  privilegíaiitor  eraanatarum,  simul  cum 
univerais  eius  pertinentiis,  proventibus,  atque  emolumentis, 
qaocmnque  nomine  vocitentnr,  ad  idem  et  eandeni  spectanti- 
btts,  manibas  nostris  Regiís,  sibi  haeredibusque  suis  dedisse- 
mos  atqae  contalissemus.  In  cuius  et  quorum  pacifico  usu, 
dominio,  ultra  uniut  anni  evoluHonem  stetisset;  et  nunc  qnoque 
existeret^   L.  a  Függdékhen  IV.  sz.  alatt 

^^)  Ezeket  olvasom  ki  htvánfi  azon  helyéből  (Forgách 
EL)  hogy  F.  y,non  satis  gratum  se  üli  praebuit." 


XXX 

(lek,  ha  az  egészségi  ürügy  alatt  1569-ben  Olaszor- 
sz/igba  tett  litnak  egészen  más  okát  gyanítom.  Delpini 
bíbornok  t,  i.  annyira  magára  vonta  a  magyarok  köz 
megvetését,  a  Rendek  oly  hangosan  követelték  eltá- 
volítását a  királytól,  ^ogy  Forgáchban  talán  remény 
éledezett,  miszerint,  ha  a  Bécsben  gyűlölt  udvart 
elhagyja,  az  óhajtott  széket  még  elérendi.  A  Pozsony- 
ban összegyűlt  országos  Rendek  csakugyan  megal- 
kotóik a  35.  törvényczikket,  mely  Delpini  elküldeté- 
sét  decretálja,  még  pedig  mielébb  :  ^nehogy  kényte- 
lenek legyenek  a  bíbornok  úrtól  a  dézmákat  meg- 
vonni;" s  a  velencés,  nem  várva  be  a  pert,  ment.  De 
most  a  király  nnu*adt  következetes,  mint  az  előtt  For- 
gách,  s  a  győri  püspökséget  nem  töltötte  be.  Forgách 
visszatért  Gryulafejérvárra,  martiusban  1570.  *V 

*^)  Timon  ez  olasz  útnak  más  okát  adja :  „Cum  neque  a 
Dacis  se  pro  dignitate  coli|  haberique  existimarety  concesait 
in  Italiam,  ubi  etiam  ex  vita  migravit^  (id.  b.  209.  1.).  Az  ok 
a  lovegöböl  van  kapva ;  ez  út  pedig  a  harmadik,  l675-ki 
olasz  úttal  összezavarva.  —  Gánóczy^  Pethöre  (tulajdonkép 
Spangárra)  hivatkozva,  szinte  így  :  „Eodem  .  .  quo  ad  Tran- 
sylvanum  abiit,  anno,  relictis  patriis  laríbus  (érti  erdélyi  la- 
kát), in  Italiam  commigravit,  ubi  et  oxtremum  clausit  diem 
(id.  h.  135. 1.).  Erdélybe  15G8-ban  jött ;  ha  ez  évben  ment  volna 
Olaszországba,  János  Zsigmond  nem  fogta  volna  neki  1669* 
ben  Kolos  Monostrát  adományozni.  De  nem  is  maradt  ott^ 
hogy  ott  meghaljon ;  hanem  visszatért,  még  pedig  nem  várva 
be  János  halálát,  mint  Horányi,  nem  tudom  honnan,  de  valót- 
lanul írja  :  „Interea  missis  crebro  literis  Forgáohiam  ducta 
sorore  propinquus  Ladislaus  Gyulafi  de  Transylvaniae  vicis- 
situdinibus,  procerum  studiis,  variaque  principis  valetudine 
atque  ingravesconte  morbi  atrocitate  edocere  et  commonefa- 
cere  non  intermisit.  Vnde  factum  est,  ut  reditum  in  sequentem 
annum  (tehát  157  l-re)  differret.  Mox  audita  loannis  Sigis- 
mundi  morte,  atque  in  locum  eiu3,  eommuni  procerum  con- 


XXXI 

XIV.  Ez  olasz  útról  Horányi,  nem  tudom  ki  után, 
beszélli,  hogy  Forgách  Velenczében  múlatván,  itt  a 
a  Manuziókkal,  Páduában  Sigenius  Károlylyal  s  más 
tudósokkal  társalkodott  ;  s  innen  ismét  Bagúzába 
ment.  Bagúzai  tartózkodása  Benessa  Péter,  mint  gya- 
nítom, erdélyi  consul,  házánál,  ennek  U.  Jánoshoz 
írt  leveléből  bizonyos,  mely  szerint  Forgách  nála  ol- 
^rasván  Tubero  Lajos  melitai  apát  addig  ismeretlen 
Magyar  Históriáját,  buzdította  őt,  hogy  küldené  meg 
azt  fejedelmének,  mit  a  választott  király  kedvét 
kereső  olasz,  Forgách  által,  teljesített  is*^).  A  visz- 
szatértnek  kellemetlenségei  lehettek  kolosmonostori 
birtokai  miatt,  amiért  János,  május  22.  kiadta  taná- 


sensione,  suffecto  Stephano  Báthorío^  rerum  gestarum  glória 
darissimo  et  dadám  sibi  cognito,  principem  salutaturos  itinere 
accelerato  in   Transylvaniam   tetendit.^    S  valamivel   alább 
mondja:  „Forgáchium  in  Transylvaniam  Anno  1571  mense 
lonio  ex  Itatía  et  Ragusa  delatum  .  .  .  certum  est**  (Forgách 
Eletében).  Eoirtam  az  egész  helyet,  hogy  legyen  min  bámul- 
nonk,  ha  azt  mondom,  miszerint  —  talán  a  Gyulafi  levelei 
tartalmán  kivfil|   melyek  közlése  felette  kívánatos  vala,  ha 
Horányi  ismerte,  mert  János  utolsó  életéve  és  Erdély  akkori 
politikai  történetét  fogták  befoglalni  —  ffiiodeo  szara  merő 
kakalminj !  ígj  áll  a  mi  legtöbb  biographusaink  történeti  lel- 
kiamerete,  gondossága,  hitelessége !  —  Én  Ragúzából  Erdély- 
be TÍaasatérését  1570  martiusra  tettem,  mert  Benessa  levele, 
melylyel  Tabero  Commentáriusait  a  fejedelemnek  meghozta 
,V.  Kai.  Mártii  A.  Salutis  MDLXX"  költ;   azon  1570.  évi 
májoB  22.  pedig  már  kiadta  II.  János  azon  levelét  a  kir.  déz- 
mák haaxonbérlöihez^  s  különösen  Chinády  Jánoshoz  az  iránt, 
hogy  Forgáchot  kolosmonostrai  birtokaiban  ne  háborgassák 
(1.  a  Függelék  IV.  számát). 

^*)  Benessa  érdekes  levelét  1.  a  Függdékhen  III.  sz. 
alatt  Ebből  tudjuk  azt  is,  hogy  Forgách  1569-ben  jött  Ragu- 
zaba. 


xxxn 

csosa  énlekébeii  a  kir.  dézniabérlőkliöz  szóló  rende- 
letét, melyben  Forgáclmak  azokban  Iiáborgattatását 
tiltja  ^ ').  Jelen  volt  Forgácrh  a  nagy  tanácsban  ez  évi 
(1510)  septeniber  kOzepén.  midőn  Békés  G^pár  a 
Maximiliánnal  8i)eyerben  közösen  megállapított  béke- 
pontokat elliozvsin,  11.  János  azokat  cancellárja  Csá- 
ki Mihály  által  inkább  elfogadás,  mint  tanácskozás 
alá  vétel  végett  elöteijesztette  főembereinek,  A  tizen- 
nyolez  űr  közöl  tizenhat,  minden  belé-ei'eszkedés  nél- 
kül, megesküdt  a  szerződésre:  Báthori  István  csak 
Szatmár  visszanyerésének  feltétele  alatt,  Forgách 
viszont  „a  mennyiben  e  kötés  a  magyarbirodalomra  és 
nemzetre  üdvös,  s  a  hazai  törvények  szerint  igazsá- 
gos'^ ^ ').  Midőn  aztán  Bckos  Gáspár  a  ratiíiciílt  kö- 
téssel 1571 -ki  január  végén  Prágába  Maximiliánhoz 
visszatért,  ez  azonnal  kiállította,  a  nemesek  részére  a 
megyékhez ,  a  főurak  számára  személyenként,  a  ki- 
kötött „biztosító  leveleket*^,  melyek  szerint  t.  i.  senki 
általa  és  utódai  által  az  erdélyi  fejedelemnek  tett  híí 
szolgálatokért  akár  birtokaiban ,  akár  személyében  há- 
borgattatni nem  fog,  s  ily  biztosító  levél  adatott  For- 
gáchnak  is  (Prága,  jan.31.  1571.  *^);  martius  29- pe- 
dig, miután  János  Zsigmondnak  martius  13-kán  köz- 
bejött halála  Prágában  megtudatott,  a  császár  legott 
mart.  29.  levelet  intézett  Forgáchhoz,  melyben  fel- 
szólítja öt,  hogy,  miután  az  elhunyt  fejedelem  az  ff, 
(Forgách)  tanácsával  is  élt,  s  ez  a  kötést  esküvel  is  el- 
ismerte, lenne  maga  is  munkás  a  tartomány  nyuga- 
lomban maradásában,  s  hitelt  adva  mindenben  Békés 
Gáspárnak,  mit  ez  vele  a  császár  nevében  közölni  fog, 

*")  E  levelet  a  FUggdékhcn  I.  IV.  sz.  alatt. 
*')  L.  Porgáchot  inflgát,  itt  a  447.  lapon. 
^')  L.  a  FOggdOche^n  V.  ss.  alaU. 


xxxin 

tenné  az%  mit  a  császár  iránt  fennálló  hite  javasland, 
pártolván  azt  úgy,  miszerint  különös  buzgóságát  s 
őszinte  hűségét  a  császárhoz,  ez  ízben  különösen  ta- 
nnsftsa.  Egy  elpártoühoz  írni  így  derogál  vala  egy 
császárnak  '^). 

XV.  De  Maximilián  lehetetlenséget  követelt; 
mert  nem  mást  kivánt  vala,  mint  hogy  Békést  —  ki- 
nek ügye  az  első  percztöl  fogva  vesztett  ügy  volt  — 
vajdaságra  segítse.  Forgách  ezt  nem  akarhatta,  de 
akarva  sem  teljesíthette  volna.  —  EttÖl  kezdve  tehát 
haza-térésének  lehetősége  is  megszűnt.  Május  25-kén 
az  ország  Báthori  Istvánt  választotta  fejedelmévé,  ki- 
vel Forgách  nem  csak  vérrokon  s  egy  vallású,  ha- 
nem János  életében  is  mindig  összetartó  levén,  nem 
csoda,  hogy  szívesen  maradt,  és  hogy  az  új  fejedelem 
sem  késett  öt  a  Békéshez  szító  Csáki  Mihály  helyébe 
canceUárrá  emelni  **).Mint  ilyené  áll  már  neve  az  ez 


*')  iiQqí  —  (Békés)  —  latam  satis  de  plaríbas  rebua 

aoceperít  a  nobis  Instructioncm,  inianximas  illi,  at  tecum  qao- 

qoe    nonnalla    agerC;   et  nostro   nomine  tibi  referre  debeat. 

Quare  Fidelitatem  tuam  clementer  requirimus  et  hortamur,  ut 

üs,  qiiae  noatro  nomine  tibi  retnlerit;  fidem  indabiam  praestare, 

eia^mqae  ita  te  accommodarc  velis,  sicvii  de  te  pláne  confidi- 

mMS^  ei  daJtae  nobis  jidei  qnoque  tuue  vinadum  tibi  haud  dvhie 

saadebit^. .  .  Eb  :  „at  in  iis  omnibus  apud  Regnicolas  bono  et 

optato  fine  perficiendis,  opera,  consilio  et  promotione  tua  ipsi 

Gasparo  Békés,  et  ceteris,  quibus  hoc  idem  negotíam  commen- 

daTimaa,  ita  aasistere  velis,  ut  singulare  tuum  erga  nos  stúdium 

ei  sinceram  fidem  vei  hac  potissimum  vice  demansfres.^  Az  egész 

lerelet  1.  a  FUggelékhen,  VI.  az.  alatt. 

^*)  Csáki  a  Báthori  választásában  sem  vett  részt  (Hagy- 

miai  levele  Lissti  Jánoshoz :  Kemény  és  Kovács :  Erdélyország 

Történetei  Tára  I. :  „Más  nap  jó  hajnalban  egybe  gyülének 

ai  gyftléaben,  és  alig  valának  együtt,  ime  minden  további  vita 

Mim.  inmo.BT0T.  *-  scbiftorss.  xyz.  c 


XXXIV 

évi  nov.  9-  tartott  kolosvárí  orsasággyttlés  törvény- 
czikkelyei "),  úgy  a  szász  papság  részére  1672.  júL 
4.  költ  kiváltságlevél"),  s  az  1573-ki  oct.  16.  tar- 
tott nieggyesi  törvényczikkek  alatt  *'j;  1574.  mart. 
l-jén  pedig  Krakóban  találjuk,  hol  Valois  Henrik 
lengyel  király  koronázatán,  kétségtelenül  mint  ^tf- 
thovi  István  kóveie^  voltjelen  **). 

XVI.  Ugy  hiszem,  nem  tévedek  azt  állító,  hogy 
Erdélyben  készíté  Forgách  Commentárlxuait ,  s  leg- 
inkább caneellársága  idejében,  mely  alatt,  mióta  Ma- 
ximilián udvarát  elhagyta,  leginkább  élvezhetett  kfllsff, 
és  sorsa  tisztában  levén,  végre  lelki  nyugalmat  is.  A 
terv  régibb  volt.  Már  midőn  Brutus  János  Mihály  né- 
mely kiadások  eszközlése  végett  1563.  Velencében  mú- 
latott, hívta  meg  őt  Forgách  magához,  már  akkor  szán- 
dékozván kora  történeteit  megírni,  s  Brutus  tudós  tár- 
salkodásán  kiviíl  classieai  tolla  segedelmét  is  igénybe 
venni.  Forgách  feltételei  fényesek  voltak,  de  Brutus 


és  Bzó  oélkül  kikiálták  Báthori  Istváu  uramot,  az  Somijait, 
fölír  üreg  nemzetet,  vajdáuak ;  c/«  ddki  uramot  ez  nap  mm 
láthattuk''  109.  l.).  —  KSvári  Erdély  Történelme,  IV,  15.  1, 
septemb.  Csákit  volt  cancellároak  nevezi.  Nem  lehetséges, 
hogy  Báthori  csak  egy  peresig  élt  volna  it  ssolgálatival. 
A  novemberi  gyűlésben  pedig,  16.  1.,  ,a  pártos  Csákit,  mint 
az  interregnum  alatti  korroánysót,  ssámolásra  SBÖliták  fel.*' 
Nem  lehetséges^  hogy  Báthori  csak  egy  peresig  is  élt  volna 
szolgálatával.  —  Kgjébiránt  Csáki  a  következett  1672.  évi 
aprilben  meg  is  halt  (Bethlen  II.  2ö6.). 

")  Kövdri  az  id.  h.  10.  I. 

*•)  L. /ícíti«r  Scriptt  I.  171. 

*0  L  azokat  Kemény  éi  Kooáa  Erd.  Tort.  Tára  I.  131 
-13411. 

^')  Bátyjához  Simonhoz  Krakóban,  mart.  1.  kelt  levelét 
1.  e  kötet  646.  lapján. 


XXXY 

vagy  nem  bízik  vala  egy  magán  úr  állandóságában, 
vagy  nem  határozhatta  el  magát  a  szép  franczia  vá- 
rost, mely  akkor  állandó  lakhelye  volt,  Lyont,  Po- 
zsonynyal felcserélni.  Az  alkudozásnak  tehát  nem 
lett  eredménye  '^).  Azonban  nem  kétkedhetni,  hogy 
Forgách  rég  jegyzett,  gyűjtögetett  e  czéh*a ;  hogy  pe- 
dig kalönösen  1566  végén  komolyan  hozzá  kivánt 
roár  látni  a  munkához,  dec.  2.  Bornemisza  püspökhöz 
intett  levele  mutatja,  melyben  kéri  hogy  kortörté- 
neti feljegyzéseit,  milyekkel,  úgymond,  bőségben  bír, 
vele  a  titoktartás  pecsété  alatt  közölni  ne  terheltet- 
nék ^^).  De  az  íráshoz,  mint  Gánóczy  véli,  e  kedélyére 
oly  leverőleg  ható  időben  bizonyosan  még  nem  fo- 
gott *  ')•  A  közelebbi  években  t.  i.  bekövetkezett  le- 
mondása 8  Magyarországból  eltávozása,  majd  új  pá- 
lcája Erdélyben,  1569-ben  olasz  és  dalmát  útja, 
1570-ben  második  tartózkodása  Jánosnál,  ennek  ha- 
láláig :  mely  idők,  mint  azokat  jellemeztük,  szinte  nem 
nyújtottak  elég  lelki  nyugalmat  ily  mííhöz.  Ellenben, 
a  mint  a  Maximilián  és  János  közti  béke  létesíílt, 
Forgách  ismét  Brutushoz  fordult,  Kovacsóczi  által 
megújítván  nyolcz  év  előtti  ajánlatát  és  feltételeit, 
melyeket  az,  1571.  april  12.  Parisban  vévén,  öröm- 
mel fogadott,  és  Bécsbe  el  is  jött,  de  elvétvén  Forgách 
emberét,  ki  száz  arany  forint  uti  pénzzel  hiába  ke- 
reste, kénytelen  vala  Bázelbe  visszatérni,  s  a  dolog 
újra  abba  maradt.  Forgách  most  még  jobban  gon- 


»»)  L.  tBUm  BrutuB  Eletét  (Monumenta,  11.  Oszt.  XII- 
köt.)  XXm,  XXIV.  I.  —  S  igy  nincs  igaza  Praynak,  midSn 
(Ann.  V.  9.)  azt  véli,  hogy  Tubero  munkájával  megismerke- 
dése  (Ragúxában  1669)  bírta  öt  kora  történetének  megírására. 

••)  L.  a  levelet  e  kötet  vég^n  az  544;  6.  II. 

•«)  Id,  h.  127. 1. 


XXXVI 

(loskodiUKl/)  Hnitusról,  ot  líiíthori  István  fejedelemnek 
ajánlotta  be,  ki  íít  csakngyan  Forgách  által  (1573. 
jiin.  1 .)  országos  ttírt^^netírőnak  meghívatván,  Brutns 
vc'grc  1574.  febr.  7.  Kolos  várra  érkezett  *'),  de  már 
inkább,  hogy  ö  vegye  hasznát  Forgáchnak,  mint 
hogy  ez  neki.  Itt  kívánom  t.  i.  kiemelni  azon  nagy 
írilonicket,  miket,  Forgách  történetünk  körUl  tett, 
O  juttatta  Ilmfini  öt  utolsó  kiadatlan  kön^nrét Zsám- 
1)oki  )jirtoká1)a,  ki  azokat  aztán  Bázelben  Oporinusuál 
1568.  először,  közzé  is  tette  ^*);  •"  ismerte  fel  1569. 
liagiizában  voltakor  Tnbero  Lajos  eladdig  ismeretlen 
s  Benessánál  talált  Comnientáriusaí  becsét,  a  melyek 
niásoltatásának  eszközlojo  lett  —  Mr  kiadatásukat  is 
kieszkc)zölliotte  volna  11.  Jánosnál,  kinek  a  kézira- 
tot meghozta  !'*^).  Továbbá  (í  volt  iJmíns  meghivatásá- 
níik  és  országos  történetiróvá  kineveztetésének,  s  így 
ez  író  nagybeesíí  magyar  históriájának,  közvetve,  lé- 
tesítője ^  *) ;  végre  nagy  szorgalommal  dolgozott  scyát 
rég  tervezett  munkáján ,  melynek  készültét  hajlandó 
vagyok  egyenesen  Báthori  mellett  töltött  négy  évébe 
(1571  —  5)  helyezni. 

XVII.  A  megerőltetéssel  járó  numka,  a  talán  az 


^''^)  Mindezek  részletes  clbeszóllését  l.  Brutus  idésett 
Életében  a  XXIV— XXXI.  lapokon. 

^'^)  yfQuiniiuc  posteriorcs  (BonfíniI  libros)  nobilissimua 
ne  doctissinius  Antistos  Varadtensis  Franciscas  Forgats  anto 
paucos  annos  Oporino  typograpbo  Basilionsi  a  Christophoro 
Trecio  primum  communicatos  liberaliter  niihi  detalit,  nec 
pauca,  qno  est  iudicio  (qui  et  ipse  Annaica  texoro  fcrtur)  no- 
mina  corrupta  rcstituit."  Snmbucua  Bonfini  kiadásábani  as 
EI08ZÓ  7.  lapján. 

^^)  L.  lienefsa  lovolét  II.  Jánoslioz  a  FUggelék  III.  Bzima 
alatt. 

*»*)  L.  Brutus  id.  Életét. 


erd^h'i  erösb  levegő  hatása  alatt  is  egóhz^gc  mind 
inkább  csökkenvén,  az  orvosok  neki  az  ola-^z  eget 
ajánlák.  Mellbetegsdge  lehetett  **).  Azl575'kijűlias^ 
ban  Kolosvárt  tartott  országgyűlés  törvényezikkeit 
már  Bcrzeviczi  Márton  ^Secretarius  et  ConsiKaríun^ 
írta  alá,  miből  kitífnik,  hogy  ekkor  Forgách  már  hú- 
csúí  vett  Erdélytől.  Páduába  ment.  Valóságos  áttele- 
pedés volt,  mert  mindenét  magával  vitte,  »  (kolo»tmo- 
nostori)  birtokát  ismét  süvének  Gyulafinak  hajózón- 
bérbe  adván,  a  bért  is  előre  felvette* ").  Rosszul  lehetett, 
mert  1575.  november  felé  halála  híre  terjedt  el,  s  Bá- 
thori  Kristóf  Váradról  így  felel  az  iránta  kérdezős- 
ködő Forgách  Simonnak :  ^Iija  K^yefaned .  hogy 
Forgách  Ferencznek  halálát  értötte  volna,  kit  mi  nen- 
kitől  nem  értöttönk^**).  Brutus  1576'ban  srinte  holt- 
nak írja  őt  Báthori  István  már  lengyel  királyhoz  in- 
tézett Gratulátiójában  *^,  a  honnan  Fray  1575-ro. 
vagy  a  következett  év  elejére  tette  ínkik  halálát.  Ál 
hír  volt.  Forgách  megérte  bátyjáiiak  Báthori  Litván- 
nak lengyel  királylyá  választatását,  mit  azon  nemzék- 
rendi  j^yzete  is  mutat,  melynek  dnkezu  példánya 


««)  ÁM  Istrinű  ihad  (Forgácb  Vietíh.)  emliteü  hdez^,; 
orTotlása  wégM  nem  memidL  mel^  ég  alá.  Hegretm  való  ax 
Istriofi  mérget  insinnitiója. 

.  «7)  Báiiari  Kristóf  Vitádról  1575.  dov.  14.  igy  ir  For- 
gách SioMmiiak  :  „Imiát  Erdélyből  békével  ment  el;  féaie, 
marld^  (holiiiia)  itt  bizon  semmi  nem  maradt,  mert  valamié 
Tok,  miadcttt  elvfitt.  S5i  jónágái  is  Gytüafinak  irendába  ve 
tdte,  és  mmak  is  snu^jit  dritte.  '^  (Az  eredetiből  kdsK  Jfe- 
aáryuid.h.l70.L 

•«)  Ugyanott. 

^  ,  . .  quonmi  (Porgatioran  firalmm)  qmi  vUa  nom  Ua 
pnd€m€ti/wm€ÍuM,FTnáK9BJ'  U  Bruti  Opera  Varia,  Berol 
1697.  Lp.  18. 


XXXVIII 

még  most  is  a  családi  levéltárban  őriztetik  ^^).  Másfél 
éven  túl  élvén  Páduában,  mint  most  már  levéltári  adat- 
ból tudjuk,  1577.  január  19.  balt  meg  '')?  az  ott  '*) 
uralkodott  dögvész  áldozata,  s  ugyanott  a  jezsuitáknál 
temettetett  el  ^^),  miután  vagyonát  Simon  és  Imre 
testvéreinek  ^*),  kéziratait  amannak  ^*),  hagyta. 

XVIII.  Kétségtelen,  mit  Pray  Forgách  munká- 
járól mond,  hogy  az  inkább  emlékkönyv  mint  történe- 
lem, s  hogy  az  irály  egyenetlensége,  s  a  nem  eléggé 
teljes  rend  vázlatra  mutat,  melynek  kivitelében  a  kora 
halál  gátlotta  szerzőjét  ^^)  :  tegyük  hozzá  még  a  helyen- 
ként darabos  nyelvet,  mely  még  is,  erejében  és  tar- 
talmasságában, nem  ritkán  komoly  és  magas  szép- 
ségre emelkedik.  Egy  de  doniini  funere  rapta  sui  mű 
van  előttünk,  de  melynek  becse  nem  csak  a  históriai 
anyagban  határozódik,  hanem  főleg  épen  azon  kér- 
lelhetetlen igazságszeretetben  van,  mely  szerint  nem 


''®)  L.  a  kötet  végén,  az  552.  lapon. 

"^i)  Fcrencz  teslvére  Imre  kezétől :  „AnnoDominiMDL- 
XXVII.  XIX.  lan.  Dotninus  Franciscus  Forgách  do  GhymcSy 
írator  nostcr  gormanus,  nobia  charissitnus,  roddidit  aoimam 
pic  Dominó  Crcatori  puo,  Padiiae."  (SfocsdryniA  azid.  h.  171. 
1.).  Tehát  sem  1565.  vagy  1572-bcn,  mint  Grdnóczy  ingadozva 
állítja  (119.  és  135. 11.);  sem  1575.  v.  76.  Pray  Bserint  (Ann. 
9.);  sem  1576,  mint  Mocsáry  azid.  h.  a  141.  lapon  állítja, 
mit  aztán  a  171.  lapon  tagad. 

^^)  Nem  Pozsonyban,  mint  Bél  Mátyás  állítja  az  id.  h.  a 
nemzékrendben. 

^3)  „Patavüquograssanto  pesté  oxstinctus  est.^  SepultUB 
est  Patavii  apud  Patres  Soc.  lesu.^  htvánjij  Vita  Auctorís. 

^*)  Pál  már  nem  élvén,  hivánfi  u.  ott 

^^)  T.  i.  ez  látta  el  Commentárjait  saját  jegyzeteivel,  ez 
közölte  azokat  s  egyéb  papirosait  Brutussal,  részint  még  Fe- 
rencz  életében  {Bruti  Opp.  id.  b.  18. 1.). 

^•)  Annál.  V.  9. 1. 


XXXIX 

^^(ptctt,  lianem  mind  az  események  okait,  mind  a  sze- 
wplokctfeUttTiteti,  tekintet  nélkül  barátra,  ellenségre, 
Eirt más  írónál  részreliajlatlanságnak  nevezik:  lássuk 
miBckbélyegeatékForgáchnál.  Istvánfiígy  ír  Forgách 
Eletében:  ^HiBtorias  diu  ante  obitum  (?)scribere  coe- 
perat,  a  morte  Re^s  lohannis  exorsus,  ac  variis  inter- 
va\li»  usque  ad  Regináé  Isabellae  et  eius  filii  exitum 
perduxerat,  qtiae  cl  mrdtis  ideo  non  probanttír^  quod 
naUdictis  conviciisque  in  viros  clarissimosj  nec  quic- 
(fűm  tolt  meritoSj  scalere  vidtntur^  nec  ubique  rerum 
ffeitartim  sinceram  Jidem  tuentnr :  tamen  ob  rerum  ge- 
sUrum  memóriám  dig^ae  censeri    possunt,  quae  in 
hicem  prodeant,  atque  adeo  cum  iudicio  per  aequos 
censores  legantur*  ^^.  —  Bruius  viszont,  ki  annyira 
használta  őt,  megbotránkozik  benne,  hogy  egyfelül 
Martinuzzit  magasztalja,  másfelül  korholja :   „Forga- 
tius  quidem  ornat  hominem  testimonio  luculento,  sed 
cnm  ea  exceptione,  ut  cumulatum  etiam  divinis  lau- 
dibus.,  aetemis  infamiae  inustum  maculis  ad  posterita- 
tem  prodat.  Ita  enim  ait  fuisse  hominem  magni  con- 
silii,  ingentis  virtutis,  auctoritatis ,  ut,  in  maximarum 
virtutum  commendatione,  unum  excipiat  proditionis 
crímen :  quod  perinde  est,  ac  si  quis,  rogaturus  ami- 
cos  ad  coenam,  poUiceatur  laute  se  ac  hiculenter  il- 
lo8  acceptorum,  conquisitis  epulis  regio  síunptu,  sua- 
TÍ«8ÍmÍ8  ferculis,  Cretico  et  Falemo  vino,  sed  quae 
sönt  onmia  infusaveneno^'*^).  Mit  jelent  e  gáncs  egye- 
bet, mint  hogy  attól,  kit  árulónak  tartunk,  tagadjuk 
meg  a  nagy  tehetségeket  melyekkel  bírt,  s  azon  ér' 
dem  elismerését^  melyet  tőle  el  nem  vitázhatni ;  vagy 


^0  L-  ftlább  a  Függelék  vég  száma  alatt. 
'^  L.  Opera  Varia,  I.  236. 1. 


XL 

másfelül,  ne  hirdessük  hííteleniiek,  lia  (bár  tÖA^edve, 
mint  itt)  annak  tartjuk  is  ?  —   így  Pray  viszont   a 
parentátorral  támadtatja  meg  a  liistoricusnak  hitel<5t  : 
„Studio  partium  dcditus,  lígymond,  ut  facile,  oratio- 
nem,  quam  Ferdinando   defiincto  Viennae  ad    Divi 
Stepliani  dixerat,  cimi  História  contcndenti  perspicunm 
fit  :  nem  ismerve  el  a  hivatalos  dicsbeszéd  s  a  tör- 
ténelem közti  különbséget,  s  azt,  hogy  a  két  mű  elő- 
adása egyáltalában   nincs    ellentétben ;    ^tum,  foly- 
tatja, in  entmciando  liber  admodum,  qua  tamen  in  i-e 
etsi  vis  veritati  minimé  facienda  est.  puto  a  seriptori- 
bus  rationem  decori  modumquc  haberi  oportere^  ^*): 
azaz  a  decorum  czímén  a  valónak  elhallgatását  kí- 
vánja. —  Gánőczy  továbbá  a  Delpini  jellemrajzát  na- 
gyon erősnek  találván,  így  itél :  ^hunc  acerbo  stilo 
miserandum  in  modum  lacerat.  Verum  si  cogitemus 
Forgáchium  Históriám  suam    mtdtis  sarcasmts  repU- 
vissCj  adeo,  ut  vix  alicui  mortalium,  ne  Regibus  qui- 
dem  exceptis,  parcat.  sed  in  omne  genus  fiominum  m- 
mia  libertate  invéhatur,  eapropter  ob  acrimoniam  stili 
in  Delphinum  direeti,  me  quidem  iudice,  nequit  in- 
ferri,  illum  (Forgáchium)  eaduntaxat  de  causa  a  Cae- 
saris  partibus  recessisse.  Audiamus  interim,  qnaliter 
de  Cardinali  Delphino  scribat,  non  id  quidem ,  ut  in 
verba  Forgáchii  iuremus,  taUa  namque  stmt  qtiae  vei 
recüare  animtts  korrescit;  sed  ut  históriáé  integritati 
litemus^  (?  !)  *^).  —  Katona  is  a  Delpini  jellemrajza 
által  megbántva:  „longius  hic  odio,   úgymond,  vei 
invidia  abripi  se  passus  est ;  és  másutt,  hol  Kerecaé- 
nyinek   Forgách  igazságot  szolgáltat,  hozzá   tessn: 


^»)  Annal.  V.  \).  1. 

«»)  A  Forgách  e  „borzasztó"  helyét  1.  301,  2. 11.  —  öcí- 
nöe9jfét  az  id.  h.  132,  3. 1|, 


XLI 

.niagis  sernper  ad  vitiiperandum,  quam  laudanduni, 
proniis** ;  ism(?t  hol  Maximilián  viselete  az  1567-ki  or- 
szággyűlésen festetik,  megjegyzi:  ^Haec  ostendunt  ani- 
mum  huius  scríptoris  a  Maximiliano  iam  aversum  fuis- 
fe.pltiresqt^  críminationes  in  eitm  congessisse,  ut  iustiores 
causas  ab  eo  desciscendi  habuisse  videretur^  •  *) :  mint- 
ha a  história  dicsbeszéd  volna !  Másfélül  a  loyális  Ka- 
tona előtt  a  tények,  melyek  Forgáchnál  is  hangosab- 
ban  szólnak,  nem  nyomnak  semmit ;  de  nyom  Bizá- 
nis  szépítő  eladása ;  sőt  nevezetes  naivsággal  nem  átall 
Forgách  ellenében  az  országgyűlés  kedvező  kimene* 
telére  is  támaszkodni,  bár,  hogy  kezdetben  súlyos  pa- 
naszok hangzottak,  épen  Bizárus  nyomán  nem,  tagad- 
ja *^.  —  Engd  viszont  azt  veszi  ^indignátióval*^,  mit 


»)  Hi8t  Crít.  XXIV.  a  159.  228.  és  398.  lapokon. 

^^)  Halljuk  csak  :  „Qoamvis  Forgáchiua  tam  acerbas 
Hungaromm  querelas,  in  comitiis  Posoniensibus  iactatasj  ez- 
bibeat ;  si  tamen  articulos  ibidem  conditos  inspiciamus.  Hun- 
goros  in  Maximilianum  optime  propcnsos  fuis^c  videbimus, 
agnovisscquey  muItum  eundem  egisse,  quum  anno  snpcriore 
Dihil  contra  Turcas  cgisae  videbatur."  Id.  h.  355.  1.  —  Való-, 
ban  oly  járatlan  volt  Katona  az  orézággyulcBok  történetében^ 
hogy  a  hozott  törvényczikkekböl  vélte  a  törvényhozó  felek 
közt  iárgytiltis  közben  történteket  és  nem  történteket,  s  a  két 
rész  hangulatát  felismerhetni  ?  S  vajon  nem  ismert  ország- 
g)'üicsckcty  melyeken  már-már  törésre  kerültek  a  dolgok,  s 
aztán  szerencsés  fordulattal  elsimultak?  Ő  maga  az  1790-1- 
diki  országgyűlés  alatt  irta  e  kötetét:  annyira  minden  histó- 
riai tanulság  nélkül  vonultak  el  szemei  elült  annak  is  phási* 
sai?  Vagy  a  történetíró  loyális  kötelességének  tartotta  dÍMÍ- 
mMlni  a  valót,  ha  az  kellemetlen?  —  Éi  ily  történetíró  rész- 
rehajlónak bélyegzi  Forgáchoty  a  szigorú,  a  valón  kivül  nán- 
den  egyebet  mellőző  Forgáchot?  ily  történetíró,  kinek  any- 
nyira  nincs  érzéke  a  kellemetlen  valónak  kimondására,  hogy 
annak  indokául  nem  képes  a  valónak  tiszteletét  tenni  fel. 


XLII 

Forgách  az  unitarismusról  ír  *').  De  valóságos  düh- 
vel támadja  meg  Weszprémi  István  **),  a  miért  ^cstí- 
fúl  haztui,  annyi  jeles  embert  mgalmaZf  megugat  stb.; 
hogy  Balsarátit  mérgezésre  képesnek  tartja,  hogy 
egy  Perényi  Gábort ,  kit  temetési  szónoka  és  sírirata 
nagy  embernek  hirdet  (!),  mint  köpenyforgatót  meg- 
ró, stb.,  még  pedig  csak  mert  „más  vallású  volt** ! 
Vajmi  máskép  itél  Forgáchról  szász  protestáns  bí- 
rálója,   mint  látni  fogjuk.  —  Végi-e  Szilágyi  Sándor ^ 


hanem  más  valamit  koros  —  itt  ForgAch  eipártolási  szándé- 
kát :  „Acrioro  hac  crisi  Forgáchius  uti  coopit,  postquam  a 
Maximiliano  deftctioneni  meditabatur*^  (p.  350).  Mintha  F. 
akkor  írta  volna  e  XVII-ik  könyvet,  ós  nem  uz  elibbiékkel 
egyiUt  később.  Hiszen  K.  maga  azt  állit  ju,  hogy  a  Bornemiszá- 
hoz intézett  lovél  után  (ez  pedig  1506.  decenAerben  kelt) 
kezdte  ínii  munkáját  (p.  319,  20.).  Tehát  az  első  tizenhat 
könyvet  1566.  decemberétől  1567.  júniusig  írta  volna,  midőn 
amaz  országgyűlés  tartatott  ?  És  Katona  nem  értette  meg, 
miért  jajdúltak  volna  fel  (Forgách  szerint)  a  Rendek,  midőn 
a  kir.  kapitányok  garázdaságaik  megszüntetését  sürgetvén,  a 
király  előleges  vizsgálattól  kivánta  a  dolgot  felfüggeszteni  ? 
vizsgálattói  oly  dolgot,  mely  országosan  tudva  és  érezve,  or- 
szágosan állítva  és  feljelentve  volt?  Nem  értette  e  feljajdalá- 
sát  a  Rendeknek,  kik  az  előleges  vizsgálatok  elrendelésében 
egyebet  nem  láttak  mint  a  dolog  elnapolását,  az  dviselhedenné 
hu  állapot  rögtöni  oroosldsa  helyett  ?  S  a  czikkely  „iliis  vo- 
lentibus  ac  consentientibus  fűit  constitutum. "  Volentibus? 
Tehát  minden  törvényczikk  a  RR.  egyoldalú  akaratának 
eredménye  ?  Coneentientibui  )  S  a  consensua  mindig  szabad  és 
önkény  telén  f  s  nem  gyakran  a  kénytelenség  szüleménye? 
Valóban  ily  „críticus  historiciu^  logikája  a  mUy  naiv,  ép  oly 
kevéssé  tesz  részrehajlatlanságáról  tanúságot  Bizony  ideje 
bizonyos  történetíróinkat,  minden  nagy  és  tagadhatatlan  érde- 
meik mellett,  kétkedő  és  óvakodó  vigyázattal  hassnÜniuik, 
tán  nagyobbal  azoknál,  kik  magokat  úgy  mutatják,  a  milyenek- 

••)  Gesch.  d.  Ungr.  Reichs  IV.  807. 

•«)  Hedieoram  Hang.  et  Trana.  Biogr.,  IV.  848-^356 11 


LIBES  3i:XT^ 


XLTV 

nem  l'eliató  cs  helyes  bírálatát  olvassuk  Forgáchnak 
a  ^Siebeiib.  Quartalschrift^  I.  kötetedben :  ^Oly  férfiú 
—  mond  a  n(?vtelen  bíróló  —  ki  maga  a  komiányriíd 
mellett  tilt ;  ki  az  államváltozások  belső,  gyakran  igen 
titkos  rugóit  ismerte ;  kinek  alkalma  volt  az  ország 
színpadán  szereplő  személyeket  több  oldalról  eszlelni, 
s  ez  által  magának  az  emberi  jellemekről  concrét  isme- 
retet szerezni :  ily  férfiií  a  történész  szemei  előtt  vég- 
telenül nagyobb  becscsel  bír,  mint  oly  író  munkája, 
ki  a  cselekvéseket  és  eseményeket  eszményi  tervek 
szerint  szerkeszti  együvé.  Ez  alapítja  meg  e  Cominen- 
tárok  becsét  is.  Nem  tagadható  ugyan,  hogy  ilyneniií 
írók,  bizonyos  esetekben,  akaratjok  ellen  is,  köny- 
nyebben  engednek  helyt  a  titkos  pártszellem  bizonyos 
nemének :  s  épen  c  tekintetből  akarták  némelyek  For- 
gách  Ítéletét  is  némely  történeti  személyekről  gáncsol- 
ni. De  épen  a  vélemények  különbsége  ad  a  nyiígott  töt- 
ténetbuvámak  alkalmat  több  egykorú  kútfők  összeve- 
tése mellett  a  jellemeket  behatóbban  megitélhetni.  .  . 
Emeli  a  míí  becsét,  hogy  szerzője,  korlátnoki  magas 
álláspontjáról,    a  hazai  eseményeket  a  többi  nagy 
világeseményekkel  összeköttetésben  tekinti.  .  .  .  Kü- 
lönben a  szerző  alaprajza  egyszcríí  és  mesterkéletlen. 
A  nélkül  hogy  bizonyos  fő  eszmét  kivánna  munka* 
jában  keresztülvinni,  úgy  beszél li  el  a  hazai  története- 
ket ,  mint  azok  egymásra  következtek ;    a  cselekvő 
személyeket,  sokszor  kevés  szavakkal,  igen  találólag 
festi,  8  az  olvasót  több  alkalommal  az  ország  szeren- 
csétlenségei okaival  ismerteti  meg.  A  belföldi  esemé- 
nyek közzé  beszövi  a  külföld  nevezetesb  történeteit 
is.  Ez  megszakasztja  ugyan  néha  a  fonalat,  de  annál 
kedvesbbé  teszi  az  olvasást,  mert  általa  mintegy  syn- 
chrouÍ8ticai  átnézetét  nyerjük  a  kor  nevezetes  világ- 


eseményeinek.  Különösen  megilletődött  bíráló  azegy- 
koní  németalföldi  nyugtalanságoknak  II.  Ftílöp  alatt, 
s  a  francziaországi  hugenott-harczok  részrehajlatlan 
előadása  által,  és  tisztelettel  telt  el  azon  férfiú  iránt, 
ki  állapotja  s  az  egyház  előitéletei  által  nem  enged- 
vén magát  élté  vesztetni,  az  akkori  vallási  háborúk 
okait  a  kellő  szempontból  tekinti,  s  a  spanyol  inqui- 
^6t  érdeme  szerint  festi.  Az  írmód  tárgyhoz  mért, 
mesterkéletlen,  s  az  előadott  dolgok  mivoltához  ké- 
pest gyakran  nyomatékos,  és  hazafiúi  melegséggel  el- 
telt*^ ***).  —  Budai  Ferencz  is  általában  hitelesnek; 
Fesder,  egy  szóval  igen  találólag,  szigorúnak  ^ ') ;  Sza- 
lay  Qgyan  zsémbesnek,  de  élesszemű,  és  Yerancsics- 
csal  kora  s  a  magyar  haza  jeles  történetírójának  '  ^), 
végre  Horváth  Mihály  ^kissé  kesernyés,  de  nagy  tu- 
dományú, jeles  történetírónak"  nevezik  •*).  —  Látjuk, 
a  panasz  mindenütt  a  szigor  ellen  szól,  mely  aztán 
hol  kesernyésségnek,  hol  rágalom  és  mocskolódás- 
Bak  bélyegeztetik.  A  külföld  kevésbbé  érzékeny  a 
szigorú  történetírók  irányában.  Nem  emlékezem,  hogy 
Tacitus  káromoltatott  volna,  hogy  gaz  korát  olyan- 
iuJl  festette,  a  milyen  volt :  s  valóban  ez  a  XVI.  szá- 
zad bizton  versenyezhete  a  caesári  ehö  század  gazsá- 
gával; abban  rabló  féktelenség  és  zsarnokság,  önzés 
és  politikai  jellemtelenség  napirenden  voltak.  S  (i  a 
rossz  világot  ismerte,ismerte  embereit  legtitkosabbgon- 
dolataikkal,  ismerte  e  nyomorult  földi  nagyokat,  kik- 
U(l  idegen  vala  a  haza  tiszta  szeretete,  s  tetteik  fö  rú- 


••)  Magyarország  polgári  Históriájára  való  Lexikon,  !!• 
4C.  lap. 

•')  Geschicitton  der  üngern,  VI.  91G.  I. 

»«)  Magyarország  Tfirtóneto,  IV.  369.  és  3G6.  I.   . 

•»)  Magyarország  Tíirli^nftlme,  tj  dolgozat,  III.  279.  I,     . 


XLVI 

gója  a  hatalom  és  legszennyesebb  érdek.  És  ha  tán 
néha  puszta  hír  után  indulva  téved,  mint  például  az 
Perényiné  mérgezési  történetében  ;  az  ily  adatnak  is 
van  történeti  jelentősége,  mert  ha  nem  áll  is  a  tény? 
eléggé  jellemző  az,  hogy  ily  tények  hitelre  találhat- 
tak. Ellenben  legtöbb  sötét  i*ajzait  igazolják  az  azóta 
ismeretessé  lett  kűtföi  adatok,  a  mikben  oly  gazda- 
gok kalönösen  e  század  históriás  énekei ;  igazolja  a 
lélektani  bírálat,  mely  a  sorok  között  olvasni  tud.  — 
Valóban,  nem  irigység  sugallta  Forgáchnak  elbeszél- 
léseit,  s  nem  személyes  gyűlölség,  mint  kicsinyes  gon- 
dolkodású emberek  állíták:  hanem  a  vétek,  az  aláva- 
valóság,  a  lelketlenség  gyíflölete.  A  hífségnek,  erény- 
nek, a  buzgó  honszerelemnek,  mely   kebelében    oly 
szent  lánggal  ége,  hiánya  keseríté  el  érzékeny  lelkét, 
mert  ezekben,  s  nem   vesztett  csatákban,  ismerte  fel 
a  század  köz  insége  okait.  „Enimvero  vereor  —  így 
jajdúl  fel  történetírói  fájdalmában  :  —  ne  ullam,  vei 
minimam  partém  assequar  eorum.  quae  omnes  omnium 
aetatum,  omniumque  gentium  scriptores  assecuti  sünt, 
qui  inter  cetei-as  eximias  virtutes  ea  felicitate  usi  sünt, 
ut  nihil  tam  triste,  tam  miserabilead  scribendum  ha- 
buerint ,  quod  non  laeto  ac  iucundo  quandoque  stilo 
commutare  potuerint ;   qua  varietate  ipsos  etiam  lec- 
tores  retinere  possent.   At  nobis  omnia  contraria  eve- 
niunt,  qui  tino  ac  perpetuo  foto  nostras  calamitates  Ui- 
gere  potitts,  quam  hisloríam  scríbere  videmur,^  Még  is 
megfrta,  hogy  e  tükörből  tanuljon  a  nemzedék,  mert 
neki  a  történelem  magistra  vitae  volt :  ^Quod  unum 
tamen  mihi  vei  maximé  notandum  videtur,  et  monendi 
omnes,  tU  cattsaa  advertard^  cum  ex  priscis  annalibus 
nostrae  gentis,  tum  verő  ex  serié  nostrorum  seripto- 
rum;  nostroque  exemph  sün  omnes  norirU,  velintque  coíi" 


xLvn 

ífifere*''*).  S  ha  a  történelem  czéljának  ily  komoly 
felfogása  mellett  még  a  személyes  vonzalom  és  köte- 
lezettség sem  tartóztatja  a  valónak,  vagy  mit  annak 
hitt,  elmondásában,  nem  kevesebb  köszönettel  tarto- 
zik neki  a  tudomány,  mint  a  mily  megbocsátható  volt 
volna  ng^yan  szivének  a  kímélet,  de  melylyel  a  törté 
net  vajmi  keveset  nyer  vala,  s  még  kevesebbet,  me- 
lyet szem  előtt  tartott,  az  erkölcsi  tanulság.  Kfllön. 
ben  előadása,  az  utolsó  kéz  hiánya  s  gyakran  nehéz 
nyelvezete  mellett  is,  eleven,  az  erkölcsi  érzés  s  az 
igazság  általi  meghatottság  bélyegét  viselő;  e  mellett 
tömött,  hatályos,  gyakran  nagy  íróhoz  méltó  helyek- 
kel, s  ilyenkor  nyelve  is  valódi  római  színt  ölt.  Igen 
is,  Forgách  nem  a  szépítő,  hanem  az  írói  rendelteté- 
sük tudatában  őszinte,  komoly,  magas  érzflletíí  törté- 
nészek között  követel  hely et,  s  én  bízom  azon  erőben, 
mely  az  igazságban  lakik ,  hogy  valamint  munkája 
ez  új  hívebb  kiadás  által  új  életre  támad,  akként  az 
(ró  pártosságáról  hagyományossá  vált  nézet  is  az 
ájabb  elfogulatlan  vizsgálat  fényében  ködként  el  fog 


XIX.  A  mi  Forgách  munkája  történetét  illeti : 
bizonyos,  hogy  az  a  szerző  halála  után  bátyja  Simon 
birtokába  került,  ki  azt,  sok  helyen,  s  egész  az  utolsó 
lapig,  jegyzésekkel  kísérte.  Tőle  kapott  BrtUtts  is  pél- 
dányt, melyhez  már  hozzá  voltak  Simon  jegyzései 
csatolva:  ^Atque  non  solum  is  (Simon)  facilem  se 
praebuit  scriptis  fratris  tradendis:  sed  severus  etiam 
censor,  si  quid  ille  scripsit  errore  falsus,  quod  minus 
scríptoris  acris  cura  postularet  (neque  enim  his  impo- 

w)  L.  al.  a  32. 1. 


XLVUl 

>uit  extrt-mam  mannmt  opp^^nto  n<4ti  ^mendavit'^);  s 
í'  jMrldáuv  az.  mely  jelenkor  a  pt<->i  pQspGki  könyv- 
táriján őriztetik.  .SiniontiM  kapc»n  két«$égt«rlenul  htvánr 
fi,  U  példányt,  melyliez  aztán  helyenként  maga  is  ve- 
tett oldalje^yzeteket    >  t-z  az.  mely  a  li«;  Eszterházy 
köny^tárálMn  van .    >  melyen  a  jelen    kiadás  alap- 
szik. Hihetőlt^  szinte  F«  •rgách  Simontól  bírta  Révay 
Péter  koronaőr  is  Forgsioh  CVimmentáijait,  ki,  hogy 
ezeket  használta.  tObbj^zTiri  hivatkozása  történeti  mun- 
kájában \Dt  Monarcliia  ■  bizonyítja.  Mindazonáltalcsak 
egy  töredéke  jelent  meg.  ücscsének  Imrének  a  szigeti 
veszedelmet  tiirgyazogy  ííjteményében  *  *)  ily  ezímalatt: 
Zigethi,  Hungaríae  duHstríjfraestantissimvera  Descrip- 
tio  et  OhsiJionis  Epit'^me,  ex  IIL  Francisci  Forgachii^  &*- 
béri  Baronui  in  Gyme-^  Ojmnúaihi  et  Monostor^   Cancd- 
larii   oÜm  Divi   Ferdinandi   Imp.  per  Hungáriám  et 
Consiliarii,  Siti  temporis  Hi^toriarum    Cummeiüariis , 
hona  fide  de  verbo  ad  verbum  descriptn,  nunquam  ante- 
hac  visa,   et  nunc  j^rimum  in  lucem  emissa.  —    Innen 
vette  aztán  át  Reusner  Mi!d*'ís  a  magyar-tOrOk  törté- 
neteket tárgyalcS  gy ííjteményébe  1603-bau  •*);  s  végre 


*^)  L  BrutuMom  I.  kötete  XCVL  lapjAn  (Monamenta, 
Scriptt.,  XIL  k.). 

***)  De  Sigetho  Hungáriáé  propagnacalo^  a  Turcm,  A»  Ch. 
1566.  obsosso,  et  expugoato.  OpnBcalum  virtuli  et  immoriali- 
táti  IIL  et  Nobiüssimi  Doi  Nicolai  Comiü  a  Zerínio  ...  ab  III. 
tíeneroso  et  Magn.  Dno  Emerico  Forgach  Barone  a  Obymes, 
E^u.  aiir.  ct  Comite  TrenchinieDsi  etc  genero  coUectain  ope- 
ra Petri  Albini  Nivenionlii.  Wittenb.  1587.  (Néma.  Moa.)  a 
D.  és  E.  {veken. 

*^)  Remm  Memorabilium  in  Pannónia  sub  Tarcanmi  im- 
peratoribus,  a  capta  Constantinopoli  usquo  ad  hanc  aetatem 
noatrain,  bcllo,  militiaquo  gcatariim  Exegesca.  FVancof.  1603, 
a  168—167.  II. 


XLIX 

innen  ment  az  át,  német  fordítással  egyQtt  1664.  egy 
nflmbergí  hasonló  gyűjteménybe'*);  de  a  ki  az  egész 
nagybecsű  mű  kiadásáról  első  gondolkodott,  Tasi 
Gáspár  a  XVU.  század  első  felében  virágzott  magyar 
író  volt  **),  kinél  a  Bethlen  Gábor  egyik  udvamoka 
Kassán  1618-ban  látván  a  munkát,  s  róla  a  fejede- 
lemnek beszéllvén,  s  ennek  kivánságára  azt  tőle  le- 
vélben elkérvén,  Tasi  azt,  hogy  Bethlennek  kedves- 
kedjék, és  hogy  ez  azt  közzé  tetesse,  számára  lemá- 
solta, 8  neki  ajánlotta  is  ^^^).  lilindazáltal  kiadatlan 
maradt  az,  s  az  újabb  írók  közöl  az  egy  Pray  hasz- 
nálta saját  kézirati  példányából ;  és,  tán  Pray  által 
figyelmeztetve,  alig  volt  a  múlt  században  könyvtár 
és  gyűjtő,  ki  Forgáchot  ne  sietett  volna  bírni  vagy 
leíratni,  úgy  hogy  míg  Tasi  még  csak  3 — 4  példány 
létezéséről  tudott ,  Horányi  már  vagy  húszat  látott, 
^quae,  úgymond,  licet  ex  autographo  deseripta  esse 
adfirmarentur.  omnia  tamen  plurimis  mendis  vd  liitms 
scattbanty  quod  certe  autographum  nec  ad  limam  ex- 
actmn,  nec  emendatum  fuisse  indicabat.^  S  ezek 
helyébe  léptette  most  Horányi  a  gr.  Forgách  Miklós 
által  vele  közlött  másolat  alapján  a  maga  kiadását 


**)  Aaserlesene  Ermahnungen  von  dem  Türckenkrieg. 
Nfimbeig.  1664  a  177—194.  U. 

•*)  Két  forditását  bírjuk  :  1.  „Elménknek  Istenben  fel- 
menetelérül  a  teremtett  illatok  garádicsin,  Bobertus  Bellar- 
minoB  jesniták  rendiből  való  Cardinal  könyvecskéje,  Bártfa 
1639.^  2.  Öt  rövid  Predikáczió  húsz  szines  okokrul,  miért 
nem  flVar"^'^  most  némely  emberek  katholikusokki  lenni; 
irU  FeaktioB  Jakab.  Pozsony  1640. 

1^)  Az  Ajánló-levelet,  melyet  szinte  hibásan,  Horányi 
h  kiadott  az  Életrajz  2.  lapján,  1.  a  Függelék  X.  sz.  alatt. 
(Horányinál  péld.  olvassuk  :  „quam  sít  res  plena  pericoli  pie- 
taUm  eoUre^  non  colere  helyett). 

MQvni.  mma.  but.  —  BoaznoBss.  xvi.  d 


1788ban'^').  de  mely.  saját  tapasztalásom  szerint  is, 
minden  általam  látott  kézzelirt  példányokat  hibássá- 

'*0  Franciscí  Forgachíi  de  Ghymes  PannoDÜ,  D.  Fer. 
dinandi  L  Imper.  ac  Regis  Hungáriáé  Cancellaríi  et  Antístitis 
M.  VamdinensiaiD  celeberrími  Renui  HoDgaricaram  sni  tem- 
poris  CoíDmentarii,  Libris  XXII  e  MS.  in  Incem  prodeuntes. 
Adiedt  Indicem  Bemm  memorabilínm  ac  Dissertatíonem  Hi- 
storico-Críticam  de  Vita  laadati  Scriptoris  Alexins  Horányi  e 
Seb.  Püs,  Hungárus  Biidensis.  Posonii  et  Cassoviae,  impensis 
L  U.  Landercr  perpetui  in  Fuskút  1788.  8r.  92  számozatlan 
és  702  számozott  bp,  a  szerző  arczképéveL  A  több  ezer,  értel- 
met zavaró  és  elferdítő  biba  közöl  álljon  itt  csak  az  L  könyv- 
ből néhány,  hogy  kitűnjék  mennyiben  alapos  a  Horányi  ki- 
adása elleni  vád,  és  mennyit  nyertünk  ez  új  kiadás  áltaL  Az 
első  rovat  Horányi  kiadása,  a  második  Hajeré. 
1.  Up.  26.  sor :  And  Zsránd 

6.  ,,       6.    „      atrímqne  pro  magnitadine     pro  ntriiuqae  principU  ma- 

gnitadine 

7.  ,,       2.    ,,      mrcana  Reginse  adiungeban-  mrcaiia :  ideoqae  pleriqae  Re- 

tnr  ginae  adiangebantar 

-~   „    20.    ,t     Siegediensi  Sigtstiensi 

—  „     21.    I,     Jaarínnm  Tanmnam 

8.  ,,     26.    „      simal  PetruB  exercitnm  con-  BÍmal  Petms  exercitam  con- 

soacepUe  defenaionis  acrípaerat. 

9.  „       1.    ,,     ínfidelÍBtimo9  fidissimos 

20.  ,,       9.    „     Besonico,  Nagy  Fellak  Beseny(S,  Nagylak,  Fellak 

—  „     11.    „      CharkisaomUo  Csák,  Kiasomljó 

—  „     15.    „     Varadinalis  Hangarorum        Varadino,  alae  Hungaromm 

praefectns  praefectos 

21.  M     17.    ,,      cognominatas  Nagy  Bosse,  cognominatDS    Nagy,    posse 

arcem  . . .  capi  arcem  . . .  capi 

—  „     19.    „      Septingentí  DC 

24.  „       9.    „      singulos  Sicalos 

25.  ,,     26.    „      repatann  pcricnlnm  festina-  et  postremam  adem  tneantar, 

vit  monet;  ita  ira  et  ^oria  ac- 

census  non  paasos  est  ho- 
stilem  iniiiríam,  et  aaiim 
deens  in  tempore  repotans, 
oltom  ire  festinaTit 
27.   „       2.    „     ferro  per  mediom,  deserto  ferro  tegebaaftor,  et  stapede, 
pertínaci  certamine,  non      qoamyis  ex  solido  hrro^ 
sine  sui  exitio  confecit  per  mediom  dissecto,  per- 

tínaci certamine,  non  aine 
soi  exitio,  bostem  conleeit 
29.   „     25.    „     in  Campis  variis  animis         in  Campis  Vaijasinis 
S2.    „       6*    n     Georgins  Torpay  Gregorios  Tnq>pay 

—  „     22.    „      Eqoi,  torba  ainicorom^  ac  £qoitamala,amioonimatqoe 

fiuniliarom  omnes  £uniliariom  omnes 

85.    „     19.    „     arcano  arcano  consilio  stb.  stb. 


LI 

giral  felolludad.  Megrótta  ezt  elffszOr  a  fent  idézett 
eidélyi  névtelen  bfrüó  '**),  s  minden,  ki  azóta  a  fon- 
tos írót  luMttnálta,  vagy  róla  írt;  és  mégis  e  nyomo- 
ník  kiadás  áhal  lépett  Forgách  igazán  a  magyar 
UMéneti  kútfök  sorába,  mert  ezóta  minden  tOrténé- 
sKink,  az  dt  ócsárlók  is,  a  XVI.  század  történetében, 
lapról  lapra  idézik,  kOvetik,  kiírják. 

XX.  Az  előttem  tudva  levff  kézirati  példányok 
a  következtek : 

1.  A  pécsi  codex,  mely  hibásan  tartatott  autó- 
graplmak  :  nem  levén  a  szerző  keze,  sőt  többféle  leiró 
munkája,  s  bár  csínos,  de  hibás  és  hézagos,  amennyi- 
ben a  leirók  szókat  vagy  helyeket  kihagytak,  mi 
által  hol  minden  értelem  elenyészett,  hol  homályos 
lett ;  de  igen  eredeti  az,  azaz  a  szerző  részére  íratott 
példány,  mit  ennek  helyenként,  de  nem  mindenütt 
hol  szükséges  volt  volna,  tett  önkezű  javüdsai  bizonyí- 
tanak. S  e  példány  egyszersmind  az  is,  melyet  szer- 
ző, bátyjával  Simonnal  kOzlOtt,  ki  szinte  ebbe  iktatta 
be  Önkezűleg  magyar  jegyzéseit.  Schwartner  MáHon^ 
ki  után  adomerOvid  ismertetést,  az  egyetemi  kOnjrv- 
tár  Eaprinai-féle  Forgách-codexét  e  pécsivel  a  leg- 
nagyobb gonddal  Összevetette,  abba  ennek  minden 
legkisebb,  még  pontozási,  variánsait  is  bejegyezte 
úgy,  hogy  e  Schwartner  által  javított  Elaprinai-codex 
Pestre  nézve  helyettezi  a  Pécsett  őrzOtt  eredetit. 

2.  Az  Ltvánfi-codex.  Midőn  berezeg  Eszterházy 
Miklós  e  szinte  XVI.  századbeli  codexet  KoUer  József 
pécsi  nagypréposttal  1802-ben  kOzOlte  volt,  akkor  az, 
a  tudós  férfiú  feljegyzése  szerint  (talán  a  hátán)  e 
czímet  viselte  :  „Francisci  Forgach  de  Ghimes  Eppi 


>•«)  Siebenb.  QuartalschríftJ.Hermanat  1790. 480, 40.1L 


Ln 

Varadiensis  História  sui  temporis.*  A  könyv  első  és 
hátsó  tábláján  az  Istvánfí-czímer  volt  látható  e  kör- 
irattal :  ^Nicolaus  Istvánfí  de  Kisazzonfalwa  S.  C.  R. 
M.  ConsiL  Acg  (Koller  szerint  :  Aulicus),  Regni  Hun- 
gáriáé Pro-Palatinus  etc.  A  hátán  könyvtárjegy :  No. 
187.  —  Azóta  e  codex  új,  veres  félbör,  kötést  kapott, 
elül  hátul  az  Eszterházy  herczegi  czímerrel ;  s  ily  hát- 
czímmel  :  Franc.  Forgach  de  Ghimes  De  Statu  Reip. 
Hungáriáé  M.  S.  Elül  áll  a  „  Vita  auctoris^  (Istvánfitól) ; 
a  második  levelén  kezdődik  a  munka  ily  czímmel : 
yjtrancisci  Forgach  de  Ghimes^  de  Statu  Reip. Hunga- 
ricae  Ferdinando^  lohanne^  Maodmiliano  RegibtíSy  ac 
lohanne  secundo  Principe  Transsylvaniáé  Commentarii. 
Quibiis  accessere  nonnuüa  etiam  aliorum  Principum 
gesta  etc.^^  A  szöveg,  háromféle  kéz  által  csinosan  írva 
a  296-dik  levél  elején  végződik.  A  következő  de  már 
számozatlan  levelén  kezdődik  :  yfAnnotationes  Lingua 
Vngarica  manu  Domini  Simonis  Forgach^  ad  margi- 
nem  historiarum  adscriptae^  quas  non  est  tnsum  omit-^ 
tere  :  quod  ipse  mvltis  rebus  cum  Lazaro  Stiendio  in- 
terftterit^  et  praefuerit^  27  lapon;  köztök  egy  pár, 
szinte  magyar,  Istvánfitól  is ,  mit  a  melléjök  vetett 
N.  I.  bizonyít.  Ezek  után  :  Calendarium  Graecum 
1688.  25  lapon.  —  Bár  az  elébbi  codexnek,  mely 
utóbb  Forgach  Simoné  volt,  mit  az  általa  abba  vetett 
önkezíí  oldaljegyzések  bizonyítanak,  közvetlen  má- 
solata, mégis  különbözik  attól  helyenként,  amennyi- 
ben leirói  amannak  hibáit  ujakkal  szaporították. 
Az  oldalszéleken  Istvánfi  deák  jegyzetei  állanak  ^^^). 


<^^)  Hogy  ez  az  Istvánfi- codex  sem  ment  a  hibáktól,  mu- 
taBsa  néhány  példa  az  I.  és  II.  könyvből : 

1. 1.  reginam  antem  cam  prole  incolomet  dimisit :  ZVoy-eod.  he^^es- 
ben  i  incolmiMm. 


LIV 

4.  Az  Eder-codext  a  nemzeti  múzeumban,  szinte 
igen  szép,  XVIII.  századi,  másolat,  foL  Elül  a  Vita, 
hátul  a  Bornemiszához  írt  levél. 

5.  A  F^érváry-Károlyféle  codex^  szinte  a  nemz. 
múzeumban,  fol.  Elttl  a  Tasi  Gáspár  Ajánló-levele,  s 
így  hihetőleg  a  Tasi  másolatának  mása.  Hátul  a  Bor- 
nemisza-levél. 

6.  AJankotvichrcodeXj  ez  elébbinek  be  nem  feje- 
zett mása,  fol.  szinte  a  nemz.  múzeumban. 

7.  A  Széchenyi-codeXj  4-rétben,  2  kötetben,  ha- 
sonlókép a  nemz.  múzeumban,  Tasi  Ajánló-leví  lével. 

8.  A  Kéler  Godofrédféle  codex,  fol.  Elül  a  Tasi 
Ajánló-levele;  a  „Vita"  bele  téve;  hátul  a  Bornemisza- 
levél  (mely  után  a  vétel  napja  nincs  feljegyezve). 
A  nemz.  múzeumban. 

9.  A  Kaprinaúcodex  4rétben,  2  kötetben,  a  m. 
kir.  egyetem  köny\iárában ,  minden  hozzá  tartozó 
melléklet  nélkül.  (1.  mi  a  pécsiről  ennek  végén  fel- 
jebb mondatott).  Schwartner  szerint  rokonabb  a  pé- 
csivel, mint  a  következő,  t.  i. 

10.  APray-codex  fol.  szinte  az  egyetemi  könyv- 
tárban. Elül  a  Tasi  levele,  hátul  a  Bornemiszához  irott 

11.  A  KoUer-codex  a  pécsi  püspöki  könyvtárban 
(mint  az  1.  sz.).  Ebben  a  Forgách  Simon  jegyzései 
is  találtatnak  diákra  fordítva,  mely  fordítást  Szászky 
János  kezdett  meg,  és  Koller  befejezett. 

1 2.  A  Batthyárhy-codeXy  fol.  a  magyar  akadémia 
könyvtárában. 

13.  A  Caimides^codex  ugyanott.  E  kettőt,  ren- 
dezés alatt  levén  az  akadémiai  könyvtár,  nem  vizs- 
gálhattam meg. 

14.  A  KoHár-codex^  fol.,  mely  azonban  nagyon 
csonka  volt  (1.  Bibliotheca  Kollariana,  48. 1.). 


LV 

15.  A  gróf  Forgách  MUdós-fék,  melyből  Horá- 
nyi  adta  a  maga  kiadását.  Úgy  látszik  a  Tasi  és 
Bomemisza-féle  levelekkel,  melyeket  Horánjri  ae 
^Eletben^  szinte  közlött.  Horánjri  szerint  ez  ^azon 
autographon  mása  volt,  mely  ú.  m.,  Esterházy  Mik- 
lós hercz^^ek  1769-ben  eszterházi  várkastélyában 
felállított  könyvtárában  őriztetik.^  Hogy  az  Eszter- 
bizy-példány  nem  autographon,  már  mondatott;  s 
ha  a  Forgách  Miklós  másolata  errOl  vétetett,  az 
ugyan  szerencsétlen  leirónak  munkája  volt. 

16.  §.  A  Telekircodex  a  marosvásárheljri  Teleki- 
könyvtárban, foL  (1-  KW-  ni.  27.  L). 

Ide  tartozik  még  az  egyetemi  könyvtárnak  igen 


17.  Schtoartner-codeoce^  fol.,  melyet  e  gondos  tu- 
dósunk 1811-ben  készíttetett,  s  melynek  tartalma  : 
j^Simoms  Forgách  Notae  ad  Francisci  Forgách  Comr 
mentarios  rerum  sui  temporis.  Accedunt :  LecHones 
Variamles  e  Cod.  MS.  Históriáé  Fr.  Forgách  István- 
fiano^  qui  Eszterházae  est,  excerptaey  cum  reoensione 
1788.  impressa,  collatae^  (Koller  munkája).  Mindkét 
másolat  Schwartner  által  eszközöltetett,  s  általa  gon- 
dosan összevettetett  :  amaz  a  pécsi  codex  eredetiével, 
ez  a  Koller  nagyprépost  szinte  Pécsett  lev0  kéziratá- 
val (mely  b(fl  kitfinik  hogy  a  JSorányi  kiadása  mintegy 
6300  helyen  tér  el  az  Istvánfi-^odextölj  mely  a  jelen 
kiadásnak  szolgált  alapúi). 

Ezeken  kivűl  öt-hat  példány  az  Erdélyi  Múzeum 
könyvtárában,  a  bécsi  és  több  magyar  könyvtárak- 
ban, számos  magán  gyűjteményekben,  de  melyekr((l 
közelebbi  tudomásom  nincsen. 

XXI.  Kétségtelenül  tökéletesbbé  válhatott  volna 
Majer  űr  kiadása,  ha  módjában  van  többcodexet  hasz- 


LVI 

nálni.  így  a  jövőnek  marad  fenn  egyfelttl  a  pécsi  ere-  :' 
detinek,  másfélül  a  codexek  azon  családja  minél  tobb  .' 
példányainak  összevetése  után,  mely  a  Tasi  Gáspár  -> 
másolatán  alapszik,  egy'  tíj  recensió  ált^l  végre  telje-    ■ 
sen  hibátlan  szövegét  állítani  elé  e  kitűnő  történet-  - : 
írónk  munkájának.  De  már  az  eddigiekből  láliható,  :. 
miszerint  a  jelen  kiadás  által  a  czélhoz  sokkal  kOie-  ■•,■ 
lebb  állunk,  s  részben  az  htvánfi  Miklós  Táadadan   - 
jegyzéseinek  az  eredetiből  (2.  számú  cod.)  felvétde,  s  • 
még  inkább  a  Forgách  Simonéinak  teljes  közlése  által  -^ 
(ugyanonnan),  mely  utóbbiakat   Horányi   csak  vár   . 
lógatva  és  szinte  hibásan  adott,  holott  azok  Ferencz  - 
munkájának  számos    helyeit   hol  megigazítják,  hol   : 
részletesb  értesítésekkel  kiegészítik.  Azokban  a  XVI. 
század  hadi  történetének  egyik  első  rangú,  értelmes-   . 
ségre,  belátásra  és  érzületre  nézve  kétségtelenül  leg- 
kiválóbb hőse  szól,  ki  jelleménél  fogva  nem  csak  tel- 
jes tiszteletünket,  hanem  mint  őszinte  kor-  és  szem- 
tanú egész  hitelünket  is  megérdemli.  Oly  magas  becs- 
ben tartatott  e  férfiú  már  kortársai  által  is  e  téren, 
hogy  Brutus  a  magyar  történetek  írása  körííl  minde- 
nek felett  aző  segédkezését  tartotta  kívánatosnak^***): 
„ut  liceat . . .  imprimis  —  így  ír  Berzeviczy  Márton- 
nak, Báthory  István  fejedelem  cancellárjának  —  hunc 
ipsum  Forgatium  consulere ,  qui  earum  rerum ,  de 
quibus  nunc  scribimus,  magna  pars  fűit,  et,  ut  audio, 
pereruditus  est :  ut  non  solum  gerendis  rehfis,  sed  etiam 
explicandis  tiim  oratione ,  tum   scriptis  sit  par  fuhír 
rus^^^).  S  ismét  :  „qui  insignis  virtutis  et  fortitudinis 
monumenta  multa  constituit,  vir,  praeter  nobilitatem. 


'•♦)  Opp.  Varia,  I.  239.  241.  636.  II. 
'•»)U.  ott240. 1. 


LVII 

ei  pacis  et  belli  artibus  clarus"  ***);  és  különösen  e 
jegyzésekről  :  ^Atque  non  solum  is  facilem  se  prae- 
bnit  BcríptiB  fratrís  tradendis  :  sed  severtts  eliam  cen- 
soTy  81  quid  ille  scripsit  errore  falsus,  quod  minus 
scríptoris  acris  cura  postularet  (neque  enim  his  impo- 
siiit  extremam  manum)  apposita  nóta  emendamt,  re 
fidditer^  tU  gesta  eratj  explicata :  quod  facillime  potuit 
ipse  praestare,  ut  strenuus  manu  gerenda  re,  sic  omni- 
huM  ingenuis  artihus^  ut  praeclare  posset  quae  gesserít 
scríbere,  perpolitus^  *®^).  Ennyi  róla  itt  elég.  Emléket 
illitott  neki  testvére  Ferehcz  jelen  történeti  művei- 
ben, egyszerű,  nyúgott,  tárgyilagos  elbeszéllésével 
azon  nagy  tetteknek,  melyekkel  Forgách  Simon  a 
haza  első  bajnokai  és  honfiai,  ügy  háza  sok  jelesei 
közt,  magának  halhatatlan  nevet  vívott  ki. 

'••)  Opp.  Varia,  I.  230.  1. 

'•')  De  Históriáé  Laudibus  (Opp.  Varia  11.  761.). 


FÜGGELÉK. 


I. 

/.  /VriíVfkfojJ  i-.AÍ/v  ov/ré/r,  mtly  által  a  Forgáchokat 
>,:'^.'>Á^.i  £\itii.  lőtiO.  martW9  30. 

Xo$  Feniinandos  Divina  favente  Clementía  ele- 
ctn$  Komanoniiu  Imperátor  semper  Ang^stna,  ac 
i^oruuniao.  Hau^üriae.  Bobemiae  etc.  Rex,  Infans 
HvíijKuŰArnn: .  A,  D:ix  Ans'riae.  Dux  Bnrgondiae. 
Ki^iolilnií^  :iv>:ris  iíljregiis  Sigismnndo  Forgacli  de 
iíhviüo$  ao  Sinov.i  et  Pí:u'ö  et  Emeríco,  similiter 
V\^r^oh  .le  oadeni  nliis  s^latem  et  gratiae  nostrae 
lm}HTÍali$  vvr.riiiuai!:  iaoremeűtum.  —  Majorea  no- 
*ti\^ík  clan^u:^^^  Ke^ts  et  I opera tores.  üiter  caetera 
ivruw  ticta  ^uil«u$  se  su'^iüique  uomen  perpetuae  im- 
luortaliuti  oouir^eiuiar^nL  illőd  imprímis  in  consne- 
ludiuo  hjil^::ií^^  u:emoriac  preditum  aecepimns,  ut 
tidehuiu  $uoii:u:  ;r::iKeoIara  üoinonu  dignis  nomine,  et 
\arioniu)  In^iirniorur-:  ai^niuenti$  $plendide  ornarent. 
Quip|H'  cttui  ivr^:;A$u:u  p:ai:e  haberent  fortém  vimm, 
majnH>quo  cj  e\ivllcr,?i  *via:o  praeditnm.  nulla  re  ma- 
gi* ad  vinuteiu  v\iiH^*$5^:AÍaiw  et  ardna  qnaeqne  in- 
txt^pide  dubeuiida  v\.::a,.  ^.;...^  landift  et  gloriae  sti- 
iralia.  quamm  reruui  cupidiiaite  maximoa  aaepe  viros, 
rtrani  diftcrimimbm  $e  se  objicere  verítOB 


LIX 

nou  esse,  experti  esseut,  ueque  vei  tempestuoBÍB  ma- 
ribus,  Tel  AlpibuB  pene  insuperabilibus,  vei  incitalie- 
símifi  anmibns,  aut  armatis  bostium  copiis  ex  adverso 
mBtrnctis  absterrerí  potuiese,  qaominus  perpetui  no- 
rninis  ardore  inflammati,  de  PrincipibuB  viris,  deqoe 
Repnblica  bene  mererí  assidue  Btuderent  Enimvero, 
com  mortaliB  baec  vita  cadnca  per  se  et  imbeciUÍB  ac 
fragiliB,  8i  niillis  fortibus  ac  lande  dignis  factis  cele- 
bretur  decoretarqne,  a  brutorum  animantíam  vita  pa- 
mm  dífferat ;  omnibus  qui  praestare  ceterís  animanti- 
biiB  volunt,  Bumma  eBt  ope  enitendum,  ut  non  Bolnm 
sílentío  vitám  transÜBse,  vernm  etiam  optimiB  et  exi- 
miiB  factis,  procol  ab  omni  otio,  omnibns  inertíae  ille- 
cebrís,  caeterís  qnoque  hominibns  antecellnisse  vide- 
intur.  Hinc  nos  MajoreB  noBtroB  aBsidne  imitantes, 
nnllis  non  proemÜB  virtutem  omare,  ac . .  •  qnosdam 
fdnti  stímnloB  ad  majora  in  dies  pro  NobiB  et  Repn- 
blica CbriBtíana  angenda,  bene  meritiB  viris  addere 
BoIemuB.  —  Qnare  cnm  vos,  Sacrae  Coronae  noBtrae 
IC  nobÍ8  qnoqne  pro  locomm  et  tempomm  varietate, 
tam  contra  Tnrcas,  crnciB  Christi  hoBtes  immanisai- 
moB,  qnam  rebelles  noBtroB,  factionem  qnamdam  Jo- 
annis  Regis  et  filii  ejns  seqnentea,  cnm  bonomm  for- 
tonammqne  vestramm  amÍBBÍone,  tum  verő  pericnlo 
^itae  et  capitis,  BangninÍBqne  effnaione,  summa  fide  et 
integrítate  nnllatenns  declinando  servivisse,  mnltis 
magnisqne  testimoniis  compertum  babeamns ;  cnm  ob 
hoc,  tnm  verő  ob  grata  et  fidelia  servitia,  singnlarem 
eruditionem,  liberalinm  scientiamm  peritiam,  aliasqne 
praeclaras  animi  virtntes  et  dotes  fidelÍB  nobis  dilecti 
Reverendi  Francisci  Forgach  de  Ghymes,  Episcopi 
Varadiensis  ac  Gonsiliarii  et  Secretarii  nostri,  filii  tui 
Sigismnnde,  ac  fratris  vestri,  Simon,  Panle  et  Eme- 


LX 

rice :  nostro  aliquo  munificentiae  argumento  digiii  me- 
rítő a  nobis  estis  judicatí,  ut  vos  landabilibns  vestrís 
conatibns  etiam  deinceps  ad  bene  merendum  certatim 
contendatis,  posteri  autem  vestri  hoc  veluti  immortali 
moDumento,  domestícaruinque  virtutum  exemplis  ad 
praeclara  facinora  ceu  stimulo  incitentur,  e  coetn  et 
numero  Nobilium  eximentes,  de  specíali  nostra  gratía 
et  munificentia  Imperíaii,  in  numerum  coetumque  6a- 
ronnm  praedicti  Regni  nostri  Hnngariae  recepimns, 
aggregavimns,  et  creavimus,  perfecimnsquc  volentes 
et  praesentibus  decernentes,  ut  vos  a  modo  deinceps 
cera  rubea  quoad  Sigillum,  ac  oinnibus  illis  gratiis, 
prívilegiis,  honoríbuS;  immunitatibus,  libertatibus  et 
exceptíonibus,  quibus  dicti  Regni  nostri  Hungáriáé 
Barones,  tam  consuetudíne  quam  jure  ntuntur  et  fru- 
untur,  tam  intra,  quam  extra  Jndicia,  aut  alias  ubivis, 
uti.  fruí,  et  gaudere,  perpetuis  semper  temporibus  pos- 
sitis  ac  valeatis,  haeredesque  et  posteritates  vestrae 
utriusque  sexus  universae  possint  ac  valeant.  —  Ha- 
mm nostrarum  duplici  et  authentíco  Sigillo   nostro 
communitarum  vigore  et  testimonio  litterarnm.  Datnm 
Viennae  30-a  die  mensis  Mártii,  Anno  Domini  Mille- 
simo  Quingentesimo  Sexagesimo,  Regnorum  nostro- 
rum,  Romani  Tricesimo,  aliorum  Tricesimo  Quarto, 
Electionis  verő  nostrae  Imperatoriae  Tertio.  —  Fer- 
dinandns  Imp.  m.  p.  Nicolaus  A.  Eppus  Strigoniensis. 
Joannes  Listhius. 

(Eredetié  a  gr.  Forgácbok  csal&di  levéltArában.  Kiadta  Moc9ár$ff  Nógrád 
Vármegye  Leir.  IV.  143—6.  U.). 


LXI 


ír. 

IV.  Pius  pápa  megerősítő  Itdlája   Forgách  Ferencz 
nagyváradi  püspök  részére^  1660.  július  17. 

Pius  Episcopus  Servus  Servorum  Dei.  —  Dilecto 
filio  Francisco  Forgach  Electo  Varadiensi  salutem, 
et  Apostolicam  benedictionem.  Apostolatas  of&cium 
merítis  licet  imparibus  nobis  ex  alto  commissum,  quo 
Ecclesiarum    omninm  Regimini    divina  dispositíone 
praesidemiis,  utiliter  exequi  coadjuvante  Dominó  cn- 
pientes,  solliciti  corde  reddimnr  et  solertes,  ut  cum  de 
EceleBiamm  ipsarum  regiminibus  agitnr  committendis, 
tiles  eis  in  pastores  praeficere  stndeamnS;  qni  popn- 
lom  Büae  cnrae  commissnm  sciant  non  solnm  doctrina 
verbi,  sed  etiam  exemplo  boni  operís  informare,  com- 
nuasasqne  sibi  Ecclesias  in  stata  pacifico  et  tranqnillo 
velint  et  valeant,  aactore  Dominó,  salubríter  regere, 
et  feticiter  gnbernare.   Dndom  siqnidem  provisiones 
Ecclesiaram  omninm  tnnc  vacantinm,  et  in  antea  va- 
catoramm  ordidationi  et  dispositíoni  nostrae  reserva- 
nmns;  decernentes  extnnc  irritnm  et  inane,  si  secns 
BQper  his  per  qnoscnnqne,  qnavis  anctoritate,  scienter 
Tel  ignoranter  contingeret  attemperari.   Postmodnm 
Terc  Ecclesia  Varadiensis,  coi  bonae  memóriáé  Ma- 
thias  Episcopus  Varadiensis  dum  viveret  praesidebat, 
per  obitum  ejnsdem  Matbiae  Episcopi,  qui  extra  Ro- 
mánam Curiam  debitum  naturae  persoluit,  pastoris 
solatío  destituta.  Nos  vocatione  hnjusmodi  e  fídedignis 
relationibns  intellecta,  ad  provisionem  ejnsdem  Eccle- 
Biae  celerem  et  felicem,  de  qua  nuUus  praeter  nos  bac 
yice  se  intromittere  potuit,  sive  potest,  reservatione  et 
Decreto  obsistentibus  supradíctis,  ne  Ecclesia  ipsa 


LXII 

longae  Vacatíonis  exponatur  incommodis ,  paternis  et 
BoUicitis  studiis  iiitendenteB,  post  deliberationem,  quam 
de  praeficiendo  cídem  Ecclesiae  personam  utilem  et 
etiam  fructuosam,  cum  fratribus  nostris  habuimus  di- 
ligentem.  Demum  ad  te  PreBbyterum  NitrieuBis  seu 
alteriuB  DioeceBÍs,  de  legitímo  matrímonio  procreatum, 
et  in  aetate  legitima  conBtitutum ,  pro  quo  charÍBsi- 
muB  in  ChríBto  filiuB  noBter  FerdínandnB  Yngariae 
Rex  UluBtris,  in  Imperatorem  electuB,  nobis  ad  hoc 
per  BuaB  litteraB  Bupplicavit,  et  cni  apud  noB  de  litte- 
rarnm  Bcientia,  vitae  munditia,  honestate  mornm,  spi* 
ritualium  providentia  et  temporalium  circumspectionc, 
alÜBque  mnltiplicinm  yirtutum  doniS;  fidedigna  testi- 
monia  perhibentnr,  direximus  ocnIoB  noBtrae  mentis. 
QuibuB  omnibns  debita  meditatio:  e  penBatiB,  te  a  qui- 
bQBviB  excommunicationiB,  BUspenBionÍB  et  interdieti, 
alÜBque  EccleBiaBticis  BententÜB,  cenBuriB  et  poenis 
Jnre  vei  ab  hodie  qua^ás  occasione  vei  cauBa  latiB,  si 
quibuB  quomodolibet  innodatnB  exÍBtÍ8,  ad  effectum 
pertinentium  dnntaxat,  conBoquendnm ,  liarnm  serié 
abBolnenteB,  et  abBolutnm  főre  cenBenteB ;  de  persona 
tua  nobis  et  fratribus  ipsis,  ob  tuorum  exigentiam 
meritornm  accepta,  eidem  Ecclesiae,  de  eornmdem 
fratrum  consilio,  apostolica  anctoritate  providemns, 
teque  illi  in  Episcopum  praeficimns  et  pastorem,  cu- 
ram  et  administrationem  ipsius  Ecclesiae  tibi  in  spiri- 
tualibns  et  temporalibns  plenarie  committendo,  in  illó, 
qni  dat  gratiam  et  largitur  praemia,  confidentes,  qnod 
dirigente  Dominó  actas  tnos,  praefata  Ecclesia,  snb 
tno  felici  regimine  regetnr  ntiliter,  et  prospere  dirige- 
tur,  ac  grata  in  eisdem  spirítnalibns  et  temporalibns 
suscipiet  incretnenta.  Quo  circa  discretioni  tnae,  per 
Apostolica  scnpta   mandamus,  quatenns  impositum 


LXIII 

Tibi  a  Dominó    onns   regiminis   et  administrationÍB 
dictae  Ecclesiae  prompta  devotione  suscipiens,  cnram 
et  administrationem  praedictas  sic  exercere  stndeas 
ftoHicite,  fideliter,  et  prndenter,  quod   Ecclesia  ipsa 
Gabernatori  provido,  et  fructuoao  administratori  gan- 
deat  se  commissam,  tuqne  praeter  aeternae  retribatio- 
ms  proeminm,  nostram  tt  Apostolicae  sedis  benedi- 
ctíonem  et  gratíam  exinde  uberius  consequi  merearis. 
Nec  non  dilectís  filiis  Capitulo  et  Vasallis  dictae  Ec- 
clesiae, ac  Clero  et  popnlo  Civitatis  et  Dicecesis  Va- 
radienais,  nt  Capitulum  tibi  tauquam  patri  et  paBtori 
animamm  snaram  hnmiliter  intendentes  exhibeant  tibi 
obedientiam    et   reverentiam   debitas  et  devotaa,  ac 
CleniB  te  pro  nostra  et  Sedis  praedictae  reverentia, 
benigne  recipientes ,  et  honorifice  pertractantes,  tua 
salnbria  monita  et  mandata  suscipiant  humiliter,  et 
efficadter  adimplere  procnrent.  Populns  verő  te  tan- 
quam  patrem  et  pastorem  animamm  suarum  devote 
snscipientes,  et  debita  honorificentia  prosequentes,  tuis 
monitís  et  mandatis  salnbribns  hnmiliter  intendant,  ita 
quod  ta  in  eos  et  devotionis  filios,  et  ipsi  in  te  per 
conseqnens  patrem  benevolnm   invenisse  gandeatis. 
Vasaili  antem  praefati  te  debito  hencre  proseqnentes, 
tíbi  fidelitatem  solitam,  nec  non  consneta  servitia  et 
Jnra  tibi  ab  eis  debita  integre   exhibere  procnrent. 
AUoqnin  sententiam  sive  poenam,  qnam  respective  in 
rebelles  tnleris  sen  statneris,  ratam  habebimns,  et  fa- 
demos  anctore  Dominó  nsqne  ad  satisfactionem  con- 
dignam  inviolabiliter  observari.  Rogamns  qnoqne  et 
bortamnr  antea  dictnm  Ferdinandnm  Regem,  ac  Ve- 
nerabilem  fratrem  nostmm  Archi-Episcopum  Colocen- 
sem,  ipsi  Archi-Episcopo  per  eadem  scripta  mandan- 
tes,  qnatenns  te  et  praefatam  Ecclesiam  dicti  Archi- 


LXIV 

Episcopi  Buffraganeam  habentes  pro  nostra,  et  prae- 
fatae  Sedis  reverentía,  propensiuB  commendatos ,  in 
ampliandis  et  couservaudis  Jnríbns  suia,  sic  te  beni- 
gni  favoris  aüxílio  prosequantan  quod  ta  eorum  foltuB 
praesidio,  in  commisBO  tibi  corae  paatoralis  officio, 
po8sÍ8  Deo  propitio  prosperari,  ac  eidem  Ferdioando 
Regi  a  Deo  perennis  vitae  proemium,  et  a  uobia  eon- 
digna  proveniat  actio  gratiaram,  ipseque  Archi-Epi- 
scopuB  proinde  Dívinam  misericordiam,  ac  nostram  et 
ejusdem  sedís  benedictiouem  et  gratíam  uberíaa  va- 
leat  promereri.  Praeterea  ad  ea,  quae  ad  tuae  commo- 
ditati8  augmentum  cedere  valeant,  favorabiliter  inten- 
dentes,  tibi,  ut  a  quocunqne  malueris  Catbolico  anti- 
stite  gratiam  et  consecrationem  dictae  sedis  habente, 
accitis  et  in  hoc  sibi  assistentibuB  dnobua  vei  tribna 
aliis  Catliolicís  Episcopis  similes  gratiam  et  Conse- 
crationem habentíbus,  munus  Consecrationis  recipére 
valeas,  ac  eidem  antistiti,  ut  recepto  prioa  per  enm  a 
te  nostro,  et  Romanae  Ecclesiae  nomine  fidelitatia  de- 
bitae  solito  Juramento,  joxta  formám  praesentibna 
annotatam,  munuB  praedictum  anctoritate  nostra  im- 
pendere  licité  tibi  possit,  plenam  et  liberam  anctori- 
tatem  praedicta  tenoré  pracBentinm  concedimoB  facnl- 
tatem.  Et  insuper  ut  statnm  tanm  joxta  pontificalifl 
dignitatia  exigentiam,  decentius  tenere  valeaa,  moto 
proprio,  non  ad  tnam,  vei  alterins  pro  te  nobia  auper 
hoc  oblatae  petitionis  Instantiam,  sed  de  nostra  mera 
liberalitate  tecnm,  utetiam,  postqnam  in  vim  provisio- 
nis  et  praefectionis  praedictarum  pacificam  possessio- 
nem,  seu  qnasi  Regiminis  et  administrationis  dictae 
Ecclesiae  ac  illius  bonoram  seu  majoris  partís  eomm 
assecntas  fneris  et  munns  praedictum  susceperis,  Mo- 
nasterium,  Abbatiam  nuncupatum  de  Pomo  S.  Bene- 


LXV 

dictí,  vei  alterinB  ordinis,  Janriensis^vel  alterius  Dioe- 
eesiB,  qaod  ut  accepimus  ex  concesBÍone  apostolica 
in  commendam  obtinuiBti,  et  cujas  fructus,  redditus  et 
proveatns  centum  dacatorom  aurei  de  Camera  secun- 
dnm  communem  aestimationalem  valorem  annuum,  ut 
etíam  accepimoB,  non  excedunt^ntpriuB  qaoad  vixerÍB, 
etiam  nna  cnm  dicta  EccleBÍa,  qnamdin  illi  praefueris, 
retínere  libere  et  licité  valeaB.  GeneralÍB  Concilíi  et 
alÜB  conBtitationibaB  et  ordinationiboB  ApoBtolidB  ac 
Monasteríi  et  ordiniB  praedictornm  jnramento,  confir- 
mationeApoBtolica  vei  quavia  firmitate  alia  roboratiB, 
statatÍB,  et  consnetudinibuB,  caeteriBque  contrarÜB  ne- 
quqnani  obBtantibuB  dicta  auctoritate  tenoré  prae- 
sentíam  de  Bpecialis  dono   gratiae  diapenBamuB.  — 
DecernenteB   propterea   commendam  bnjuBmodi  non 
cesaare.  Irritnm  qnoque  et  inane  8i  bccub  Buper  hia  a 
quoqnam  quayia   auctoritate  scienter  vei  ignoranter 
eoDtigerít  attemperari.  Volnmna  autem,  quod  in  dicto 
monaBterio,  divinns  cnltnB  et  BolitnB  Monachorom  et 
IfiiuBtronun  namerna  nnllatenuB  minuator,  Bed  ejuB 
ac  dilectoram  filiornm  illiuB  conventna  congrue  anp- 
portentur  onera  conBneta.  Et  inanper  etiam  volnmna, 
eteadem  auctoritate  Btatuimna,  et  decernimuB,  quod 
ú  non  recepto  a  te  per  ipBum  antiatitem  praedicto 
Joramento  idem  antistea  mnnuB  ipanm  tibi  impendere 
ettn  illád  snacipere  praesumpaeritiB,  dictuB  antistea 
et  Pontificalia  officii  exercitio,  et  tam  ipae,  quam  tn 
ab  adminiatratione  tam  apiritnalinm  quam  tempora- 
linm  Eccleaíaram  veatramm  snapenai  aitia  eo  ipso. 
Ac  etiam  volnmua,  quod  formám  hajnamodi  Jnramenti 
ate  tonc  praeatiti,  nobia  de  verbo  ad  verbum  per  tuaa 
patentea  litteraa,  tuo  Sigillo  munitaa,  per  proprium 
noncíam  qnanto  ocyua  deatinare  procures.  Quodque 


LXVI 

per  hoc  praefato  Archi-Episcopo  nullum  impoBterum  ^ 
praejudicium  generetnr.  Forma  autem  Jaramentí  per  ^ 
te  praestandi  talis  est  :  Ego  FraQ<  íbcub  ElectUB  Vara-  , , 
diensis,  ab  hac  liora,  ut  antea,  fidelis  et  obedienB  ero  «^ 
beato  Petro,  Sanctaeque  Apostolicae  Romanae  Ecole-  ^ 
Biae  ac  Dominó  nostro  Dominó  Pio  Papae  IIII.  suis- 
qne  BnccessoribnB  Canonice  intrantibns.  Non  ero  in  ^ 
conBÜio,  consensn  vei  facto,  ut  vitám  perdant,  ant 
membmm,  sen  capiantnr,  vei  injnríae  aliqnae  inferan- 
tnr  qnovis  qnaesito  colore.  ConBÍlium  verő  qnod  mihi 
creditnri  snnt,  per  se  ant   nnncioB,  sen  litteras  ad 
eorum  damnnm  nie  sciente  nemini  pandám.  Papatnm 
Romannm  et  Kegalia  S.  Petri  adjutor  eiB  ero  ad  réti-  ' 
nendnm,  et  defendendnm  contra  omnem  hominem.  — 
Legatnm  Apostolicae  Sedis  in  enndo,  et  redenndo,  ho- 
norifice  tractabo,  et  in  suíb  necessitatibna  adjnvabo, 
Jnra,  bonores,  privilegia  et  anctoritatem  Romanae 
Ecclesiae,   Domini    nostri   Papae,   et  Bnccessomm 
praedictorum  conservare,  defendere,  angere,  et  pro- 
movere  curabo.  Regulás  Sanctorum  Patmm,  Decreta, 
ordinationes,  sententiaB,  dispositiones  et  mandata  Apo- 
atolica  totis  viribus  observabo  et  faciam  ab  aliia  ob- 
Bervari.  Haereticos,  schísmaticos  et  rebelles,  Dominó 
nostro,  et  successoribuB  praedictis  pro  posse  perse- 
qnar  et  impugnabo.  —  Vocatus  ad  B}7iodnm  veniami 
nisi  praepeditus  fuero  Canonica  praepeditione.  Apo- 
Btolornm  limina  Romána  cnria  existente  dtra,  BÍngnlis 
annis,  nltra  verő  montes,  singulis  biennüs  visitabo  per 
me,  ant  per  menm  nnncium,  nisi  Apostolica  abBolnar 
licentia.  PosseBsiones  verő  ad  mensam  meam  pertii- 
nentes  non  vendam,  neque  donabo,  neqne  impignorabOy 
neque  de  novo  infendabo  vei  aliqno  modo  alienabo, 
etiam  cnm  consensn  Capitnli  Ecclesiae  meae,  inoon- 


Lxvn 

Bolto  Románc  Pontifice.  Sic  me  DeoB  adjuvet  et  haec 
Suicta  Dei  Evangelia.  —  Datnm  Romae  apud  San- 
etam  Petmm  Anno  Incarnationis  Dominicae  ülillesimo 
Qoingentesimo  Sexagesimo;  sexto  decimo  Calend. 
AngQsti,  PontífieatuB  nostrí  Anno  primo. 

Endetie  a  gr.  Foi^^&chok  családi  levéltAriban.  Kiadta  Moadry.  Nógrád 
VArmegye  Leír.  TV.  148—156. 11). 


IIL 
Benessa  Péter  levele  II.  JánosJioZj  lőTO.febr.  26. 

Serenissimo  ac  PotentÍBsimo  Principi  Joanni  ele- 

cto  Re^  Hungáriáé,  Dalmatiae,  Croatíae,  post  humi- 

lem  servitiorum  suorum  commendationem  Petrus  Be- 

nesaa  S.  P.  D.  Gum  valde  semper  optassem,  Serenís* 

ttme  ac  Potentiasime  Rex,  aliqua  bene  navata  opera, 

g;ratíam  tnae  Maiestatís  summám  inire,  multnm;  diu- 

que  mecum  cogitavi,  qnanam  potissimnm  re  maximum 

meum  in  tuam  Maiestatem  stúdium,  mirificumque  amo- 

rem,  ac  prope  incredibilem  declararem.   Cum  verő 

multa  animo  agitassem,  multa  undique  circumspexis- 

sem,  Yoti  magis  et  felicitatis,  quam  mearum  viríum, 

ve!  fortunae  esse  videbam,  ut  me  in  amicitiam  insi- 

nnarem  tuam.   Sed  accidit  tempus  optatum  magis, 

qoam  speratum,  ut  voti  mei  aliqua  ex  parte  compos 

fleri  sperarem.  Nam  cum  superiore  anno  Franciscus 

Forgachius  Ragusium  ad  me  Domum  venisset,  vir 

flomma  gravitate,  multa  magnamm  artium  etillustrium 

scientia,  ac  sapientia  ornatissimus,  et  remm  plurima- 

rom,  sed  praecipue  Hungarícarum,  usu  peritissimus, 

tnae  verő  Maiestatís,  dignitatísque  percupidus,  ut  ex 


Lxvm 

eo  animiim  mihi  tuum  percipere  liceret,  cum  de  ser- 

moniboB,  quos  de  praeclaris  litterarum  studiis,  cam 

magna,  optimaqne  voluntatis  significatione,  rectÍBfiiino- 

que  iudicio  habuisses,  mihi  narraret,  plura  ipse  ab  eo 

de  Regno,  et  Maiestate  tna  percunctatns  snm  :  multa 

illa  de  ea  memoriter  et  iucunde  narrare  solebat,  me 

verő,  vére  qnasi  scienter  addentem  admirans  iuterro- 

gavit,  unde  in  regioné  tam  remota,  ea  snmerem ;  tnm 

ego  illi  auctorem  certnm  ac  fidei  plénum,  tamqnam 

testem  rerum  Hungariearum  praeclare  gestarum  locu- 

pletissimum  ac  gravissimum  citavi.  Cuius  Franciscus 

miro  videndi  desiderio  acceusus  maiori  studio  a  me 

contendere  coepit,  ut  illum  sibi  ostenderem,  ostensum 

verő  perlectum,  atque  probatum  adfirmavit  auctorem 

talem,  qualem  splendida  atque  eruditissima  ingeuia 

probarent,  et  quali  optimus  quisque  delectari  posset, 

perindignum   esse  iacere  in  tenebris,  qui  rebus  in 

Hungária  fortiter,  magnifice,  et  splendide  post  obitum 

MatthiaeRegis  gestis,  veritatís  luce  dignissimus,  gra- 

tum,  iucnndumque  in  sempiternae   memóriáé   lumen 

possit  et  debeat  efferri.   Quamobrem  confirmaus,  si 

haéc  História  tuae  Maiestati  mittatur,  id  illi,  et  sibi 

gratum  főre,  animum  meum  iam  diu,  ut  mitterem,  ac- 

censum  ea  oratione  tanta  cupiditate  inflammavit,  nt 

nihil  libentius  facere  mihi  contigerit  unquam.    Qua- 

propter  eum  librum,  ipsius  Áuctoris  manu  conscríptum, 

describendum  curaví,  cuius  exemplum,  quam  emen- 

datissimum  tuae  Maiestati  mitto,  atque  dedico^  eam 

orans,  ut  eo  animo,  et  ea  fronté  munusculum  accipiat, 

qua  aliis  maxima  donare  sólet,  et  ut  ei  summám  per- 

petuamque  felicitatem  precor,  sic  me,  meaque  omnia 

ei  commendatissima  cupio,  trado,  atque  commendo,  et 

ut  in  ea  amanda  nemini  concedo,  sic  me  in  jiumerom 


LXIX 

snorain  cbarisBimornm  recipiat,  etíam  atque  etiam 
rogo.  Qnod  milii  tua  Maiestas  impoBuit,  ut  homiiiibus 
tms  huc  profectís,  et  RaguBÍom  divertentíbus,  quibus- 
cnmque  possim  rebus  accominodem,  ut  talia  onera,  et 
tam  incünda  mihi  semper  imponat,  oro.  Omnia  quidem 
certe,  qnae  in  tuis  rebuB  agam,  non  laboriosa  mihi, 
sed  insta  videbnntnr.  Qnamobrem  celebritate  officio- 
nuD,  atndio  et  diligentia  efficiam  profecto,  ut  Hunga- 
rís,  quoB  meo  nomine  Bemper  dilexi  plurimum,  et  ex 
tms  familiaribuB  praecipue,  quibus  propter  Maiesta- 
tem  tuam  arctÍ88Ímo  amoria  vinculo  obBtrictua  Bum, 
atque  devinctua,  pro  meae  fortunae  facultate  satisfa- 
ciam,  praecipuam  gratiam  MaiestatiB  tnae  quaerens, 
atque  exBpectans,  quam  in  perpetuum  felicissimam 
cupio.  Dat  RaguBÜ  Y.  Kai.  Mart.  A.  Sal  MDLXX. 


IV. 

//.  János  oklevele^  melyben  Forgách  Ferenczet  kolosnio- 
nosíori  birtokaiban  háborgattatni  tiltja.  1670.  máj.  22. 

Joannes  Secundus  Dei  Gratia  Electus  Hungáriáé, 
Dalmatiae,  Groatiae  Rex.  FidelibuB  noatria  Egregiia, 
utiqueNobilibuBArendatoríbuB  decimarum  noBtrarum, 
modemia  atque  futuria  pro  tempore  conatitutÍB,  vei 
conatítuendia,  aignanter  verő  Egregio  Joanni  Chinady 
Arendatori  decimarum  nostrarum  moderno  aalutem  et 
gratiam.  Expoaitum  eat  Majeatati  noatrae,  per  Magni- 
fiam  Franciscum  Forgách  de  Ghymes  Connliarium  no- 
stnm,  nobis  aincere  dilectum.  Quemadmodum,  cum  ob 
deaideriom  aincerae  aervitutÍB  auae,  noatrae  Majeatati, 
propter  quod  et  Imperaiorem  Maximilianum^  acceida 


LXX 

priiis  ab  ij^fso  ffratioaa  venia^  atqiie  imuper  dignUatei^  : 
proventtts,  atque  emdumeraa^  quae  habuisset,  quaeque  . 
habere  sperasset^  simtd  cum  omni  patrímonio  reUnquen,    , 
ab  exterísque  natiouibus  ad  noB  venire  non  dubitasaeti   . 
tnm  verő  ex  singulari  nostra  Regia  Clementia,  dob  -^ 
caBtellum,  bcu  Curiam  Abbatiakm  Cohs-JHonostor  vo-  ^ 
catom  in  Comitatu  CoIoBÍenBÍ  existentem,  medio  ali-  ^ 
anim  litterarum  nostrarum  prívilegialiter  emanatanun,  ^ 
Bímul  cum  univerBÍB  ejuB  pertinentÜB,  proventibuB,  utí-  .. 
litatibuB,  atquc  emolumentÍB,  quocumque  nomine  yod- 
tentnr,  ad  ídem,  et  eandem   BpectantiboB,  manibni  .. 
noBtrÍB  RegiÍB,  Bibi   haeredibuBque  boíb  dediBBemna,  . 
atque  contuIiBBcmuB.  In  cujuB  et  quornm  pacifico  nan,  . 
Dominio,  ultra  uniuB  anni  evolutionem  BteÜBset,  et  . 
nunc  quoque  exiateret,  tu  ipaum  moIeBtare  attentaaaes 
velleaque.  —  Supplicavit  igitur  Majeatati  etc.  —  Dá- 
tum in  Oppido  Torda  22.  Mena.  Maii  1670. 
Joannea  ElectuB  Rex. 

^íich.  Caáki  Cancell. 

(Eredetié  a  Forgácbok  oi»alAdi  levóitárálMUi.KimdtaAíoeMfr^  ii.o.m  166-8. 11.). 


Maximilián  király  biz'osító   okkvcle  Forgách  Ferencz 
részére,  1671.  január  31. 

MaximilianuB  Secundus  Diviua  f avente  Clementia 
elcctuB  Romauorum  Imperátor,  semper  Áuguatoa,  ac 
Germaniae,  Hungáriáé,  Boliemiae,  Dalmatiae,Croatia6| 
Sclavoniae  etc.  Rex  Ar.  AuBtriae,  Dux  Burgundiáé, 
Styriae,  Carinthiae,  Carnioliae  et  Virtenbergae,  Co- 
mea  Tyrolia  etc.  Recognoscimua,  et  notum  tacimua 


LXXI 

tenoré  praesentíam,  quibuB  expedít  nniversis.  Qnod 
com  jam  inter  noB,  ex  una,  et  nomine  Sereni88imi 
Príncipis  Domini  JoanuÍB,  SerenÍBBimi  olim  Joannis 
RegiB  Hnngariae,  Dalmatiae,  Croatiae  etc.  Filii,  Prin- 
dpiB  Transilvaniae,  et  partiam  Hnngariae,  Consan- 
gninei,  et  affiniB  noBtri  charisBimi,  per  dilectionÍB  Buae 
sapremum  Cabiculariam,  ConBiliarium,  et  Oratorem, 
Magnificum  CaBparum  BekeB  de  Eornyáth  ad  id  pleno 
com  mandato,  et  poteBtate  misBum,  altéra  ex  parte, 
eonventnm  sit :  quod  noB  proprÜB  litteriB ,  DominoB 
Prímores,  SnmmateB,  in  genere  antem  Nobiles,  ac  alioB 
Status  et  Ordines  TranBÜvaniae,  et  Partinm  Hungá- 
riáé, qnas  SereniBBimnB  PrincepB  poBBidet,  noBtro  hae- 
rednmque  noBtrornm  nomine  assecarabímuB  :  Qnod 
ob  fidelia  servitia  ipBi  SerenÍBBimo  Principi  modemo 
praestita  eoB  non  infeBtatnri,  neqne  impeditnri,  neqne 
injuriafl  nobis,  ant  nostriB  forte  illataB  nllo  nnqnam 
tempore  nlturi,  neqne  in  bonÍB,  JnribuBqne  pobbobbío- 
narÜB,  ant  in  perBonÍB  ob  id  ípsum  qnoqno  modo  in- 
tertorbatnrí,  atqne  hac  de  re  litteras  noBtraB  aBBecn- 
ratorias,  ita  nt  Domini  PrimoreB  Summates  singnli 
snaa  propriaB,  et  NobileB,  Statns  et  Ordines  in  nno 
quoquo  Gomitatu  itidem  snas  obtineant,  expeditnri  si- 
mns.  Idcirco  volentes  hnic  conditioni  satisfacere,  ex 
certa  nostra  scientia,  animo  bene  deliberato,  ac  omni 
meliori  modo  et  forma,  qnibns  potnimns,  et  debnimns, 
Magnificnm  FranciBcnm  Forgacb,  pro  nobis  et  haere- 
dibns  nostris  assecaravimus,  et  certificavirnns,  ac  vi- 
gore  praesentinm  aBsecnramus,  et  certificí^mns,  pro- 
mittentes  snb  fide,  et  yerbo  nostroCaesareoRegioqne 
pro  nobis  et  Snccessoríbns  nostris  nos  ob  fidelia  ser- 
vitia, per  enndem  Franciscnm  Forgach  ipsi  Serenis- 
8Ímo  Principi  modemo  praestita  enm  non  infestatnros, 


Lxxn 

ncque  injurias,  iiobis  aut  nostris  forte  ilUtaB  ullo 
unquam  tempore  nlturos,  neqne  in  bonis,  Juribnaqiie 
Po88esBÍonariÍ8)  aut  iu  persona,  ob  id  ip8iim  qnoqiio 
modo  intertarbaturo8  e88e.  Hamm  testímonio  litten- 
rum  mana  no8tra  subscriptarum,  et  BÍgílli  noBtri  ap- 
pre88Íone  mnnitarum.  Dátum  in  Árce  nostra  Regia 
Pragae  Die  ultima  Men8Í8  Január.  Anno  Dni  BliUe- 
8Ímo  Quingente8Ímo  Septuagesimo  Primo.  Regnorom 
uo8trorum  Romani  Nono,  Hungarici  Octavo,  Bohemid 
verő  Vige8Ímo  Secundo. 
MaximilianuB  Imp. 

Joannes  LÍBthins, 

Ep.  Vesiirímiens  m.  p. 

(Eredetié  a  gr.  Forgáchok  családi  levéltárálMUi.  Kiadta  MocMfry,  n.  o.  a 

160—2.  11.). 


VI. 

Maximilián  király  levele  Forgách  Ferenczhez  1671. 
mart.  29. 

Magnifico  Francisco  Forgacb  de  G-himes,  fideli 
nobÍ8  dilecto ! 

MaximilianuB  Secundus  Divina  favente  Clementia 
electuB  Romanorum  Imperátor,  ac  Hungáriáé  Bobe- 
miae  Rex  etc. 

Magnifice  nobis  dilecte!  Qualifl  Buperiori  aestate 
facta  fuerít  inter  noB,  ac  SerenisBimum  quondamPrin- 
cipem  TranBilvaniae  etc.  af&nem  et  conBangainenm 
nostrum  chariBsimum  tranaactio,  atque  concordia, 
BcimuB  tibi  abunde  Batia  constare,  eo  qnod  Prinoepa 
ipse  defunctuB,  totum  hoc  negotium  tecum  quoqne, 


Lxxin 

Bicatí  certo  qiiidem  edoctí  Biimus,  commimicarit,  ac 
insnper,  ad  servanda  ea,  quae  inter  nos,  et  ipsnm 
pacta  et  conventa,  atque  solemnibns  snperínde  litteris 
utrmqne  emanatis  ratificata,  et  confirmata  snnt,  firmo 
etíam  fidei  Jtiramento  nobis  te  adstrírixeins.   Sublato 
itaque  nnper  e  vivis,  qnod  sane  dolenter  nobis  accidit, 
eodem  Principe  tuo,  qiiam  universae  illins  provinciáé, 
ejüsdemqne  salntis  et  nlterioris   permansionis  cara, 
vigore  etiam  ilIins  Transactionis,  jam  nobis  incnmbat, 
fidelem  nobis  dilectum  Ma^ificnm  Gasparem  Bekes 
de  Komyath,  qni  bactenns  Oratoris  monere  hic  apud 
nos  fnnctns  est,  dintias  hic  remorari  minimé  voluimos, 
qmn  potins  ad  te,  et  reliqnos  omnes  fideles  nostros 
Transüvanos  cnm  celeritate   remittere.   Qni  qoidem 
cmn  nobis  abnnde  satis  coram  intellezerit,  quae  no- 
Btra  sit  sententia  de  conservando  post  istam  mnta- 
tionem  etíam  in  postemm  qnieto  et  tranqnillo  istins 
Provinciáé  statn,  et  latam  satis  de  plnribns  rebns 
acceperit  a  nobis  Instrnctionem ,  injnnximns  üli,  ut 
tecom  qnoqne  nonnnlla  agere,  et  nostro  nomine  tibi 
referre  debeat.  Qnare  fidelitatem  tuam  clementer  re- 
qoirimns,  et  bortamor,  nt  iis,  quae  nostro  nomine  tibi 
retolerit,  fidem  indnbiam  praestare,  eisdemqne  ita  te 
accommodare  veUs,  sicnti  de  te  plane  confidimns,  et 
datae  nobis  Jidei  qthoqiie  tiiae  vincidum  tibi  haud  dubie 
snadebit  Et  qnnm  ad  Status  et  Ordines  trium  Natio- 
numPartium  Regni  Nostri  Hungáriáé  Transilvana- 
nun  speciales  nostras  dederimus  litteras,  quibus  eos 
commonefecimus,  et  hortati  sumus,  de  iis,  quae  ad 
retínendum  etiam  deinceps  istius  Provinciáé  pacatum 
et  tranquillum  statum  pertinent.  sicut  a  dicto  G-asparo 
Bekes  fosius  cognosces  :  te  clementer  bortamur,  ut  in 
Ü8  omnibus,  apud  Regnicolas,  bono  et  optato  fine  per- 


LXXIV 

ficiendis,  opera,  consilio,  et  promotione  tua  ipsi  Ga- 
sparo  BekeB  et  ceteris,  quibus  hoc  idem  negotium 
commendavimas,  ita  asBÍstere  velis,  ut  singiilare  tnnm 
erga  nos  stádium,  et  BÍnceram  fidem  vei  hac  poti&si- 
mum  vice  demonstres.  Pro  quo  quidem  fideli  tno  erga 
nos  obsequio,  promptaque  díligentia,  nostram  tíbi  vi- 
cissim  gratiam  et  clementíam  poUicemur.  Dátum  in 
Arcé  nostra  Regia  Pragae  die  29-a  Mart.  Anno  Dni 
MDLXXI.  Regnorum  nostrorum  Romano  nono,  Hun- 
gáriáé Octavo,  Bohemiae  verő  Vigesimo  Tertio. 
Maximilianus  m.  p. 

Joannes  Listhius, 

Eppus  Vesprim.  m.  p. 

(Eredetié  a  gr.  Forg&chok  csaUdi  levéltárában.   Kiadta  Moc9áry,  u.  o.  a 

162—164. 11.). 


VII. 

BnUiis  János  Mihály  L  levele  Forgách  Ferenczhez. 
1672.  jű/nitcs  1. 

Yt  minus  multis  tecum  agam,  et  mea  consuetudo 
et  immortale  tuum  in  me  requirit  meritum,  faciunt  oc* 
cupatíones  muItae  meae ;  quas  quidem  per  se  graves, 
ut  nulla  praeterea  accessio  quaeratur,  valetudo,  qua 
incommoda  utor,  et  perimbecilla,  reddit  aliquanto  gra- 
viores.  Cum  verő  tuum  in  me  beneficium,  ut  debeo, 
facio  magni,  qui,  quo  minus  tempore  cogitabam,  adi- 
tum  mihi  ad  optimi  Principis,  et  fortissimi  gratiam 
ratefecistí,  tuum  animum  multo  pluris,  unde  fluxit^  id 
quod  multí  praepostere  secundo  loco  habent.  Neque 
enim  est  in  re  positum  beneficium,  ut  maxima  etiam 


LXXV 

illa  sit,  sed  in  eiu8  voluutate,  qui  benefidum  facit;  ut 

in  levi  mnnere  saepe  gratia  summa ;  in  maximO  leviB 

gratia,  hand  raro  offensio  etiam  exBtet.  Id  tum  acci- 

dit  cum  a  cunctante,  et  tergiversante,  qnasi  ab  invito 

beneíiciam  extorqnetnr,  et  qui  cnm  facit  benigne,  8i 

id  modo  est  benigne  facere,  mnnificentiam  habét  ve- 

nalem.   At  in  te  nno,  ntromqne  est,  ut  et  beneficii 

magnitndine,  bí  res  apectetur,  me  tibi  deyincias,  et 

rationem  aimnl  omnem  adimas  tibi  pro  eius  magnitu- 

dine  referendae  gratiae,  si,  qno  id  animo  egeria,  velim 

aestimare.  Qnanti  verő  semper  mihi  illa  snnt  apnd  me 

fdtura?  ignorare  verő  te,  tu  ne  in  amando  inter  nos, 

an  ego  constantia  yicerim?  qnid  hia  verbis  amantiuSi 

soavioBy  prolixioa?  Ego  yero,  amplissime  Yir,  qui 

omnimn  maximé  in  hoc  genere  ambitiosna  Bnm,  tan- 

tum  mihi  videor  facere  in  hac  contentione  qnaeBtoB, 

nt  non  Bolnm  bí  vincam  te  in  amando,  aed  etiam  bí 

abstevincar,agimecam  putem  praeclare.  Nam  qnanta 

est  benevolentia,  qna  me  proseqneris,  qui  amorem  in 

te  menm,  cnm  sit  summos,  superare  possit  ?  lam  pro- 

pios  accedo,  et  qui  hoc  pláne  persuasum  habeam,  te 

nou  poBse  impelli  ad  amandum,  virum  tantum ,  nisi 

addactum  virtutis  atque  honestatis  studio ;  et  incipio 

iam  mihi  ipse  blandiri,  et  suspicari  interdum,  aliquid 

in  me  inesse  praeclaríi  cuius  tu  specie  incensus,  aman- 

dom  me  tibi,  fovendumque  susceperís.  Sed  ne  progre- 

diar  scribendo  ultra  praescriptos  mihi  fines,  flagitante 

tabellario  litteras  :  et  quod  me  ita  amas,  quae  te  cum- 

qae  caussa  ad  amandum  impellat,  et  quod  amoris  in 

me  toi,  optimos  sperare  fructus  velis,  tibi  maximas 

atque  immortales  gratias  ago.  Quae  etiam  ipsa  mihi 

caussa  érit  gravissima  accelerandi  ad  te  profectionem 

meam :  quam  quidem,  ne  videaris  quicquam  tibi  relíqui 


LXXVI 

facere  in  iuvando  atqiie  ornando  mc,  ita  explicasti 
mihi,  facilemque  reddidisti,  ut,  quicquid  morae  inter- 
cedat,  id  instar  mortis  mihi  debeat  videri.  Vtar  in 
Buscipiendo  faciendoqne  itinere,  ut  in  aliis  omnibus 
rebus,  tuo  consilio,  nt  liinc  Vlmam  rheda,  inde  Vien- 
nam  vectns,  secnudo  flnmine,  Posonium  Vienna  con- 
tendam,  quo  in  oppido  peciiniam  decretam  ad  iter, 
Principis  liberalitate  numerari  piacet.  lUic  apud  Pur- 
kircherum  divertar,  virum  optimum,  cuius  summám 
in  te  observantiam  et  benevolentiam  iam  prídem  co- 
novi.  Equidem  mailem,  si  spes  esset  brevi  has  meas 
ad  te  litteras  perlatum  iri,  Argentorati  mihi  numerari; 
sed  cum  \ix  sperandum  sit,  ante  Francfordienses  nun- 
dinas  posse ;  si  Posonii  mihi  curabitur,  satis  mihi  in 
tempore  prospectum  putabo.  Cetero  apparatu,  ut  su- 
perioribus  ad  te  litteris  scripsi,  carebo  facile ;  biblio- 
thecam,ut  desiderem,  etiamsi  mihi  sit  ulterius  eundum, 
inducere  animum  non  possum.  Yale,  et  me  perge  in 
tuorum  numero  habere.  Dabam  Basileae  Kai.  Jun. 
M.  D.  LXXII. 


VIII. 

Briftus  János  Mihály  11.  levele  Forgách  Ferenczhez, 
(Kelet  nélkül,  de  1672). 

Cum  ad  XXII.  Kai.  Mart.  quo  tempore  fűit  mihi 
Vienna  discedendum,  ad  te  scrípsissem,  negotium 
dedi  Antonio  Laureae,  homini  mihi  amicissimo,  cui, 
si  responderes,  litteras  ad  me  tuas  consignari  place- 
bat,  ut  curaret  ad  me  eas  per  celeres  equoa  perferen- 
das.  Quod  cum  ad  eum  diem  faetum  non  esset,  non 


LXXVIl 

^lidem  putavi  id   oblivione  mei  accidisse  (quid  enim 

wlflcerfiTia.  quam    me   plurimum  abB  te  amari)?  sed 

mtibeWanoraiu  culpa  factüm,  aut  meo  quodam  fato, 

cDtt  ego  vim  re\>Tia  meis  omnibuB  infesti,  vix  posse 

ndeoT  ülla  ratioue   effugere.  Ita  cum  animo  angerer, 

diDÍ\átotua  boc  uomine  dÍBplicerem ;  commodam  lit- 

tanemeaeVienna  a  V.C.  Joanne  Cratone  afferuntur, 

íb  qmbüB,  cum  alia  erant ,  quae  me  Bcire  mea  per- 

■igiá  IntereBae  existimabat,  tum  illud  imprimis  Kai. 

Maiia  perveaperi  ad  Be  N.  venÍBse,  tai  hominem  stu- 

fioÚBÚmnm,  qui  cum  illum,  et  multa  alia  de  me,  et 

itnim  co  tempore  Vienuae  agerem  percunctatus  es- 

Mt,  ilhid  etiam,  praeter  Buam  exBpectationem  addídÍB- 

let  datam  esse  aba  te  Bibi  in  mandatiB^  ut  centum 

míhi  aurei  immi  Vngarici  namerarentnr,  quibuB  pro 

viatico  acceptÍB,  me  primo   qnoque   tempore   iBthiic 

tniiBferrem.  Quod  qoidem  ita  mihi  accidit  gratum,  ut 

Toluptati  tameOf  quam  Bummam  coepi,  moIeBtiae  idem 

uonnibil  asperaerit  :  vix  enim  fíeri  poBBe  pnto,  ut  non 

cidem  simul  litteraa  ad  me  dederiB  :  quarum  quidem 

desiderio,  non  ob  eam  Bolam  cauBBam  afficior,  quod 

mihi  Bemper  tuae  litterae  iucundiBBimae  accidunt,  Bed 

qnod  neque  etiam  incertus  mearum  rerum  varÜB  aestuo 

cnrís:  quarum  quidem  una  eat  maxima,ut  tibi  poscenti 

meam  operám  videar  haud  defuisBe.  Itaque,  quo  me 

vertam,  non  habeo,  mihi  ipse  íuvíbub,  cui  rea  omnes, 

qnae  temporum  iniuria  per  se  haud  satia  Bunt  laetae, 

hoc  nomine  videantur  duriorea.  Sedhauc  ipaam  tamen 

a  me  factam  iacturam  temporia,  et  ape  certa  aarciam 

praesentÍB  visendi,  et  coleudi  tui,  et  offícii  aedulitate, 

ommbuB  agendis  rebuB,  quaa  pertinere  ad  tuam  digni- 

titem,  commodum,  voluntatemque  exiatimabo.  Interim 

crcbro  ad  te  litteris  mittendis,  et  desiderio  tuo  occur- 


LXXMn 

ram,  et  leniam  menm ;  id  enim  me  iavat  aperarei  crnn 

optíme  teneas,  qna  ego  sim  in  te  observantia,  sta- 

dio,  amore,  nunqnam  főre,  nt  tíbi  facile  mei  memória 

efflnat;  interdnm  desideríam   suboat,  cuíub  acnlenm 

ferre,  qoi  idem  homo  Bit,  hand  facile  potest.  Xeqne 

verő  te  ego  censeo  de  me  tamqnam  de  alieno  homine 

iam  cogitare,  sed,  ut  de  eo  decet,  qui,  nt  eaaet  pláne 

tnnSy  beneficio  tno  illn8tri  pridem  effecÍBti.   Itaqne, 

qnando  videó  mibi  conatare  tnam  benevoIentiam,te  de 

Bingnlari  mea  obaervantia  minimé  dnbitare :  ego  verő, 

Deo  immortali  bene  invante,  me  itíneri  ad  proximaa 

FrancfordienBes  nnndinaa  accingam,  praemiasis,  cnm 

aliis  impedimentia ,  Bibliotheca .  qna  qnidem  carere, 

nt  dixi,  ni8i  nt  vita  aimul  mihi  carendnm  sit,  hand 

facile  poBBnm  Qno  qnidem  itinere  facinndo,  cnm  mihi 

opna  8it  Bubsidio,  obaecro  te,  qnam  pecnniae  snmmam 

inbebas  mihi  Viennae,  Francfordiae  cnres  repraesen- 

tandam.  Ac  tnae  lítterae,  bí  dabia  operám,  nt  Tnrria- 

nia  tnto  reddautnr,  quornm  eat  celebre  nomen  Fraa- 

cofnrti,  atqne  in  Norimbergenainm   conventn,   qnid 

mihi  agendnm  de  hac  re  atatnaa,  docebnnt.  His  antem 

ipBÍ8,  qni  mihi  pecnniam  diBBolnent,  mea  omnia  tradi 

piacet,  ut  simnl  et  tibi  de  pecnnia  caveatnr  (etiamai 

Bcio  non  te  minna  praeclare  de  fide  mea,  qnam  de  inge- 

nío  exifitimare)  et  mihi  conanlatnr :  qni  non  facile,  niai, 

praecepto  temporia  spatio.  meo  adventni  praecnrram 

libria  mittendis,  aperem  mcam  libi  operám  me  pro- 

batnrnm.  Habeo  in  manibna  CaeaariB  Commentarioa, 

mnltis  a  me   animadveraionibns   emendatOB;   qnibna 

inatum  volnmen  accedet,  in  qno,  certo  ordine,  politia- 

aimi  Bcriptoris  vocea  phrasesqne  omnea,  tnm,  qnod 

permagni  faciendnm  eat,  remm  omninm  deacriptionea 

in  locoa  commnnea  redactae  habentnr;  nt  ai  cm  ait 


LXXIX 

ttribenda  História,  et  lauta  supellex,  et  luculenta,  ex 
tiiii  scriptoris  monumentis  ad  ea  ornanda  atque  illu- 
Aioda,  quae  velit ,  Buppeditentar.  Eum  librum  Basileae 
aaunm,  animus  est  inscribere  Transilvaníae  Príncipi, 
Bmnu&ex  re  ipsa,  at  ex  voluntate,  atque  animi  stu- 
fio^undeest,  quae  una  res  speetari  in  omni  munere 
1ix{ieiido  debet^  non   ingratnm  futurum  munus.  Vale. 


IX 

Bruttis  János  Mihály  HL  levele  Fai^gách  Ferenczhez. 
(1673.  feW.J. 

Wolfgangus  Kovachoczius  Vir  tui  perstudiosuB, 
nt  mOd  ex  iUias  litteris  est  visus,  eum  superiore  anno 
Lutetíae  easem,  litteraB  ad  me  Patavio  dederat,  qui< 
bus  de  re  iam  non  semel  inter  nos  aeta,  tuo  nomine 
mecum  diligentissime  agebat  Summa  quidem :  ubi  ani- 
mom  inducerem  oblatam  olim  mihi  conditionem  acci- 
pere,  tam  commodam,  tum  honoríficam,  et  meis  ratio- 
nflniB  non  male  consulturum  me  :  et  quod  unum  mihi 
etset  imprímis  optandum,  tibi  tanto  viro  rem  gratis- 
limam  factorum.  Bíe  unum  abs  te  delectum  e  multis, 
qui  cam  praeclari  muneris  consortem  sperares  tibi  la- 
borem  leviorem  futurum,  quo  tibi  esset  magnó  perfiin- 
gendum,  et  consiliorum  communicatione ,  et  eorum 
stndioram  societate,  sine  quibus  scribendi  munus  de 
rebus  Pannonicis,  praesertím  quae  tantae  essent,  ne- 
Qo  recte  obire  posset :  iis  ego  litteris,  quibus  dies  X. 
Kai  April.  erat  adscripta,  pridie  Idus,  eum  mihi  essent 
allttaei  Idibos  respondi,  curavique  per  Delbenios 
FlorentinoB  Mercatores,  quamprimum  meas  illi  litte- 


LXXX 

ras  reddendas.  Non  ita  multo  postea,  cnm  mihi  eun- 
dum  Lugduimm  esset,  meis  rationibus  id  postulantibus, 
ne  hominem  fugeret,  ubinam  agerem,  bí  qoid  illi  man- 
dátum abs  te  esBetf  qua  de  re  me  fieri  certiorera  opor- 
teret,  id  continao  illi  curavi  significandum ;  qno  ille 
uuntio  accepto,  alias  ad  me  litteras  dedit,  quarum  ad  te 
exemplum,  ut  aliaram  etíam,  cum  his  mitto,  ut  abs  te 
tanqnam  perpetno  series  totíus  rei  inspiciatur.  Con- 
venerat  verő,  ut  Lugduni  tuas  litteras  exspectarem, 
cum  mihi  scripsisset,  meas  litteras  cum  suis  certo  se 
homini  dedisse  ad  te  perferendas,  qU(  m  isthuc  mittere 
constituisset.  Moratus  sum  postea  Lugduni  ad  XVII. 
Kai  Octobris,  quo  die  mihi  fűit  illic  discedendnm,  cer- 
tis  de  caussis,  quas  nunc  minimé  necesse  habeo  com- 
memorare  :  atque  ita  hoc  tamen,  ut  de  his  ipsis  ad 
meum  adventum  pluribus  coram,  si  id  mihi  Dei  im- 
mortalis  benignitate  continget.  Certe  si  existimas  hoc 
mihi  primum,  atque   antiquissimum  in  meis  optatis 
esse,  nunquam  ego  tuam  opinionem  faliam.  Ita  enim 
octo  iam  abhinc  annis,  me  primo  congressu  coepisti 
facilitate  illa,  et  comitate  tua  incredibili,  ut  nisi  in  te 
uno  colendo,  atque  observaudo  cum  iis  contendam., 
quorum  est  tibi  maximé  probata  benevolentia,  et  fides, 
non  tibi  deesse  magis,  quam  mihi  videri  possim.  Veni 
Yiennam  ad  IX.  Kai.  Decemb.  quae  mihi  urbs,  quod 
tu  abesses,  magnó  carere  sui  ornamento  est  visa.  Ac- 
ceptus  tamen  et  humaniter,  et  prolixc  a  Cratone  Cae 
saris  Medico  primario,  doctissimo  homine,  et  de  me 
optime  merito,  mansi  Viennae  circiter  decem  dies, 
unde  Sjmptam  me  contuli  ad  amplissimum  Virum  lu- 
lium  Comitem  Salmensem,  apud  quem  iam  XXXY. 
diem  ago.  Inde  erat  animus,  etiamsi  durissimo  anni 
tempore,  ubi  nactus  itineris  comites  essem,  me  recta 


LXXXI 

ad  te,  yrs.  desideríuni  tni  ferens.  Sed  dificile  iter.  im- 

peditum,  viae  non  stratae  solnm,  scd  obnitae  ni^ábns, 

hic  solitudo  mera,  nt  nulla  spes  esset  comitatus,  tum 

Viennensis  mora,  si  illuc  redirem,  futára  mag^ni  sum- 

tns,  alia  ad  te  animo  properanti  impedimento  fnere. 

Quibus   difficultatibus    tanquam    adversis    fortonae 

flnctibuB,  per  huius  viri  liberalitatem  et  munificentíain 

eiuersua,  constitui  cras  bene  niane  Yiennam  redire. 

lllic  íta  tuas  literas  constitui  exspectare*  ut  nulla  &it 

futára  conditio,  quae  me  ab  uno  desiderio  visendi,  et 

amplectendi  tuí  avellat.  Scribes  igitnr,  sed  primo  quo- 

qne  tenipore :  ferre  enim  diutius  suniptnm  \'ix  possem. 

Kxistiuio  qnideni  ad  exitum  usque  mensis  Februári! 

me  Viennae  futurum.  Literae  dirigendae  ad  Cl.  Vi- 

niin  Philippum  Montium  Kegiae  Muaices  Magistrum, 

qni  cum  homínc  illustris  nominis  et  omnibus  humani- 

tatis  ofíiciis  mecum  coniuncto.  mihi,  iani  ab  eo  tempore, 

qno  in  Belgiis  agebam,  summa  familiaritas  intercedit. 

ita  quid  de  tota  liac  re  statuas,  quaeve  tua  sententía 

de  mea  profectíone  sif,  quod  consiliuni,  tuis  literís  me 

facias  certiorem.  Vale. 


X. 
BnihiH  János  Mihály  levele  Kovacsőczi  Farkashoz. 

Redditae  mibi  tuae  literae  sünt,  pridie  Id.  April. 
aDelbenii  puero,  quaeme  incredibili  voluptate  aflFece 
nint.  Nam  ea  mihi  attulerunt,  quae  et  maximé  opta- 
bam,  et,  «t  brevi  adeo  evenirent,  sperabam  főre,  ut 
claríssimus  vir,  atque  amplissimus  eo  pcrveniret  sin 
íulari    virtute    atque  excellenti  provectus ,  uiule  illi 

■onn.  nrao.  hist.   —  scHirroRRS.  xvi.  / 


LXXXII 

suae  fidei,  atqne  iiitegritatis  docnnienta  mnlta.  et  ma 
xima  coiistituendi,  fortunae  posthac  in  illum  bacchandi 
facultas  nulla  facile  páterét.  lam  quod  mihi  gratisBÍ- 
mum  accidit  de  iustituta  iam  pridem  ratione  Forga- 
tiani  negotii  certiora  affirmas ;  quod  mihi  indicio  est, 
adliuc  yigere  apud  clarissiroum  virum,  et  qnem  nníce 
amo  atque  observo,  memóriám  mei.  Nam  quod  de 
conditione  agis,  unum  ego  spectavi  semper  meae  in- 
dustriae  fructum,  ut  ea  agerem  quae  ei  usui  futóra, 
atque  ornamento  putarem,  qui  ipse  me  amando  et  fö- 
vendő magnó  mihi  esset  futurus  ornamento  Id  ubi 
essem  assecutus,  tum  me  crederem  satis  ab  eo  lucu- 
lenter  ac  prolixe  accepturo.  Eadem  verő  mihi  videó 
proponi.  quae  octo  iam  ab  hinc  annis,  cum  Venetiis 
agerem  De  quibus  nihil  mutari,  addi,  minui  plaeet: 
in  uno,  ut  mihi  prospiciatur,  non  ipse  magis,  quam 
mearum  rerum  ratio  requirit.  ut  quae  pecunia  tum  sti- 
pendii  annui  nomine,  tum  in  itineris  sumptum  mihi  cu- 
randa  Venetiis  esset,  Lutetiae  repraesentetur.  Id  qui- 
dem  transigi  faeillime  per  mercatores  potest,  quorum 
aeque  in  Gallia  et  Venetiis  negotia  multa  et  maxi- 
ma  aguntur.  Ita  autem  ab  eorum  procuratoribus  eam 
mihi  pecuniac  summám  numerari  volo,  ut,  ea  parte 
dempta,  qua  pro  viatico  et  instrumento  érit  utendum, 
quae  centum  quinqnaguita  talerum  summa  praefinita 
est.  annui  stipendii  summa  reliqua  iis  rebus  parandis, 
par  eos  ipsos  suppeditetur,  quarum  facultas  apud 
Transilvanos  non  est,  hic  magna  opportnnitas  habé- 
tur.  Atque  iis  ipsis.  per  quos  mihi  pecunia  curabitur, 
dari  negotium  volo  ut  quae  ea  summa  coementnr,  iis, 
qui  vecturas  in  Gcrmaniam,  atque  eas  regiones  faci- 
unt,  una  cum  mea  supellectili  et  bibliotheca  tradan- 
tar,  ut  non  mihi  prius,  quam  illuc  pervenero,  sínt  ad 


LXXXIII 

manna  meas  perventura  Ita  cum  cavebitiir  ei,  per 
qaem  mihi  pecunia  corari  piacebit,  ac  vobis  adeo,  bí 
íd  n  odo  necesBe  est,  quorum  res  agitur,  tum  meis  ra- 
tionibüB  optime  couBuIetnr.  Nam  qaae  hic  licet  non 
magnó  parari,  et  optima  Iiabentur,  ut  vestiaria  res, 
omnis  fere  generie;  libri  imprimis,  quorum  bic  magna 
efttcopia,  et  liicu^entÍBsima,  commodius  emere  licebit. 
Qaod  reliquum  est,  te  etiam  atque  etíam  oro,  ut  quan- 
do  per  te  coepta  est  res  agi,  operám  des,  quoad  eius 
fierí  poBsit,  ut  per  te  eadem  quam  celerrime  transiga- 
tor.  Certe,  quicquid  id  futurum  sít, -ne  dubius  atque 
incertus  auimus  diu  obBcura  rei  exspectatione  tor- 
queatur,  hac  sedulítate,  et  cura  effícies.  Vale. 

fh.  loh.  Mích.  Bruti  Opera  Varia,  Berol.  1697.  214—226.  U.) 


XI. 

Tasi  Gáspár  Ajánló-levele  Bethlen  Gábor  fejedelemhez 
1619.jiUim  7. 

Serenissimo  Principi  ac  Dominó  Gabrieli  Beth- 
len Dei  gratia,  Principi  Transilvaniae,  partium  Regni 
Hungáriáé  Dominó,  et  Siculorum  Comiti,  Dominó  buo 
beuignÍBBÍmo.  Hominem  ad  rcB  duas  natum  cbbc,  Prin- 
cepB  SereuÍBsime,  ad  intelligendum  videlicet,  et  ad 
agendum,  insita  naturae  vis,  et  omnium  oculis  ultro 
aese  ingerens  quotidiana  experientia  manifestum  red- 
dánt;  vei  enim  animo  duntaxat,  et  cogitatione  defixi 
circa  abditiBsima  naturalium  versamur,  vei  actione 
circa  quamplurima  occupamur.  Vtrobique  excellere, 
etsi  nemini  non  estlaudabile;  Principibus  tamen  cum- 
primiB  eat  iilustre.  Et  verő  fűit  id  c^arisBimis  quibus- 


Í.XXXIV 

que  He<ril)us.  rt  l'riiK'ipihiis  rsiiinina  eiira  propositum, 
ut  quautum  Maie&tate  liupcríi  ectcris  praeiuiuereut, 
taiitum  ninltifaria  rcrum  oogiiinouc  aiiteireiit.  Vt  oniit- 
tam  iniinitos  alios.  doluit   vehementer  maguo  orbiB 
doniitori  Alexandro  quod  Aristoteles,  qiiae  sibi  olím 
e  subliiniore.  ct  saiictiore  Pliilosoplna  tradidisset,  ea 
ceterid  mortalibus  cvulgaado  commuiiia  fecisset.  non 
aliter  se  Maguiim    reputaiis.  um    siugulari  quadani 
seieiitia  rcHqiiis  praepolleret.  A'phonsus  verő.  Arra- 
goniae  Regum  facile  ciiltissimus.  omniiim  potius,  quani 
scientiae  iactiirain  se  facere  paratiorem  fűre,  adscrnit 
Cetera,  cum  ea,  quae  ad  actiones  perrínent,  in  homi- 
ne8,  in  lóca.  in  tempóra,  ct  in  res  a  sapientibus  di\á- 
dantnr  :  História  verő  his  omnino  partibus  contiuea- 
tnr;  omnem  eius  cognitionem  utileni,  potissimura  verő 
eam,  quae  Kegnm,  Principumque  Viroruni  vitás,  et 
res  gestas  ob  oculos  ponit,  adcommodatissimam,  et 
pernecessariam  iis,  qui  rerum  potiuntur,  et  a  quorum 
inoribus,  c  t  administratione  fortitudo  gentium  pendet, 
recte  indicarunt.   Fax  siquidem  vis  est  exemplorum,  nt 
pleriquc   ad    pracstantissimorum    bominum    facinora 
actioncs  vitae  suac  componentes,  ad  sumnmra  gloríae 
culmen  sint  evccti     Certe  Hannibál  fatális  Dux,  et 
terror  Italiae,  IVrrlii  Ucgis  Kpirotaruiu,  et  Alexandri 
Macedonis  disciplina,  quani  ex  Historiis  liauserat  itA 
est  inforniatus,  nt  Roniaiu  orbis  cuput  paeue  pessiim- 
dederit.  Ipse  porro  Alexander  Regis  Cyri,  et  iulius 
Caesar.  Alexandri  iniitationc  et  exemplis  inflammati. 
ac  instructi.  Monarcliias  orbis  sibi,  cum  ingenti  nomi- 
nis  incremento,  compararunt    Sed  ut  institutum  meam 
prosequar.  Históriám  plerique  multarum  geutium,  et 
senteniiaruni  i>ravitate  ac  varictate,  et  verborum  co- 
pia  et  diccndi  elcgantia  contexuerunt,  sicuti  et  nostrae 


LXXXV 


e: 


\staiit  traditae  :  fclicioros  taineii,  si  nostri  corpori«, 
nostraeque  gentis  contigisset  rerum  a  Maioribus  no- 
stris  praeclare  gestarum  Scriptores  habere,  ue  ab  ex- 
terís  avitoB  gentis  nostrae  splendor  esset  petendus ; 
et  praesertím  ab  lift,  quoB  Hungarorum   arroa  olitn 
fatifrarunt,  qui,  ut  sünt  ingenia  humaiia  ad  suam  cui- 
que  levandam  culpam  nimio  plus  facuiida,  haud  dubie 
?loriae  gentis  nostrae   seribendo  nounihil  decerpse- 
nint  Ynus  inter  paiicissimoB  exstitit  ludigena,  qua 
generís,  qua  honorís,  qua  doctriuae  splendore  clarus, 
ReverendisBimuB  Franeisens  Forgách  de  Ghymes,  An- 
tistes  olim  VaradineDsis,  qui  ad  res  sui  aevi  descri- 
bendas  fidem  summáin  et  eloqueDtíam  haud  vulgarem 
adtulit;  qui  ita  hominum  vitás,  singulorumque  priori- 
bas  succedentium  ordinem,  ita  locorum,  ita  temporum 
seriem  est  complexus.  et  tam  moderata  ad  Históriáé 
normám  diceudi  copia,  ut  nihil  adfectatum  in  eo  ap- 
parere  videatur.    Quia  verő,  Serenissime   Princeps! 
Históriám  suam    ab  eo  tempore  orditur.  quo  Regni 
Hniigaríae  amplitúdó  inclinari,  Transilvaniaeque  de- 
CI18  potissimum  deflorere  coepit,  eritne  lectioni  Sere- 
uitatis  Vestrae  ullus  alius  Historicus  utilior?  ut;  qui 
divino  nutu  easdem  habenas  moderatur  iam,  quaruui 
varietatem,  ac  vicissitudinem  totis  vigiuti  duobus  li- 
bris lilnstris  bíc  Yir,  meritissimis  coloribus,  et  imagi- 
nibus,  seclusis  procul  favore  et  odio,  testis  oculatus, 
immo  pars  ipse  multarum  rerum  expressit?  Perspiciet 
inde  Sereuitas  Vestra,  quid  florentissima  baec  Regua 
efelici  statu  dimo vérit;  videbit  rectas  rerum  mode- 
randarum  ratioues ;  advertet,  quam  sit  res  plena  peri- 
cnli  pietatem  non  colere,  dissidia  inter  suos  alere  po- 
tíns  quam  coercere,  aestuantem  honorum  divitiarumque 
cupiditatem  non  refrenare ;  quaenam  scelera :  pervica- 


LXXXVI 

cia,  coniuratíones,  proditioneB,  totó  ex  libro,  ex  hia 
velut  fontibus  traduutnr,  profluxisse,  quae  postea  tor- 
rentis  instar  totas  pro\ÍDCÍas  ínundarunt^dcformaniiit. 
Haec  et  alia  id  genus  inimmera  eraiit  hic  legenda. 
Porro  ad  ratiouem  liuius  niei  scriptí  quod  adtinet, 
Sereni88ime  Princeps,  absit  ut  tanti  Yiri  et  Antíatí- 
ti8  elegantissímis  scriptis  dedicatoriam  praefigam. 
Haud  me  tali  dignor  honore.  Erit,  scio,  a  fide,  magoa 
8ane  et  praecipua  in  Historíco  virtnte,  Serenitati  ve- 
Ktrae  commendatus.  Sed  cum  anno  snperiore  vir  qui- 
dam  nobilis  ex  Familiaribus  Inclytae  Aulae  Sereiii- 
tatis  Vestrae  apnd  me  hic  Cassoviae  existens  in  hunc 
auctorem,  quem  i  ntea  nunquam  Wderat,  incidisset,  et 
in  Transilvaniaro  reversus  Serenitati  Vestrae  com- 
mendasset,  eius  desiderio  Serenitatem  Vestram  tenerí 
aliquoties  intimavit,  atque  ad  describendum  literÍB 
snis  hortatus  est.  Huius  enim  tam  insignis  Anctoris, 
et  de  gente  nostra  meritissimi  scrípta,  vix  tría, 
quatuorve  (quod  sciam )  exemplaria  mannscrípta  ab 
interitu  vindicaut.  Itaque  partira  studio  demisse  com- 
placendi  Serenitati  Vestrae.  partira  verő,  ut  usui 
plurímorum  hic  auctor  evulgaretur,  non  subterftigi 
laboréra,  sed  deseriptura  Serenitati  Vestrae  transmisi. 
Porro,  ut  hanc  meam  corapellationem  observantiae 
raeae  submissae  testem  Serenitas  Vestra  benigne  ad- 
mittere  atque  probare  dignetur,  demisse  oro.  Deus 
Optimus  Maximus  conservet  Serenitatem  Vestram 
diutissime  incolumem.  Cassoviae,  Nonis  lulii.  Anno 
Domini  MDCXIX. 

Serenitatis  Vestrae  e  u    .    . 

Casparus  Tasi. 

(ErHetie  Dobai  Székely  Sámuel  gyüjteméiiyébrn  volt.  Kiadta  hibásan  Hf*- 
rányi.  Itt  több  eodexek  össsevetése  alapján). 


Lxxxvn 


XII. 
VITA  AVCTORIS. 

(iBtyánfi  Miklóstól). 

Poat  receptam  a  Ferdinando  Rege  Tranaylva- 
niam,  ac  iBabellam  Reginam  cum  filio  in  Silesiam 
ablegatam,  Fratremque  Georgium  Episcopuro  Vara 
dienBem  panlo  post  interfectum,  qui  eius  initi  foederis 
antor  praecipnus  fíiit,  Matliias  Zaberdinns  in  Episco- 
pata  Varadiensi  ei  snccessit,  vir,  nt  putabatni\  milita- 
ris  qui  Yaradino  velut  e  specula  motus  Transylvani- 
C08  nondnm  satis  pacatos  observaret,  et  eam-  provin- 
ciám armi8  tutaretnr.  Qui  cum  vitíati  cruris  doloribus 
aliigqne  morbis  affIictuB,  vix  trienniuín  vixisset,  Fran- 
CÍ8CU8  Forgaciu8,  eodem  temporo  ex  Patavino  Gym- 
nasio,  ubi  Pbilosophiae  studiis  operám  dederat,  et  de 
ea,  literisque  quas  vocant  huroanioribus  lauream  ac 
ceperat,  reversus,  commendante  eum  Nicolao  Olaho 
Archiepiscopo  Strigoniensi,  qui  eum  in  Italiam  mise- 
rat,  Epicopatum  a  Rege  Ferdinando  obtinuit,  ea  con- 
ditione,  ut  ipse  iuvenis  Sacra  tractaret,  ac  Secretarü 
munere  fungeretur ;  Simon  autem  Forgacius,  fráter  eius, 
vir  militaris  et  strenuus,  tunc  e  captivitate  Turcica, 
in  quam  capto  Temesvario,  iuterfectoque  ibi  Stepbano 
Lossoncio  inciderat ,  redemptus,  regionem  cum  prae- 
aidio ,  quod  satis  validum  imponebatur.  vigilando  et 
agendo  defenderet.  Vixit  deinde  complures  annos  in 
Aala,  secutusque  est  Ferdinandum  Regem  ad  Germa- 
niae  Comitia,  eaque  occasione  regiones  etiam  Belgi- 
cas  usque  ad  Oceanum  perlustravit.  Mortuo  autem 
Ferdinando,  et  sceptris  tam  Imperii  quam  Regni  Vn- 
g:mci  Maximiliano  filio  traditis,  Episcopatum  Jaurien- 


LXXXVIII 

sem,  mortuo  eiiis  Antistite  Paulo  Gregoriancio,  am- 
bire  coepit,  qiiod  antea  Varadinum  ab  Isabella  Regina 
eiusque  íílio  auxilíis  Turcicis  recuperatum  amisÍBsit. 
Sed  MaxiiuilianuB,  quamqiiam  illi  fa  veret,  tamen  Cosmi 
Floreiitiae  Üucis  precibns  muneribusquc  expugnatuSf 
id  sacerdotium,  taiitoperc  a  Forgacio  expetitnni.  prae- 
terito  eo,  Zacliariae  Delphino  Cardinali  dedit.  Qua 
repiilsa  Forgacius,  et,  iit  ipse  interpretatur,  igiiomi- 
iiia  indignatus,  relieto  Maximiliano,  in  Italiam  primo 
eoncessit,  et  non  nmlto  post  ex  Itália  per  Kagusinos 
et  Tliraces,  ac  per  Turcicam  ditioneni,  eurata  ei  per 
Transylvanos  pacati  itineris  securitate,  ad  loliaiincni, 
filiuni  Regis  loliannis,  se  contulit  ibique  eius,  ut  vo- 
cant,  Caiicellarius  eifectus,  non  satis  gratuni  se  illi 
praebiiit.  Quo  c  vivis  síibLato,  Stepbano  Báthory  Som- 
liano  eíusdem  Öfíicü  operám  praestitit,  sed  aiiteqiiam 
ille  ad  Polonici  Regni  fastigium  conscendisset,  cnran 
dac  Viilctudinis  causa  (gallico  enim  niorbo  obnoxium 
fuisse  ferunt)  in  Italiam  rediit,  Pataviique,  grassante 
pesté ,  extinctus  est,  condito  Testamento,  quo  Simo 
nem  et  Kmericum  fratres  (Panlus  enim  ante  decesse- 
rat)  beredes  reliqnit.  Históriás  din  ante  obitum  scri- 
bere  eoeperat,  a  morte  Regis  lobannis  exorsns,  ac 
variís  intervallis  usqiie  ad  Regináé  Isabellae  et  eins 
filii  exitum  perduxerat.  quae  a  níultis  ideo  non  pro- 
bantur,  quod  maledictis,  conviciisque  in  xitOB  claris- 
simos,  nec  quicquam  tale  meritos  scatere  videntur, 
nec  ubique  renini  gestarum  sinceram  fidem  tuentur ; 
tnmen  ob  rcrum  gestarum  memóriám  dignae  censeri 
possunt,  quae  in  lucem  prodeant  atque  adeo  cum  iu- 
dicio  per  aequos  censores  legantur.  Sepultus  est  Pa- 
tavii  upud  Patrcs  Soc  lesu.    (EHtoriiAzy-c.Mi). 


FRANCISCI  FORGACH 

DEOHTMES 

DE  STATU  REIPÜBL.  HUNGARICAE 

FERDINANDO,  JOHANNE,  MAXIMILIANO  RE6IBUS  AC 
JOHAKNE  8ECUND0  PBINCIPE  TRANSYLVANIAE 

COMMENTARII, 

<|UIBU8  ACCE88ERE  NONNULLA  ETIAM  ALTORUM  PRÍNCÍPUM  OESTA 

BTC. 


LIBER  PRIMUS. 


PoBtqnamJohaimes  vitám  cnm  morte  commutavit, 
bellmn  civile  est  renovatom.  Nam  Ferdinandns  celer- 
riine  comparato  exercitu,  Isabellam  reginam  cnm  filio 
infante  per  dnces  Bndae  obsidendam  cnravit,  in  spem 
addactos  ob  mortem  regis ,  nondnm  confirmato  regno, 
non  saltem  Bndae  potinndae,  sed  si  reginaim  cnm  prole 
snb  snam  potestatem  redegisset,  finiendi  etiam  belli  ín 
onmem  posteritatem.  Sed  obsidionem  fortissime  snsti- 
nnit  regina  ope  viromm  praestantissimornm :  Greorgii 
episcopi  varadiensis,  Stephani  Yerböcii,  Valentini 
Tnrci  et  Petri  Petrovitii,  praeter  alios  complnres 
Tirofl  militares.  Tandem  Solymanns  qnoqne  cnm  va- 
iido  exercitn  accitns  advenit,  ac  Germanomm  exerci- 
tnm,  magna  hominnm  strage  profligavit;  qni  exinde 
párta  victoria  Bndam  retinnit,  reginam  antem  cnm 
prole  íncolnmes  dimisit  Qnod  verő  ex  Ungaria  reli- 
qnnmforet,  acTranssilvaniam  filio  Johannis  concessit 
Ea  tempestate  ergo  regina  etTranssilvaniam  et  Snpe- 
riorem,  Inferioremqne  Ungariam  cnm  Temesvaro  et 
Lippa ,  Belgradnm  nsqne  orientem  versna  obtinebat. 
Ergo  cnm  Ferdinandns  bellnmad  se  traxisset,  et  con- 
tinno  aliapost  alia  perderet,  fnitTranssilvaniae  et  Sn- 
perioris  Inferiorisqne  Ungariae  statns  non  poeniten- 
dns-Civilia  enimbella  cessaverant,  et  imaginem  qnam- 
dam  prisci  regni  retinebat,  mansitqne  idem  statns  de- 

MOmL  Bini«.  HUT.  BCUPT.  XTI.  1 


2 

cem  aimos :  cum  mrsus  et  civili  et  extemo  bello  nova 
matéria  oblata  esset.  Nam,  cumFerdinandus  suatnerí 
nonpoBset  et  pleraque  perdidisset,  et  cnmbellum  nun- 
quam  sustineret,  pace  cansas  belli  serere  esset  solitoB : 
Georgiám  adgredi  statoit,  primum  quidem  occulte, 
deinde  etiam  per  legationes.  Sed  antequam  ad  seriem 
rerum  veniarnns ,  necesse  est  panllo  altius  repetere. 
Johaimes  Budám  atque  reliqnam  Ungariam  obtine- 
bat,  exceptis  iis,  quae  Norico  conjunguntur ;  cum  verő 
e  vivis  excederet,  Georgium  et  Petrum  tutores  testa- 
mento  legavit  Georgium  verő  paullo  ante  varadi- 
nensi  pontificatu  donaverat ;  Petrus  autem,  quem  san- 
guine  attingebat,  et  ob  aetatem  jam  provectiorem 
et  perpetuam  orbitatem  suspicione  omni  vacabat.  Sor- 
titis  igitur  inter  seprovinciis,  Georgius  Varadínum  et 
Csanadinum  pontificatus  amplissimos,  atque  comita- 
tus  omnes  Ungariae  Inferioris,  qui  a  finibus  Transsil- 
vaniae  ad  Tibiscum  porrigebantur,  Zacmar,  Zarand, 
Bihar,  Zolnoc,  Beekes  obtinebat.  In  Transsilvania  au- 
tem plerasque  validissimas  arces ;  civitates  verő  et 
magnates  partim  profusione  immensa ,  partim  hono- 
ribuB  ac  dignitatibus  sibi  devinxerat.  Ultra  Tibiscum 
Leonardus  Cecey  in  Superiori  Ungaria  Cassoviam, 
et  magnas  ditiones  gubemabat.  Petrovitius  Temesva- 
rum,  Lippam,  et  alia  pleraque  oppida  arcesque  cum 
orientalibus  ditionibus,  et  Lugas  ac  Caransebes  cum 
finitimis  Rascianis  Danubium  usque  et  Belgradum, 
regina  autem  Civitatem  Albam  Juliam  in  Transsilva- 
nia peramoenam  et  fecundam  copiarum  tenebat,  moe- 
nibus  tamen  ad  antiquum  modum  munitam.  Istae  diti- 
ones amissa  Buda  in  fide  filii  regis  Johannis  perman- 
serant,  tanta  quidem  felicitate,  ut  ne  temporibus  qui- 
dem priscorum  regum,  majori  frui  potuerínt  Viri, 


8 

eqni,  arma,  opesque  in  amplissimo  opnlentísBimoque 
regno  finppeditabant :  nec  virtutís  poenitebat,  cnm 
regni  gentisque  et  nomen  et  decns  eo  jamrecidisset. 
Atin  Saperíorí  Ungaria,  ac  Cis-Danubiana  Trana- 
Dannbianaqne ,  atque  lUyrico  cnm  excessn  Jobannis, 
prímmn  Bnda  periit  cnm  exercitíbns  germanicis  ac 
ditiomboB  dannbíaniSy  et  plerisqne  aliis :  immo  regna 
ipsa,  quae  ad  Ferdinandnm  desciverant,  státím  in  po- 
testatem  Solymani  devenernnt,  et  Jaicza,  et  Scla^ 
Tonia,  et  Croatia,  et  Strigoninm,  et  Álba  Regalis,  et 
Soclosinm,  et  Valpovia,  ínnnmerabilesque  arces  atqne 
oppída,  cnm  immensis  ditionibns.  Igitur  quamdin  tn- 
torea  atqne  regina  concordes  mansere,  vignere :  mox 
mm  hominiB  ex  prava  et  inexplebili  ambitione  orta 
perfidia  aeqne  regnnmqne  praecepB  dedit.  Sed  ae- 
mina  motns  anno  nono  et  qnadragesimo  a  partn  Yir- 
güds,  anpramilleaimnm  etqningentesimnm  jacta.  Nam 
PetroB,  dnm  perBpiceret  opea  regni  non  in  publicnm, 
neque  regia  nsnm  converti,  aed  ad  angendam  propri- 
am  potentiam  diatrahi ;  tum  etiam  ne  morte  ejns ,  in- 
oerta  familiamm  fide,  thesanri  diasiparentnr :  volebat, 
Qt  opes  regni  atque  theBanri  ab  electis  ad  cnstodiam 
praeatantiBBimiB  hominibna  adnlto  regi  cnmnlarentnr, 
conaervarentnrqne.  At  Georgina  (nt  erat  ayama  at- 
que ambitioBUB  et  anapicax ,)  non  modo  retinuit,  aed 
in  deteriorem  partém  interpretatna  eat.  Tantae  antem 
potentíae  erat,  qni  regnnm  gubemaret,  nti  ad  anm- 
mom  aplendorem,  anmmamqne  dignitatem  nibil  prae- 
ter  reginm  nomen  decBaet  Regina  verő ,  cui  vix  anm- 
tOB  ad  neeeBBitatea  anlae  anppeterent,  avaritíam  et 
potentiam  Georgii  aegerrime  f erebat ,  et  in  Poloniam 
abire  cogitabat ,  niai  precibna  et  promiaaia  amborum 
tutomm,  gliacentibuB  jam  inter  aeae  odiia,  cohibita 


esBet.  Ergo  etíam  regina  Bona,  matema  charitate 
fancta,  missis  oratoribus  in  gratíam  eos  tam  rednxit, 
sed  concordia  haec,  manentíbus  íisdem  cansis  haud 
diu  duravit.  Unde  PetruB  et  magnates  Ungariae  In- 
ferioris ,  Franciscus  Patochy  et  Antonins  LosonciuB 
reginam  petivere,  ut  Lippam  concederet,  (civitas 
est  Inferioris  Ungariae  muro  tenui  cincta ,  et  in  ea 
arx  valida)  nec  passnros ,  ut  quicqnam  ad  regalis 
dignitatem  aulae  decederet.  Id  molientem  reginam 
Georgina  spe,  prece,  et  vim  adhibiturus,  si  opus  foret, 
metn  invidiae  retináit,  nec  mnlto  post  reginam  Cibi- 
nium  cum  Petro  proficiscentem  intromitti  vetőit ,  ne 
mnnitissima,  opulentissimaque  nrbe  tamquam  apice 
regni  potiretur.  Id  verő  regina  vehementíus  indoluit, 
et  altius  penetrante  dolore  lacrimis  non  temperavit, 
ceteris  verő  omnibus  repntantibns  tantam  ingratitudí- 
nem  atque  audaciam.  Ita  irae  et  odia  prorupere-  His 
de  rebns  Georgins,  quod  regnum  ad  reginam  inclinari 
videret,  et  Johannem  quoque  ex  ephebis  excedentem 
metueret,  in  fraadem  ac  flagitium  conversus  nova  se- 
cnm  agitare,  et  secretae  epistolae  ac  nuncii  hinc  inde 
commeare.  Demum  Ferdinandus  Nicolanm  comitem 
a  Salmis,  rerum  bellicarum  supremum  cnratorem,  cmn 
mandatis  ad  eum  ablegat.  Georgius  in  oppidnm  Bathor 
Andreáé  Bathorii  coUoquio  destinatum,  cum  equitnm  , 
ac  peditum  copiis  lectíssimis,  quas  continuis  stipendüs  i 
ad  corporis  custodiam  alebat,  stipatus,  sexto  Idus  Sep-  ' 
tembris  venit.  Cetera  quoque  aulae  regum  in  modum 
erant:  nam  praeter  regium  nomen,  potentiam  regíam 
ostendebat.  MandataNicolaus  magnificis  dictis  recitál 
Nos  summám  trademus,  secretis  enim  sermonibus  ne- 
mo  interfnit  Quodsi  Hungáriám  Ferdinando  traderet, 
ipsum  contrauniversum  Johannis  patrimoniumreddita-   i 

I 
I 
I 


rom,  qnod  erat  jnxtaregíam  opnlentiamamplifisimiim; 
et  regínae  dotem,  qnae  pro  utrinsqne  principiB  mag- 
nitQdme  easet  aplendidissíma :  tum  autem  Greorgío 
ipsi  ad  Varadiensem  episcopatum  adjectnmin  una 
praefectoram  Transsilyaniae,  procnratnrnmqne  rabrum 
galenun  a  pontifice.  Ambo  in  baec  pacta  joravere. 
Sed  Georgina  occasionem  captans ,  alia  regináé  ob- 
taidebat  Anno  a  párta  Virginia  millesimo  qningen- 
tesimo  snpra  qmnqnagesimnm  inennte ,  ad  Calendas 
Janoarii  comitia  Clandiopolim  (Colosvamm  vnlgo)  in- 
dicta  cam  nnptÜB  nobilinm  ex  gynoeceo  pnellarum ; 
laeta  ad  praesens  omnia.  Censns  nnins  floreni  actné 
miniis  obnlo ;  nam  excedere  more  gentís  religiosnm 
est  Georgiomnltitudinem  admortes  Michaelis  Cbiaky 
scrínionim  praefecti  ac  Michaelis  Horváth  impellente, 
qnod  illos  fidissimoB  et  a  consiliis  regináé  snspecta- 
ret,  et  ideo  amoveri  vellet;  ipsa  dilntis  per  Be  crimi- 
nibns  snpplicío  exemit.  Ferdinandna  qnoqne  ad  Nonas 
Febmarii  Posonii  comitia  celebravit,  in  qnibnB  solita 
jam  pridem  de  sno  Btndio,  laboré,  impenBiBque  mnlta, 
retnlitqne,  indncias  cnm  imperatore  Tnrcamm  firma- 
tas  ad  qninqnenninm ,  et  oratorem  Bunm  de  pace  Bpem 
fecisBe  ab  Tnrcamm  imperatore.  Ob  qnae  cnm  magnÍB 
landibnB  gratcB  prineipi  actae.  Nec  mnlto  poBt  prodita 
arcana,  ideoqnepleríqne  regináé  adjnngebantnr.  Simnl 
PetroB  Solymano  perscripBerat.  Eodem  tempore ,  et 
Henricns  11.  rex  Galliamm,  gnaniB  conBÜiomm  per 
oratoreB  apnd  Garolnm  Qnintnm  imperatorem,  nihil 
nlentío  tranamittenB,  Solymano  cnncta  detexit.  Soly- 
rnanoB  enim  eadem ,  qnae  cnm  Johanne  pepigerat,  et 
filio  pracBtare  cnpiebat  Ea  verő  haec  fnere :  Solyma- 
nuB  omnia,  qnae  inUngaria  posaideret,  Johanni  reati- 
tiieret  ad  Esseknm  naqne,  Johannea  verő  non  tribntí) 


6 

Bed  munerís  loco,  ut  L.  millia  florenorum  nngarícomm 
in  annoB  BingnloB  penderet.  Sed  unum  cnrabit,  ne  per 
proditíonem ,  (ntí  jam  antea  per  aliqnoB  factnm  erat,) 
ad  GermanoB  defectío  fieret,  et  qui  defecÍBsent,  revo- 
caret  Cnmhisce  iisdempactis  Johannill.  filiamFran- 
cÍBci  regis  Galliarum  proenrare  statuerat.  De  quibna 
ista  nobis  fidem  facere  possnnt,  qnod  Budám,  Beche 
et  Bechkereke  Johanni  restituit,  filio  verő  in  bello  Si- 
getíengi,   enm  ad  viBitandnm  Be  Tanmnnm  venisset, 
coronam  anream  praeparari  jnsserit  *) ;  HenrictiB  autem, 
patre  etíam  mortuo  sororem  Bnam  cum  ingentíbus  prae- 
BidÜB  in  matrimonium  obtulerit ;  qnae  infra  latius  nar- 
rabnntur.  Qnae  ubi  Bnnt  comperta ,  Solymanus  indig- 
nitatem  rei  vehementer  admiratuB,  Mamhutnm  nuncium 
(chansium  vocant)  cnm  atrocibus  mandatis  et  epistolis 
ad  singüloB  et  comitatuB  et  nrbes ,  et  primores  pro- 
pere  mittit,  quas  in  comitiis  atatim  congregatia  reddit, 
eademqne  verbiB  finnavit:  Nemínem  latere ,   cum  Bu- 
dám in  poteatatem  acciperet,   quibua  favoribua   regi- 
nam cum  filio  proaequutua  fuerit,  ut  dubitari  non  potu- 
erit,  quin  aibi  et  regnum  ipaum  Ungariae  et  Tranasil- 
vaniae  una  cum  regina  et  filio  defenaioni  et  curae  fa- 
erit.  Ita  illaeaoa  omni  vi  atque  injuria  liberoa  mán- 
aiaae ,   cum  etiam  aoloa  deciea  mille  florenoa ,   idqne 
beneficii  memória,   quamquam   ex   ampliaaimia  opn- 
lentiaaimi  regni  opibua,  annuoa  acciperet  Georgium 
curatorem  adjunxiaae,  fideque  obatrinxiaae,  quod  illum 
ob  reverentiam  monaaticae  religionia    et   aenectam, 
et  juxta  regiam  dignitatem  conatitutum ,  fidem ,   con- 
atantíam     et  memóriám  beneficiorum  nunquam  exn- 
turum  credidiaaet.  Contra    nunc  reginam,   filiumque 


*)  iBtvánfi  jegyzete  :  nunquam  fierí  juBsit,  neque  4edit,  nec  Bn- 
dam  unquam  resiituit ;  miror,  cur  meatiatur. 


V 


herilem,  dominos  natnrales ,  regnmnque  et  sese  pro- 
didiflse.  Mandare  ergo,  nt  armis  tanquam  desertorem 
et  proditorem  iüBeqnerentar ;  et  capto  ant  trucidato, 
poenas  reposcerent.  Alias  se  negligentes  ferro  et 
flamma  vindicatanun.  Regináé  nt  filiae,  Johannint 
lilio  paternam  charitatem  et  snsceptae  defensionis  ta- 
telam  nnnciavit ,  simul  Petrns  exercitom  conscripse- 
nt  Antonius  Losonczi  et  Franciscns  Patochy  singu- 
Ii8  alas  adduxerant  Gastra  Albae  Juliae  facta;  mox 
Alvindimi  Petrus  sine  annis  capit,  et  binc  parte  co- 
piamm  Chanadinum  oppugnandum  missa,  duce  Nico- 
lao  Cherepovit  RascianOf  exercitum  dividit,  ipse  cum 
reUqno  Albam  Juliam  revertit.  At  Georgins  omnium, 
qnae  agerentüTf  per  fidissimos  ministros  et  explorato- 
res  gnarus,  nibil  cunetandum  ratns,  Zassebes  ac  Meg- 
gies  dvitates  in  Transsilvania  occupat,  et  congregatos, 
qiOB  potuit,  nomine  comitiomm,  ad  Solymanum  lega- 
tofltitolo  regni,  inanibusadfallendumverbis  ablegavit. 
bterimcorruptis  addefeetionem  magna  largitione  pri- 
]&oribu8  Siculomm  ad  oppidnm  Vásárhely  processit, 
ioterceptisque  nonnullis  partium  regináé,  Andreám  et 
Valentinum  ex  nobilissima  Martonffiormn  família,  fla* 
grantiBsima  in  reginam  ira  trucidari  jussit  Thomae 
Vaikocb  9  praefeeto  Varadini  exercitum  in  Ungaria 
P&rare,  et  Chanadino  succurrere  mandat  Nicolaus 
Cherepovit,  cum  octo  millibus  Rascianorum  Cha- 
nadimun  acriter  oppugnabat,  et  circum  hostilia  exer- 
cebat;  cum  superventu  Thomae  Varkoch  fugatur,  cae- 
^plerisque,  et  ad  Temesvárom  ex  circumjectis  agris 
ingentespraedasagit.  De  quibus  per  reginam  etMam- 
^utom  Solymanus  pernicibus  nunciis  celerrime  edoc- 
tOB,  Aly  chausium  misit,  et  Johanni  auratumvexillum, 
ipgique  et  Petro  pictas  auro  vestes,  solita  munera ; 


8 

Georginmque  quos  legatos  diximus  miftisse,  eos  ima, 
nt  de  iis  pro  Inbitu  stataeret,  remisit.  Aly  mandata 
exponit,  ut  Johannes,  quam  maximnm  possetexercitnm 
compararet,  et  qnantam  a  se  militum  vellet,  arbitratn 
Buo  acciperet;  ntriusque  Valachiae  praefectos,  et  bu- 
densem  bassam  jam  in  commissiB  babere.  Nec  mora, 
Jobannes  Zalanczy  ad  bndensem  missns,  in  ValacbiaB 
nuncii  cnm  litteris.  At  Greorgiustanto  perículo  anxius, 
prece ,  largitíone  atqne  metn  adsumendis  auxiliis  cir- 
cnmiens,  licentia  ac  rapina  iter  faciebat,  et  ad  Albam 
Juliam  terrorem  allatnruB  regináé,  caBtra  poBnit.  At- 
tolerat  ením  banc  artem  GreorginB , .  quo  Buam  poten- 
tiam  augeret,  et  regináé  deprimeret,  vt  SiculoB  bonű- 
neB  ad  seditionem,  'bí  oorruptorem  haberent,  promtís- 
BÍmoB ,  et  praecipnoB  nobilitatiB  in  partes  diduceret, 
qnoB  maximiB  nmneribus  atqne  largitionibns  corrum- 
pebat  et  alebat.  Ita  ergo  praecipnos  qnosqne  Bui  sta- 
dioBOs  effecerat ,  eosdemqne  tanqnam  in  comitia  con- 
vocabat ,  cnm  volebat.  Míbbí  ergo  nnncii  ad  reginam 
regnicolarum  nomine,  nt  emitteret  Jobannem  postula- 
bant,  BeBenovnmBacramentnm  inverba  illiuB  dictoroB. 
Intellexit  haec  regina,  nt  erant,  non  nt  dicebantnr, 
frandnmqne  gnara,  pari  astntia  eluBit.  Dein  factÍB 
indncÜB,  pax  confirmatnr,  nt  dimiBsiB  utrinqne  exerci- 
tibnB ,  ad  obBeqninm ,  fidem  et  obedientiam  regináé, 
filiiqne  redirent.  GeorginB  vilis ,  hnmilis ,  et  in  genna 
proBtratnB,  flenB,  lacrimanBqne ,  veniam  exoravit; 
prorBns  bí  Bimulatio  abeBBet,  poenitentia  viro  ad  religi- 
onem  dedicato  conveniret.  Ad  baec  regina :  Qnodsi 
tanta  JohanniB  regiB  meritomm  oblivio  cepit,  at  certe 
Denm  flagitíomm  nltorem  verendum,  et  filium  Bnae  fidei 
commisBum  maximé,  Bnspiciendnm :  Jobanne,  et  qni 
adBtabant,  lacrimaB  fnndentibnB,  recordatíone  prae- 


9 


teritornm,  simul  futnromm  metn.  Jta  in  praesenB  coalita 
concordia.  Sed  jam  Gazon  budensis  bassa ,  festinato 
itmere  per  Lippam,  fines  Transsilvaniae  magnó  exer- 
cita  ingressuB  Totvaradgiam  venerat ,  et  per  nunoiOB 
com  regina  agitabat,  quinam  ex  seditiofiÍB  et  nocenti- 
bns  plectendi  forent;  simul  TranssalpinuB  et  Moldavi- 
ensis  in  castra  irmpturi  nnnciabantor.  Tot  bellorum 
fáma  non  erat  segnis.  Georgins  mandata  et  nmicios 
celeriter  expedire,  militem  atque  exercitam  ad  signa 
et  vexilla  convocare.  Ita  brevi  sexagínta  armatorum 
millia  ad  ZazBebeB  congregata ;  ad  braBBOvianos  mon- 
tes  obsidendoB  JohanneB  Kémen,  ad  Portám  Rubram 
(Veres  Kapa  vnlgo)  Johannes  Kendeffy  missi,  et  sin- 
gnlis  adtributa  valida  manus.  In  Ungaria  Tbomas 
Varkocb  jusBUS  exercitam  conBcribere,  et  ex  comitati- 
boa  anxilia  accire.  Cazonns  interim  dncentos  equites 
com  Femaga  praemiserat,  qni  in  snbnrbio  arcis  Déva 
oppido  Gonsederant,  et  post  hos  alios  quingentos ;  de 
qnibns  Johannes  Törek  certior  factus ,  gloriae  ac  ul- 
tíonÍB  aviduB ,  qui  patrem  Valentinum  Bndae  captum, 
et  in  byzantína  captívitate  mortanm  meminerat,  ha* 
bebatque  arcem  validam  Huniad  et  multarum  cliente- 
larum  non  procul  Déva ,  manibus  patemis ,  caede  et 
sanguine  hostium  velutí  sacrificandum  constituit.  Nec 
cnnctandum  taJi  oceasione  ratus.  explorata  ptiuB  fide 
praetoris  civiumque,  solis  centum  tribus  et  decem 
eqnitibuB,  peditibus  septem  et  sexaginta,  per  noctem 
itinere  facto ,  in  ipso  lucis  ortu  peditibus  per  Bepes 
et  hortos  irrumpere  jussis,  ipse  cum  equitibus,  excus- 
sis  a  porta  obicibus  (nam  oppidum  sine  muro  invali- 
dum  erat)  invectus,  semisomnos  partim,  alios  arma  bu- 
mentes  fugare ,  caedere  in  domibus ,  in  via  obvios 
quosque  prostemere.  Eo  notabilior  caedes  fűit,  quod 


10 

itíneríbns  ac  semitis  circnmsessis ,  palantes  a  paratis 
Bine  uUo  eífagio  exciperentur,  trucidarenturque.  Ipse 
inter  alios  Johannes  cum  Fernaga  socio,  híc  pedes,  ille 
eques,  dispersis  per  caedes  militíbus ,  pericnloso  cer- 
tamine  congressus ,  postremo  mnltum  dinque  certans, 
non  BÍne  sni  discrímine  victor ,  hostem  pngione  per 
ntrnmque  latus  transverberavit.  Feruaga  et  omnes  fe- 
re  caeBÍ.  Victoriaet  vindictalaetíor  fait,  quam  praeda, 
quod  tot  bostibus  trncidatis ,   non  plnribns  quam  qua- 
tnor  Buis  amÍBsis ,   velnti  patemam  mortem  expiasse 
videretnr.  NonnuUis  ad  castra  refogis  et  verő  majora 
miscentibus,  ut  in  simili  trepidatione  accidit,  de  virtute 
copiisque  hostium,  Cazonns  veritus  ne  intercluderetur, 
cnm  et  commeatus  jam  impedirentur  ea  via,  qua  véne- 
rat,  bndam  coactus  nulla  re  facta  reverti.  Per  eosdem 
dies  *^rransalpinuB  per  Portám  Rubram  cum  Turcamm 
Valachommque  copiis  in  Haczak  (ita  vocant)  pene- 
trarat ;  miBSUsque  ab  Joanne  Törek  Benedictus  Vas, 
quod  aliquot  oppidorum  villarumque  officium  ibi  habe- 
ret,  omni   circum  nobilitate  et  paganis   sub   signa 
convocatis ,   bostes  detinuit,  donec  Joannes  KendefEy 
maturato  itinere  adventaret.  Quatuor  millia  ac  quin- 
genti  mixti  Valacbi  et  Turcae  primori  in  acie  erani 
Nostri  certi  ac  parati  ad  pugnandum  non  amplius  cnno- 
tati,  quam  tympana  et  tubae  Bonuere,  hostcB  invadnnt, 
et  primo  impetu  fundunt  stemuntque.  Neque  üli,   qui 
Becundum  exercitum  implebant ,  ultra  auBi,  diffugere, 
MoldavienBCs  velocitate  et  festinatione,  pernotoB  bras- 
Bovianorum  montium  saltus  Siculiam  irrumpentes,  po- 
pulabundi  sine  poena  praedas  agere.  Haec  ante  Ca- 
lendaB  Decembris  gesta  sünt.  IrritiB  conatibuB  Georgii 
pace  facta  et  hoBtibuB  egregíe  propulsis,  vixdum  quies 
coeperat,  cum  novo  et  perpetuo  bello  civili  extemoqne 


11 

fenestra  ingens  aperta  esi  Nam  omnimn,  qnae  postea 
eeqnnta  Biint,  malonim  haec  fnit  caxisa  et  origó ,  imo 
et  contmno  ad  pereaBdnmperdendnmque  fato,  dumpro 
charítateodinmimmortale,  nnllis  damnis ,  nnllo  metu, 
diiIHb  precibii8  expiabile,  pro  hostíbns  cives  et  sangui- 
nem  noBtrum,  caed  nBqiie  ad  exitíum  Bectamnr.  Anni 
ergo  inBeqnentís  initío,  inter  Ferdinandnm  et  Geor- 
giám tractatnB  repetiti ,  nec  mnlto  post  mÍBsi  iterum 
Nicolatus  eomeB  a  Salma    et  Andreas  Bathor,  collo- 
qimun   cnm  Georgio  in  Diozeg,   oppido  Sigísninndi 
Forgach,  habnere.  Licet  indnciamm  teropüB  nondnm 
exÍTÍBBet,  qnaB  Ferdinandns  superioris  anni  comitÜB 
poeonienBibns  cnm  Solymano  pactas ,   et  pacem  spe- 
rare  pnblice  in  conventum,  cnm  adBensn  popnli  vnlga- 
rat ,   et  qnod  in  Ub  JoanneB  SecnndnB  comprehensnB 
easet.  PoBt  haec  pnblicatÍB  arcanis  regina  in  oppidnm 
Enied  concilium  indicit,   et  multi  ex   familiaríbnB*) 
alienatiB   aninŰB  ob  BcelnB,  a  Georgio   ad  reginam 
dcBcivere,   regnnmqne  in   partibnB    regináé  stabat 
PctniB  Petrovitins  in  TemcBvar   arma  et  exercitnm 
parabat ,   Georgio  rennnciatur  adminiBtratio  remm  et 
Varadini  manere  jnbetnr.  At  ille  anxins,   et  bí  poten- 
tíam  amitteret,   majora  timens,  Ferdinandnm^  qno  in 
statD  rea  cBaent,   docet,   et  anxilinm  matnrare  jnbet; 
ipae  per  Ungariam  collectÍB  copiia  TranBsilvaniam  et 
comitinm  ultro  ingreditnr.  Ibi  per  regnnm  pacem  ten- 
tare ,  obaeqninm  aimnlare ,   regina  per  modestiam  re- 
spondente:   nbi  primo  de  regno  et  commnni  ntilitate 
conBnlfam  fnerit,   dominnm  et  snbditOB  inter  se  con- 
ventnroB.  Comitiis  tractiaet  inanibna  verbia  elnais  re- 
pna  Albam  Jnliam  abacesait.  Georgina  plerosqne  Si- 


*  Isivánfi  jegyzete :  AntoniuB  Kendi  ri  Ptnliis  Bank. 


12 

cülonim  et  civitatnm  legatoB  largitionibiis  et  ingentí* 
buspolIicítationibuB  infactíones  dédnxit.  Nam  nobilis- 
8imu9  et  optimuB  quisque  reginain  Beqaebantur.  Mel- 
chiorem  Balassy,  Antoninm  Kendi,  Michaelem  Chaky 
et  Petnim  Kis*)  consiliaríos  regináé  tanqnam  auc- 
tores  discordiarum  arguebat,  et  novissimis  exemplis 
plectendos  destinabat.  Sed  tamen  Georgins  ne  pelle- 
retur  plecteretorqne,  maturum  ex  composito  anxilinm 
fecit.  NamFerdinandüs  a  Carolo  Qninto  expetito  dnce, 
qnod  ipse  snis  semper  infeliciter  usns  esset ,  et  Un- 
gari ,  insito  quodam  ab  antiqno  odio,  qnamvis  experti 
et  fidissimi  displicerent,  Johannem  Baptistám  Castal- 
dum  acceperat.  Hnnc  Ferdinandns  bello  praeposnit,  ad- 
didit  et  Andreám  Batborem ,  Thomam  Nadasdimn  et 
StephanomLosoncium,  militia,  anctoritate,  generefaciie 
snperiores,  nec  nllis  dndbns  secondos,  si  eomm  virtate 
nsi  fuissent  Qnamqnam  enim  aMattbia  disciplina  om- 
nis ,  inscitia  et  ignavia  príncipum  cornipta ,  exterae 
nationes  vietrici  delendo  nomini  consentirent,  non  ta- 
men adeo  sterilé  Ungariae  solum,  nt  nonpraeclara  vir- 
tntom  exempla  gigneret.  Jam  copiae  Ferdinándig  duce 
Johanne  Baptista  Castaldo,  ad  arcem  Almás  per  viam, 
quae  vulgo  Meszes  vocatar,  pervenerant.  Tum  Geor- 
giuB  Albam  Jnliam  oppugnatum  redit  Qno  comperto 
regina  Szassebesum  vicinnm  oppidnm  in  milliario  oon- 
cessit,  Francisco  Horvát  pro  custodia  relicto.  Yigintí 
diebns  tormentis  concussum  et  oppugnatum  est,  sub 
quibus  non  omittebat  Georgius  epistolas  et  nuncios 
ad  reginam  mittere,  promissa  et  consilia  miscere,  síbi 
ipsam  et  filium  curae  esse,  aliquando  metum  obtendere, 
metu,  minis,  promissis  pervicit,  ut  Albam  Juliam  dede- 


*)  Litvánfi  jegyzete  :  Ambrosium  Kú. 


18 

ret  Eaque  ex  mandato  regináé  tradita,  Georgíus  pre- 

tíosam  snpellectQem,  quam  illic  reliquerat,  remisit,  si- 

miil  misfiifi  nunciis  colloqninm  pro  commodo   regináé 

et  filii  petierat,  si  prins  dediti  traderentnr  Ferdinando 

Melchior  Balassa,  Antonius  Kendy,  Michael  Chaky  et 

Petms  Kis*).  lis  tamen  a  dncibns  Ferdinandi ,   quos 

snpra  diximus ,  facile  regina  veniam  impetravit,  in 

coUoqnio,  quae  cum  Ferdinando  transegerít,  recensnit, 

et  regina  in  praesens  perproditionem  victa,  fortnnae 

ac  potentiae  cessit.  Felvincinm  ergo  regina  cmn  filio, 

Greorgins  et  dnces  Ferdinandi  ad  pactam  diem  cnm 

convenissent,   Coronam,  inqnit  regina ,  et  regalia  in- 

sírnia,   qnod  felix  et  faustam  regno  populoqne  Un- 

gariae  superi  dent,  ex  manibus  meis,  vobis  proeeribns 

Ungaris  trado  dedoqne ,   nt  eis  pro  vestra  salute  si 

aliter  utílios  statoistis ,  ntamini ;  mihi  vei  hoc  gloríae 

érit,  servi  et  alunmi  conjngis  mei  frande    victam,  et 

coronam  tot  bellonun  cansam  incmentam,  qnanqnam 

et  longo  bello  spes  viresque  et  propinqna  anxilia  su- 

peressent ,   concordiae  et  commodo  vestro,   meas  for- 

tonas  et  gnati  postponentem ,  si  tantum  hoc  unnm  ea* 

dem  hactenus  impedivit,   consignasse.   Deos  homi- 

nesqne  testőr,  idqne  mihi  vei  in  tantis  malis  solatíiun 

mmmnin  est,  nollias  mali  vei  incommodi  vestri  a  me 

cansam  initinmque  ortum.  At,  me  Hercnle,  horrescit 

animas ,   qnae  vobis  clades ,   quae  mala,   calamitates, 

mente  praevideo.  Te  Dens  optime,  maximé,  te  orpha- 

nonim  protectorem,  te  scelemm  vindicem,  invoco !  uti 

mptores  foedemm,  indnciarnm,  sa^osanctae  pacis  et 

jttriom  divinorum  hnmanornmque  sempitemis  poenis 

adficias.  Me  verő  et  honcgnatum,  qoi  justos  nnnquam 


•)  IftTánfi  jegysete :  AmbrosivB  Kis. 


14 

deseris,  servaturum  non  diffido.  Quae  concta  pemici- 

bus  nunciÍB  comperta  Ferdinando ,  et  responso  allato, 

comitia   ColoBvarum  indícta.   Eo  convenere   regina, 

Georgius  et  duces  partium,  et  in  eadem  primarínB  fit 

conventus.  Tum  Regina  transtulit  impérium  in  Ferdi- 

nandum.  Ex  diverso,  duces  partiumgratiis  actís,  favo- 

remprincipÍ8,prodote  centum  quadragintamillia  num- 

mnm  aureum,  et  in  Silesia  oppaviensem  ducatum  ob- 

tulere;   simul  vinculum  affinitatis  ibi  tum  ad  arás  pro 

Johanna,   minima  natu  filia;   modo  sollenni  matrimo- 

nium  Jobannes  Baptista  Castaldus  et  Thomas  Nádas- 

dius*),   e  contra  pro  regina  Jobannes  Secundus  et 

Georgíus  juravere.  Exin  datamandata  ad  civitates  et 

praefectos  arcium  et  Petrum  Petrovitium,  de  quo  onines 

dubitabant,  quod  amplissimam  ditionem  et  validissima 

munimenta  Temesvarum,  Lippam,  Becbe,  Bechkereke 

et  plures  alias  arces  relicturus  non  videbatur.  Tantae 

enim  erat  potentiae  et  opum,  ut  si  vei  mediocriter  ad- 

jutus  fuisset,  et  Georgio  et  Castaldo  invitis,  reginam 

regnumque  retinere  potuerit ;  an  ex  innata  animi  lenti- 

tudine  et  avarítia;  quibus  laborabat,  vei  ut  ipse  osten- 

debat,   fide  et  constantia,  satius  bábuit  reginam  cum 

filio  sequi ,  nibilque  omnino  égit.  Ad  Solymanom  ta- 

men  nuncium  cum  litteris  ablegavit,  quibus  eum  edoce- 

bat,  quaeagebantur.  Quod  verő  Temesváré  etinferiorí 

Ungaria  sibi  cedendum  esset,   id  sese  invitum  facere, 

ne  Jobanni  Secundo ,  qui  artibus  Georgii  in  potestate 

Germanorum  jam  esset,  nex  aut  pemicies  inferretor. 

SolimannuB  ita  ad  ea  respondit ,   ut  se  id  vebementer 

dolere  ostenderet,  tamen  ut  curam  et  custodiam  pueri 

sosciperet,  monet:  reliqua,  quae  ad  Transsilvaniam  et 


*)  Istvánfi  jegysete  :  Andrems  quoqae  Báthory  jararerat 


16 

Ungariam  adtinerent,  aibi  carae  futurum.  Tantam  au- 
tem  rem  etiam  íllud  faciliorem  ad  exseguendum  reddi- 
dh,    quod  Georgius  et  duces  Ferdinandi  regináé  ob- 
tendebant,  Ferdinandum  singolari  benevolentia  erga 
eam  affectmn,  nt  etiam  de  matrímonio  contrahendo  co- 
gitárét ,  nam  artes  in  eam  omnes  tanqnam  spicula  in- 
tenderant  Ita  brevi  omnÍB  Transsilyania  et  Ungaria 
Inferior  in  potestatem  Ferdinandi  ceBsit.  Cassoviam  et 
Soperioris  Hungáriáé  tractum,  nam  eo  usque  regináé 
impérium  protendebatur,  in  adventum  Buum  seposuit. 
Regináé  ex  TransBÍlvania  digressae  occurrere  ad  Ti- 
biflcum  Petrus  PetrovitiuS;  Franciscus  Patochy  et  Mel- 
chior  Balassa,  paullo  post  Leonhardus  Cecey,   Cas- 
BOYiae  praefectus,  cum  léctissima  equitum  ac  peditum 
manu,   ventumque  Cassoviam.  At  Solymanus  com- 
perto,  quae  per  Georgium  et  Ferdinandum  agerentur, 
a  Petrovitio  et  bnssa  budensi ,   ceterisque  praefectis, 
ruptis  indudarum  pactis  beglerbegum  Graeciae  Me- 
hemetum,  congregato  ex  Europaeis  exercitu,  in  expe- 
ditionem  ire  jubet,  sexaginta  millia  armatorum  ad  Za- 
lonkemen ,  quod  inter  Taurunum  et  Petri-Yaradinum 
eat,  convenere.  Danubium  ad  Petri-Varadinum,  et  Ti- 
biaeum  ad  Titulium,  baud  procul  ubi  Tibiscus  et  Da- 
nubius miscentnr,  pontibus  trajecit.  Longissima  nostra 
eonfinia  in  orientem  Seryiam,   Becbe  et  Becbkereke 
prope  a  confluentibus  Tibisci  ac  Danubii,  paullo  infra 
Temesvarum  Bulgaros  spectabant;  sed  primumad  op- 
pngnandum  occurrebat  Becbe  arx  munitione  et  prae* 
údio  valida.  Praefecti  ab  Ferdinandi  ducibus  nuper 
impofiiti  erantTbomas  Zentannai  et  Gábriel  Figbedy; 
quatuor  dies  duobus  ab  locis  ingentibus  ac  pluribus 
tormentís  ita  concussa,  ut  adsubeundum  et  oppugnan* 
dom  maTimls  exerdtibus  páterét  via.  Sed  beglerbe- 


16 

güB  dolograssandumrataB  Gábrielem  Fighedyproxms- 
sis  atque  jnrejurando,  si  nullís  conditiombns  Gonveni- 
rent,  illaesum  dimissunim,  ad  colloqnium  pellexit  Ule 
adversasmetom  periculaqne  ex  promisso  fortíor,  frau- 
dem  aat  non  praeviderat  aut  eadem  utí  cogitaverat: 
hoBtes  ením  8ub  colloqnio  totis  copiis  ad  oppugnatio- 
nem  succednnt,  et  nostris  ad  intemecionem  pngnanti- 
bns  non  BÍne  Btrage  Bnornm  arcé  potinntnr.  Hinc  ad 
Bechkereke  itum.  Inlacu  ejnBdemnominÍBÍnBula,  et  ín 
ea  arx  BÍta,  quaepoBtera  die  per  Beditíonem  nűlitarem 
capta  eBt.  Dein  Chanadinum  rapto  exercitn,  ultro  de- 
ditar ;  nec  poBtea  aliae  arceB  BÍve  caBtella  vim  exBpecta- 
vere.  Deserta  pasBÍm  Galaad,  Aracia,  BeBenieo,  Nag- 
lac,  Fel-lac,  Egres,  Chíallia^  PaleleBBe,  Bodorlac,  Za- 
dorlaca,  EperieB,  HorogBzeg,  Chak,  KÍBBomlio,  lUa- 
día,  cum  RaBciani,  infida  genB,  primi  ad  hoBtem  defe- 
cÍBBent.  lÍBdem  diebuB  AndreaB  Báthory  et  FrancÍBCus 
Patochy  in  civitate  Lippa  auxilia  comitatnnm  congre- 
gaverant:  acceBBerat  CaroluB  SirotiniuBYaradino  alae 
Ungarommpraefectns,  aqnibnB  uiíbbub  ThomaB  Egie- 
di,  cum  eqnitibuB  centnm,  ad  explorandnm,  die  et 
nocte  per  laborem  et  vigilantiam  exhauBtuB ,  in  villa 
quadam  conBedit ,  ibi  eoB  íncurioB  et  Bine  cnstodiis 
ageutcB  Uluman  beguB,  cnm  quingentiB  eqnitíbas  op- 
preBBÍt,  Beptem  ex  omnibuB  cnm  Thoma  evaBere ;  quod 
periculum  metum  anxiliÍB  comitatnnm  injecit,  qnod 
beglerbegum  Varadinum  verBUB  proficiBci  et  domoB, 
liberoB,  nxoreBqnehoBtili  exercitaiexpoBitoB  timerent: 
et  cnm  nnlla  arte  retineri  poBBint,  diBpergnntnr.  Se- 
qnntuB  et  AndreaB  Báthory  ceteriqne,  relicto  Joanne 
Petheo  cum  modico  pracBidio.  Oppidani  bcbc  in  pericnlo 
dcBcrtoB  querentcB  simul  paucitatem  praesidii  despec- 
tantes  seditionem  ceptavere,  minitantes  Johanni  Petheo, 


17 

nt  extemplo  decederet,  qui  pari  metii  perculsas,  reple- 
ti8  pulvere  aolphiireo  ad  summa  ora  tormentíB  et  füni- 
cnlifi  accensÍB,  locis  opportunis  relictís ,  sibí  consuloít 
Paulcpost  tormentorum  crepitu,  ex  quibus  duo  tan- 
tnm  eximíae  magnitudinÍB  dÍBrnpta ,  dilapsum  praesí- 
dmrn  íntelligebatur.  Oives  verő  occupata  arcé  vacoa, 
qood  praegenti  exitío  saluberrimum  visom,  missis  nun- 
dk  seqae  et  civitatem  et  arcem  Beglerbego  dedidere. 
Andreas  Batory  et  Gábriel  Perenius  in  Tamaahi- 
da,  Thomas  Vafkoch  in  Erdeobegy,  Franciscns  Pato- 
cby  et  Melcbior  Balassa  Giulae  modicis  intervaUis 
castra  habebant.  De  quorum  numero  Franciscus  Hor- 
vát cognomento  Nag,  posse  arcem  Challia  cogi- 
tans  inprovisa  et  occulta  irruptionecapi,auxiliapetiit; 
qao  dnce  congregati  ex  nostris  DC  Cballiam ,  quae 
tercentorum  Turcarum  praesidio  tenebatur,  tentan- 
dam  proficiscontur,  et  obscura  adbuc,  dubiaque  luce 
admotia  scalis  celeritcr  in  arcem  pervadunt.  Turcae 
qood  Amhat  begus  ex  familia  Mihalogli  pridie  adve- 
niaaet,  pervigiliis  et  temulentia  sopiti  ac  strati,  omnes 
fere  caesi.  Nec  Beglerbego  interea  defuit  victoria :  Lip- 
pae  qoinque  millia  Turcarum  cum  Uluman  bego  prae- 
sidium  imponit ,  ipse  Temesvarum  oppugnandum  pe- 
tíit,  iisdemque  omnino  diebus  Camberbegus  praefectus 
Naglad  ducentis  equitibus  ad  oppidum  Makó  dives  et 
amplnm  profectus ,  illudque  cupidine  sangvinis  ex  in  • 
sita  gentis  saevitia  caedi  et  praedae  destinaverat ; 
ted  Buis  viribus  diffisus,  auxilium  a  Segedinensi  bego 
opperiebatur.  Qna  re  occnltis  indiciis,  ex  vultu  gestis- 
que  hostilibus  comperta ,  nússi  propere  nuncii  ad  vi- 
cína  oppida  vicosque  auxiliis  accersendis,  ex  quibus 
armata  juventua,  et  ex  agris  milites  (hajdones  vocant) 
ub  Mgnis  compositi  properavere.   Camberbego  álba 


18 

vexilla,  qníbuB  Turcae  líbenter  ntuntur,  procul  fulgen- 
tia  ex  lineis  velis  raptim  confecta  fidem  fecere  veni- 
entis  anxílii.  Unde  maturare  arma  et  sese  conjunctu- 
rus,  et  mox  ad  exitium  miseroruin  reversurus.  .Vix  ta- 
men    oppido  egressi  hostíbns  impingnntur,  et  primo 
8tatim  impetii  fusi  ac  ad  Marum  amnem  impnlsi,  omnes 
Sünt  caesí,  ant  undis  hauBti;  Camberbego  80I0,  et 
quatuor  aliis  ope  unius  píscatorís  dilapsis ,  qui  forte 
oblatus  in  adversam  ripam  exceptos  in  naviculam ,  et 
jamjam  períturos  praesenti  pecunia  remuneratas,  de- 
túlit.   At  Temesvarura  jam  oppugnabatur ,    et  circa 
Idu8  Octobris  erat,*quod  Stephanus  Losoncy,  illustri 
eademque  vetusta  familia ,  et  milítia  clarus  a  Petro- 
vicio  traditum,  in  temporalem  modo   curam,   donec 
Ferdinandus  decerneret,  initio  receperat ;  mox  tamen 
iunndante  velut  bello  oppressus,  militem,  commeatom, 
armaque  adjuvantibus  Gábrielé  Perenio ,  et  Nicolao 
Báthory  illustribus  juvenibus  paravit.  Addiderat  Ca- 
staldus    Bernalduni     Áldanám    et    Alonsnm   Perez 
Saiavedrarollam  fratres ,  quorum  ille  cohortís  Hispa* 
nornm,  hic  ducentornm  equitum  ungaromm  praefe- 
ctus,  a  bello  contra  Melchiorem  Balassam,  et  Matthiam 
Baso ,  latrociniis  et  praedationibus  cnncta  turbantes, 
et  totius  regni  consensu  publice  proscriptos,  pancis  ante 
annis  gesto ,  moribus   et  militia  nostra  imbutí  erant 
Beglerbegus  ergo ,  qnamquam  arcte  obsideret ,  et  tor- 
mentis  oppugnaret,  non  tamen  arcere  intra  moenia 
hostem  potuit,  quo  minus  Losoncins  quotidíe  emm- 
perét ,  et  multorum  Turcarum  exitio ,  acri  certamine 
praelium  finiret ,  ipse  ante  alioa  Beglerbegum  provo- 
eans,  et  paratus  ad  singnlare  eertamen,  sihostÍB  dimi- 
care  auderet.    Interim  Georginm ,  qui  cnm  Castaldo 
Transsilvaniam  componebat,  adversa  belli  fortuna  mi- 


19 

nim  in  modum  angebat,  atque,  auiissa  ad  orientem^mu- 
DÍmenta  regni  >  arce^ ,  cívitates ,  vectigalia,  et  Temes- 
vari    oppngnationem    suspectabat :  Bed   DÍhil   aeqiie, 
ac  noatrornm  paucitas,    nam   Hispanoruni  duo   ve- 
xilla  erant ,  Germanornm  quatuor  cobortes .,  equitum 
bohemomm,  et  germanonim  singulae  alae,  exigna  ma- 
niis  8i  hostem  respicias,  neqne  uUum  retro  subsidiüm, 
qiuunqaain  nuncioram  et  postarum  strepitii  Ferdinán- 
dom fatigaret ;  ita  illínc  inopia  fiséi  et  cunctatio ,  bine 
neceaaitas  cuncta  involvebant,  attamen  occurrere  peri- 
califi  placebat.  PoBtremo  visum  reeurrere  ad  id  quod  est 
propinqunmetepraeseutibus optimum:  cireumire  eivi- 
tatea,  et  nobilissimos  quosque,  modo  universos,  modo 
aingalos  orare,  obtestari,  aliis  aurum  et  argentum 
donare,  ingentia  promittere  preeibus  munera,  mmieri- 
bos  preces  miscere ,  donec  universnm  regnum  ín  bel- 
faim  condvit  Nobilitatem ,  civitatiim  aoxilia,  et  singu- 
los  propriis  exercitibus  pro  militarí  ordine  disponit, 
dmal  Thomam  Varkocb,  Yaradiní  praefeetum,  aaxilia 
oomitatuum  contrabere,  militemque  scribere,  et  Andre- 
ám Bathorem  alám  equitum  et  cobortem  Ungarorum 
in  stipendio  Ferdinánd!  ducentem  uua  occurrere  jubet. 
Hic  dolore  articulornm  impeditus  Gabrieli  Perennio, 
qni  peculiarem  alám   et  peditum  cuneum  suo  sumtu 
habebat,  milites  et  impérium  tradidit.  Georgius  auxilia 
regni,  innomeram  multitudinem,trabebat,  discretis  exer- 
dtíbna,  modicis  intervallis.    Aderat  praetonianarum 
cobortíiim  mille  quingentorum  peditum  lectissima  ma- 
11118 ,  et  ala  veteranorum ,  quos  pro  custodia  corporis 
paee  et  bello  nnsquam  ab  latere  dimittebat.  Castaldus 
verő  eas  quaa  diximus  copias  ducebat.   Tbomas  Var- 
koeh ,  et  Perenius  cum  decem  millibus  peditum  equi- 
|ne  Totvaradiam  primi  venere;  mox  alii  atqne  alií 

2* 


20 

exercitus,  diices,  tormenta.  Et  statim  Lippam  promo- 
ta  castra,  arxque  et  civitas  militari  corona  circumdata. 
Apparebatenim  Beglerbegum  obsidiuro  Temesvarii  re- 
licturuin,et  cumhis  copiisparibusautetiam  majoríbus 
non  certaturum.  Nam  praecipui  ex  dncibus  et  niilitíbus 
quique  ex  universa  Ungaria   fáma  militari  celebra- 
tissimi,  ad  novas  res  variis  animis  ab  initio  coníliixe- 
ránt.  Inter  quos  erant  Ladislaus  Giulaffy,  Valentinus 
Magiar,  Simon  Forgach    Postquam  muri  triduo  in- 
gentibuB  tormentis  ad  oppugnandum  satis  amplo  spa- 
tio  dejecti,  Non.  Calend.  Novembr.  ad  horam  secun 
dam  pomeridianam  oppugnatio  eunctis  indicitur.    In 
térim  septem  ex  Hispanis  magnum  faeinus  ausi ;  nam 
ad  patentis  muri  ruinas  conscendere  praeliantea,  qui 
statim  sünt  caesi.  Inde  rumor  adHispanos  Germanos- 
que  pervenit,  et  expugnatae  urbis  decus  certatim  prae- 
ripere   conantur;    neque   exspectato   tempore    prae- 
finito,  hiantiura  murorum  spatia  subiere ;  exceptique  acri 
certamine,   a  confertissimis   et  peritissimis  hostibus 
pulsí ,  caedebantur ;  cum  Hngari  sono  ac  fremitu  ex- 
citi,  Thomae  Nadasdiuo  fugám,  ac  caedem  nostrorum 
nunciant.  Forte  prandii  causa  ad  mensam  erat,  sta- 
tímque   Castaldo   ac  Georgio  nunciat,  Hispanos   ac 
Germanos  ab  oppugnatione  rejectos,  se  illis  tamen  suc- 
cessurum  cum  his  quos  sibi  aggregare  poterit,  nti  au- 
xilium  mittant  in  tempore,  et  postremam  aciem  tuean- 
tur  monet ;  ita  ira  et  glória  accensus  non  passos  est 
hostilem  injuriam,  et  suum  decus  in  tempore  reputans^ 
ultum  ire  festinavit.  Equis  ut  erant  dimissis,  cum  globo 
suorum   anteire.    Post  hunc  Simon  Forgach  ductor 
propriae  alae,  et  subito  ferocissimus  quisque  Ungaro- 
rum,  aut  laudis  cupidus,  sese  aggregare,  versaque 
proelii  fortuna  hostes  fundebantur.  Georgius,  Castal- 


21 

ÍM  ac  ceteri  duces,  ad  improvisum  tamultum  et  proe- 

liaDtíam  clamorem  ab  epulis,  nam  ea  fere  prandii  hóra 

crat,  ad  arma  celerrime  concurrunt;  et  simul  exercitus 

nniversus   totis  viribus  incubuere.  Pars  enim  in  sub- 

sidiis  collocati  erant,  alii  adrootis  scalis   ad  summa 

evadebant;  in  muris,  in  ruinis,  ubique  praelium;  tormen- 

torum  terríbiles  sonitus ,  coelum  ipsum ,  terraque  puI- 

veriB  sulphurei  procella  modo  tempestatum  obducta, 

et  falgentíum  armorum  fragore  resonantia,  vincentium 

ac  Tictomm  fremitus,  nlulatus ,  raram  et  admirabilem 

crneutiBsinii  praelii  speciem  edidere.  Inter  primores 

Simon  Forgach  obvios  quosque  prosternens ,  urgens, 

pugnans  inter  confertam  hostíum  aciem ,  undecim  vul- 

neribuB  concidit ;  tandem  victi ,  et  in  arcem  pulsi :  ibi 

tum  nova  caedes  exoritur.    Angustiís  enim  pontis  at- 

qoe  portarum  arctatis  et  afflictis  hostibus  nostriterga 

caedere.  aut  ponté  praecípites  concidere.  Eadem  fuga 

septingenti  equites  per  aversam  portám  erumpentes, 

in  subsidia,  queis  Johaunes  Teorek  praeerat,  impegere; 

eademque  celeritate  fusi ,  ac  ad  Marum  palantes  im- 

pulai.  qui  forte  interventu  Andreáé  Bathoris  multorum 

caedibuB  iteruni  repulsi  omnes  sünt  deleti.  Johannes 

Teorek  dum  audentius  instat.  cum  insigni  Turca  con- 

gresBUB ,  septem  per  equum  acceptis  vulneribus ,  nam 

cetera  ferro  tegebantur,  et  stapede,  quamvis  ex  solido 

ferro ,  per  médium  dissecto ,  pertinaci  certamine ,  non 

sine  Bui  exitio .  hostem  confecit.   Civitas  in  praedam 

versa.  Simon  Forgach  exsanguis,  casside  excussa,  ac 

ense  aurato  propter  reperto,  circum  cadavera  hostium 

est  inventoB.  Nam  caesi  aut  pulsi  hostes,  spolio  potiti 

non  Bunt.  Reductus  undecim  vulneribus  acceptis  in  ta- 

bernaculum  cura  medicorum  postea  revaluit ;  nisi  quod 

per  frontem  dextrumque  oculum  adversum  vulnus  ci- 


22 

catricem  reliqnit.  Beglerbegus  tristi  fáma  expngnatae 
civitatis,  et  nostri  exercitus  numero  et  robore  praevalen- 
tis,  simul  adulti  autumni  in  hiemem  et  hibernos  imbres 
praecipitem  mutationem  timens,  post  duodecimam  diem, 
quam  obsederat,  Teniesvarum  reliquit;  triduo  Losou- 
cio  iisdem  vestigiis  insistente ,  et  velut  victoriam  ex- 
probrante.  modo  novissimos,  modo  effusos  carpere.  Eo- 
dem  itinere  ad  Fellak  castellum  diverso,  et  Kaidaz 
aga  praefecto  praesidii  in  praecedentes  equites  erum- 
pente,  ab  subsidiariis  retro  pelHtur,et  statim  per  terga 
hostium  occupato  ponté  in  castellum  irrumpit,  omui 
bus  aut  captis,  in  qoeis  Kaidaz  aga,  aut  caesis.  Ulu 
man  begus ,  mille  et  quingentis  suorum  plerisque  sau- 
ciis  in  arcéra  per  vasé  rat ;  contra  statim  directa  tor- 
menta ;  nec  ille  deerat ,  fossas  et  aggeres  introrsum 
struere.  Sed  nihil  aeque  premebat,  quam  fames.  Unde 
si  incolumis  cum  suis  dimitteretur,  arcem  dediturum 
nuuciat.  Ad  haec  Oastaldus,  in  arbitrium  principís,  qui 
clementissimus  esset,  seque  et  arcem  dederet,  respondit. 
Eo  responso,  cum  captivitatem  sibi  et  suis  denunciari 
facile  intelligerct,  ad  Georgium  conversus  palám  precea 
et  viresostendere,  clampromissaobtenderersise  ceteros- 
quetotmilitaresvirossalvosdimitteret,  tantam  apudSo. 
lymanum  ejus  beneficii  gratiam  főre,  ut  baud  dubie  in 
Transsilvaniae  gubernatione  priori  que  auctoritate  ipsum 
retineret,  modo  novis  beneficiis  ac  gratiis  locum  optima 
occasione  pararet.  Procul  dubio  concusserant  baec  Greor- 
gium,etreputanssecum,  quae  vires  essent  Ferdinandi, 
quae  potentia  contra  Solymani,  futura  Kit  graviora  roetu- 
ebatet  8ero,ut  est  in  proverbio,sapiens,consilia  post  fac- 
tum  stolida  poenitentia  volutabat.  Hostibus  tamen  du- 
orum  et  viginti  dierum  induciae  ex  consilii  decreto 
hortante  Georgio  concessae,  sub  quibus  per  fidos  nun- 


23 

dos  alimentÍB  illoB  jnvabat,  et  disserebat  apud  duces, 
aroem  per  deditionem  recipiendam,  quod  longe  utiliua 
foret ;  nam  tot  hostibus  aat  deditís  aut  victis,  quod 
8ÍBe  multoram  caede  fieri  non  posset ,  parvum  emolu- 
meatum;  quin  similem  casum  posse  et  noBtris  aliquan- 
do  contingere  inter  continua  bella,  et  non  absurdum 
dementiae  exemplum  neque  nociturum,  apud  ípsoB 
etíam  bostea  yaliturnm.  Nec  se  negare  Uluman  begum 
privátim  a  ae  gratiam  meritum,  nisi  publice  ejus  po« 
tior  ratio  habenda  bostia  eaaet;  neque  se  moveri, 
quod  Buda  egredienti  sibi  cum  regina  et  filio  ad  So- 
lymanom  conailiis  et  ope  saluti  fuerit.  Persvasi  aunt 
daces,  namque  aderant  viro  et  auctoritaa  et  potentía, 
quibus  non  poterant  refragari.  Per  conditionem  ergo 
recepta  arcé,  datí  aunt  a  Georgio  currua,  queia  arma, 
adopeta ,  pilae ,  lanceae  impoaitae ,  aliis  commeatus, 
additi  ducenti  equites  plerique  Rasciani  in  comitatum. 
Eadem  die,  qua  Uluman  begua  digredíebatur,  munera 
Georgio  quatuor  nobiliaaimoa  equoa ,  pictam  rbedam, 
pugionem,  audarium,  laternam,  et  candelaa  duaa  aura- 
tas  miait  Haec  aunt ,  quae  Georgio  auapicionem  mo- 
vernnt,  quae  opinione  bominum  majora  facta  aunt:  per 
Ulumanum  litteraa  ad  Solymanum  compoauiaae,  qui- 
bus se  et  Ungariam  illi  commendaret ,  et  Joannem  in 
priatinum  atatum  reducturum  aaaeveraret.  Huic  acce- 
debat  potentia ,  quam  vehementer  metuebant ,  et  quae 
inviaa  erat,  etiam  iia,  quibua  utilia  fuiaaet.  Mille  et 
trecenti  Turcae  cum  Uluman  bego  exiere,  ac  in  millia- 
no  conaedere  reficiendia  corporibua ,  armiaque  expe- 
diendia ,  anxii  periculorum  inter  confinia  ,  ex  quibua 
metom  cauti  barbari  praevidebant ,  nocteque  tandem 
magnum  iter  emenai,  Temesvaro  Michael  Dombay, 
Benedictua  Koaar,  Fellako  Gregoriua  Vitéz  et  Am- 


24 

brosius  Bosniak ,  in  campis  varjafiinis  adversnm  pro- 
fecti ,  a  qnibus  Uluman  begus ,  pluribus  Buornm  amÍB- 
ftis,  impigre  tamen  sese  tutatuB ,  in  Melchiorem  Balas- 
sam  et  Franciscnin  Horvát .  ex  castris  per  iioctís  si- 
lentium  clam  digressos,  incidit.    Hic  enim  Balassa, 
unus  mortalium ,  neque  edicto ,  neqne  principi ,  neque 
religioni  paruit  unquam,  ex  quodam  gentís  fato;  prae- 
lioque  congresBi ,  et  amissis  multis  suorum ,  Balassam 
per  dextrum  pedem  glande  sclopetí  trajecere ;  Fran- 
cisco Horvát  clypeus  perforatus:  quo  periculo  afFecti, 
hoBtem  dimisere.   Paulo  post  Michael  Tot,   civia  ze- 
gedinuB ,  et  Arobrosius  Nagi ,  popnlarium  fortissima 
mami,  serum  auxilium  venit.  Uluman  begus  tamen  fame 
et  praeliis  omnibus  fere  militibus  in  itinere  amissis, 
haud  multo  pluribus   quam  trecentis  vix  Belgradum 
pervenit.    Georgius  interim  Lippam  novis  munitioni- 
bus  restauravit,  et  Bernaldum  Áldanám,   cum  cohor- 
te  Hispanorum ,  tormentorum   et  commeatuum  copía 
imposita,  pro  praesidio  reliquit.    Sed  tanta  erat  ab 
omnibus  indignatio  in  Georgium  orta,  ut  duces  in  ejns 
necem  consenserint ,    et  ad  Ferdinandum  retulerint, 
qui  Mercadum  hispanum  regii  aucupii  praefectum,  ve- 
tustissimum  alumnum,  et  eo  fidissimum,  cum  mandatis 
celerrime  ablegavit ;  non    ergo  dififerendum  arbitra- 
bantur ,  sed  per  cursores  tempus  atque  modum  quae- 
rebant.    Melchior  Balassa  tanti  rem  facinoris  ultro 
sibi  demandari  petebat ,  et  in  ipso  ponté  civitatis  rem 
patrandam ,  ac  civitatem  occupandam  censebat ,  homo 
quem  exsulem  ille  ac  profugum  ab  Ferdinando  spolia- 
tnm  omnibus  fortunis  non  receperat  modo ,  sed  auxe- 
rat  atque  ornaverat   omnibus  fortunae  atque  dignita- 
tis  honoribus.  Oonsilium  tamen,  quia  periculosum  erat, 
cum  ille  longe  majoribus  copiis  fulciebatur ,  in  opportu- 


26 

morém  occaaionem  eat  translatnm.  Rati  dissoloto  ex  erei- 
ti  in  itmere  per  aolitndinem  aliqaam  ne^otium  posse 
confid.  Fuernnt  ex  familiaribus,  qui  admouerent:  quibus 
ip0e  coutra  Caroli  Qninti  imperatorís ,  Ferdinandi ,  ac 
pofltíficis  raaximi  diplomata  ac  promissa  objicíebat,  ac 
nuihiin  fiibi  ipBis  committi,  qui  res  turcicas  uondum 
cognovissent ,  dieserebat :  utíiiam  inquiens  semel  tan- 
fniD  coUoqniiiin  cum  Ferdinando  inirem;  noa  in  aliquot 
riJiniD   mancipiorum   capitíbuB   multum   situm    esse, 
qnomm   multa  millia   Solymanus  haberet :  sed  Bu- 
dám   se    et    Ungaríam   spectare ,  ejus  se  consilia  at- 
q«e  rationes  recuperandae  cogitare.  —  In  itinere  cum 
Castaldo  nna  iter  faciebat  in  vehiculo ;  patrandum  fa- 
rinna  plac^bat;  sed  cum  semper  príncipes  viros  se- 
mn  baberet,  non  potuit :  solum  occidi  placebat.  Cum 
antem  Georgina  ad  Calend.  Januarias  ex  ipse  itinere 
fomitia  omnibuB  ordínibus  indixisset,  ante  illum  diem 
Caataldus  perpetrandae  rei,  quamvis  occasionem  quae- 
rebat.     Jam  in  castellum  Georgii  Alvincium  perven- 
nnn   erat .    melioresque  habitationes  Castaldo  liospi- 
óam  dederat .  ipse  proxima  cubicula  sibi  desumserat; 
namqne   illum  in  summa  veneratione  kabitum ,  cuitu 
tamquam  supra  se  observabat  potentiam  sibi  retiue- 
Hat.Nec  deerant  convivia,  et  omnia  laetitiae  signa,  in- 
ter  qnae  Gregoius  Truppay,  nobili  quidem  genere,  et 
■iles  olim.  sed  in  caput  accepto  vulnere,  et  laeso  ac 
norbato  cerebro  facetissimus,  atque  budensis,  aliarum- 
^ne  expeditionum  comes,  ab  omnibus  vehementer  ama- 
xm.  et  Georgio  carus ,  quem  fratrem  vocitabat ,  prae- 
kr  Bolitnni  in  pietatem  et  miserationemflexus.  audacter 
kortatus :  Cave,  inquit,  mi  fráter  tibi  ab  Italis  barbatis. 
qii  ticaa  in  tnam  neeem  deferunt,  sive  id  a  se  fatidico  spi- 
ritB,  aive  ab  alio  doctus  monuit.  Quem  increpitum  in 


26 

carcerem>bdnci  juBsit.  Et  accidit,  ut  tertio  die,  quam 
dizerat,  interficeretnr.  Cam  GeorgíuB  nuncinm  Jolii 
pontíficis  rabrom  galerum ,  insignia  cardínalitiae  di- 
gnitatífl  ferentem  pancoB  ante  dies  habnisset ,  et  in- 
sequentí  die  acceptnroB  es8et :  XVI.  Oalend.  Jannar. 
exercitns  et  praetoriae  cohortes  praecessere,  eqnitum 
ala,  amiconim  atque  familiarium  omneB,  et  grez  aiili- 
coniin;  ipse  cum  solitiB  cnrando  corporí  ministris  mox 
Becuturns.  CaBtaldiiB  büíb  copÜB,  ut  parati  eBBent, 
Bed  ne  injnBBu  Bno  moverent,  juBBerat.  Per  eoB  dieB, 
qnibaB  Vincii  erant,  ad  Ferdinandnm  nancium  re- 
mitti  et  litteraB  dari  communi  nomine  placebat;  qui- 
bnB  in  BcribendiB  CastalduB  Btndio  moram  trahebat, 
Bub  qua  occaBio  Be  aliqna  offerret.  Ergo  Marcnm  An- 
tonium  Becretarinm  cum  litteriB  pauio  ante  Be  prae- 
mittit,  qni  litteraB  legendaB  Georgio  porrigeret,  et  in- 
ter  legendnm  pugione  percuteret,  BeBe  cnm  aliis  in 
tempore  affnturum.  MarcnB  AntoninB  mandátum,  ita,ut 
juBBum  eBt ,  exBequitur ;  ac  Btatim  ipBe  quoque  cnm 
Sforzia  Pallavicino  etMercado  irrumpunt,  atque  Geor- 
gium  duorum  Bclopetorum  glandibuB,  vulneríbuB  autem 
quinque  et  Bexaginta,  interfecerunt.  Cum  primum  Mar- 
cuB  AntoniuB  intravit,  in  lectulo  preccB  matutinaB  ora- 
bat ,  et  accepto  vulnere ,  arreptoque  illó ,  quid  facÍB  ? 
inquit;  cum  ceteri  ferirent  :  quid  enim  mali  feci  ?  sae- 
piuB  iteravit.  FranciBcum  VaB  nobilem  adolcBcentem, 
adnitentem  pro  dominó ,  Beptem  plagiB  feriere ;  Bimul 
dÍBpoBÍtÍB  antea  militibuB  caBtellum  occupavere,  dire- 
ptiB  et  in  praedam  converBid  quae  reperiebantur.  Mer- 
caduB  ut  nobiliuB  facinuB  ederet,  et  Buam  operám  viri- 
liter  navatam  aliquo  Bigno  tcBtaretur ,  an  quia  jubbub 
erat,  aurem  dextram  diBciBBam  per  poBtaB  ad  Ferdi- 
nandum  túlit ,  ac  veBpertinas  preceB  Bolenni  quadam 


27 

die  ancüentí  praesentavit.  Dnces  atque  míliteB,  tam  in- 
8perata  re  pertnrbati,  qnid  agerent  dnbitabant.  Panlns 
Banc^dnx  copiaram,  ad  Szamos-Uj  varom  copias  daxit 
nt  ibi  circumspiceret,  quid  agendum  foret ;  petíitque  a 
Paolo  Chaky  praefecto,  ut  se  coUegam  admitteret,  et 
commiini  conBÍlio  quod  bonum  atque  honestum  vide- 
retur,  agerent.  Dlam  arcem  Georgins  ex  imÍB  fanda- 
mentís,  maximis  laboríbnB,  atqne  Bumptibus  coBBtruxit, 
moenibus,  propngnaculÍB,  onmibuBque  rebus,  quantnm 
arte,  et  diligentia  fieri  possimt,  nuUis  impensis  parcen- 
do,  mulUTit,  tanquam  frenam  aliqnod  et  ad  Transsilva- 
niam ,  et  ad  Ungariam.  In  eam  magnam  partém  the- 
sauri  congesserat,  et  Paulum  Chaky  praefecit,  generÍB 
nobilitate  tantnm  commendandnm.  ChakiuB  Panlum 
Banc  recipére  noloit ,  ideoque  spe  atque  armíe  abje- 
cti8,  dimiBSÍB  etiam  militibuB  domum  rediit.  GastalduB 
perpetrata  re,  in  civitatem  Cibinium  se  recepit ,  ut  ibi 
YÍm ,  BÍ  qua  ingrueret ,  exBpectaret ;  Bed  ubi  vidít  nul- 
him  armorum  periculum,  ac  metum  eBBe,  Btatim  ad  oc- 
cnpandaB  arceB  et  ditiones  GreorgS  atque  tbesauroB 
animum  intendit.  PauluB  Chaky  parte  aliqua  argeuti 
et  auri  non  aignatí  oblata,  pacta  Becurítate  rerum 
omniom ,  arcem  cum  thesauris  tradidit.  Fűit  argenti 
et  auri  Bignati  vis  magna ,  non  signati  multo  major, 
vasorum  maxima  multitudo.  Eo  exemplo  Varadinum, 
in  quo  auri  et  argenti,  vaBorumque  maxima  erat  quan- 
titas,  et  alia  omnia  snnt  tradita.  Georgius,  quo  magis 
deBpectior  mors  haberetur ,  septuaginta  dieB  insepul- 
tuB,  loculo  asBericeo  incluBUB .  et  supra  vallum  castelli 
poBituB  jacuit ,  per  summum  ludibrium  omni  funeriB 
honore  tunc  privatuB.  Ib  finis  fűit  viri  haud  sane  sper- 
nendi,domi  militiaeque  clarí,et  qui  retentae  Transsilva- 
niaeUngaríaeque  laudem  meruisset,  si  postremo  nimiae 


28 

ambitíonis  atqae  avaritíac  cupidíne  in  proditíonem 
lapBUB ,  tot  bona  uno  acelere  non  maculasset.  Recnpe- 
ratae  qnoque  Lippae  glória,  et  conservati  Temesvári 
ac  expeditionis  decus  pencB  ipanm  stetit.  tanto  cele- 
briori  fáma ,  quod  non  ab  alio  dncum  Ferdinandi  cívi- 
tatem,  arcemque  tantis  munitíonibuB,  tantíBque  milití- 
bns  validam  ab  TurcÍB  recnperatam  meminisBent,  ant 
rem  feliciuB  aut  prudentíuB  actam;  quod  exemplnm 
eadem  fáma  apud  posteroB  quoque  mansit.  Quae  illi 
Buspiciouem  fecerant ,  Bupra  diximus.  Nam  neque  di- 
ctum,  neque  factum  ullum  graviuB  uotatum  est.  Semel 
tantiim  loqui  eBt  víbub  liberius,  quod  Germauorum  vi- 
res  longe  alias,  quam  expertus  esset,  crediderat  Sed 
ill$  ex  altissimo  quodam  et  arcano  consilio  maxima 
quaedam  meditari  coeperat  ideo  lenitatem,  pruden- 
tiam  ac  potentíam  apud  Solymanum  ostentabat :  ni- 
mirum  Budám  semper  ín  animis  habebat ,  id  dies  et 
uocteB  cogitabat,  quonam  modo  recuperaret;  ideo  vi- 
res,  coucordiam,  et  potentíam  chríBtíanorum  Solyma- 
no  BaepiBBime  arte  quadam  mirabili  iuBÍnuabat.  Etenim 
in  quameunque  mundi  aliam  partém  Solymani  vires 
convertere,  quam  in  Ungariam  nitebatur.  Cum  enim 
perpetuum  ódium  cum  regina,  et  Petrovitío  exercn- 
ifiset,  et  educatio  regiae  prolis  sibi  vehementer  displi- 
c^ret,  metueretque  ex  mala  educatione  non  poase 
quidpiam  boni  ad  regnum  conferri:  íilium  quendam 
Bpurium  Joannis  ante  legitímum  matrímonium  suace- 
ptum  fovebat ,  in  quem  videbatur  Solymani  auctorí- 
taté  regnum  translaturuB.  Quae  ejus  arcana  consilia 
postea  tempuB  detexit.  Ccrtum  est ,  ea ,  quae  merito 
metuenda  erant  virtutem  atque  potentíam  illi  nocuÍBU. 
Norant  enim  invitiB  omnibuB  fílium  JoannÍB  regia  re- 
gno  deturbatum;  norant  illum  unum  deBÍderari ,  sub 


29 

qno  optata  pace  frni  licnisset ;  uorant ,  quid  Georgtus 
poeset,  8i  ad  patriae  flagitantis  preces,  vei  dux  vei  ad- 
jntor  aceessisset.  Certe  futuris  malis ,  quae  mox  túli- 
iiiüs,  prudentia  et  auxilium  ejus  ab  omnibus  desidera- 
ta  sönt.  Ad  expeditionem  Lippensem  Castaido  ad  di- 
plomata Ferdinandi  XX  millia  nnmmiim  aureornm 
mutno  dederat.  Carolns  V.  et  JnlinB  pontifez  maxi- 
mns  amplisaima  diplomata  ei  dederant ,  qmbüB  ingen- 
tia  ei  et  promittebant ,  et  pro  Ferdinando,  servaturam 
emn  conditiones ,  et  quaecuuque  promitteret ,  fide  me- 
diante  spondebant ;  quae  CastalduB  in  serinio,  quod 
«emper  Georgina  secum  portare  Bolebat  invenit,  in 
eodem  etiam  viginti  millia  aureornm  nummnm :  8ed 
diplomatibns  inventis  ita  est  laetatus,  utdiceret,  niai 
inveniaaet ,  Ferdinandum  teneri  fide ,  jam  verő  inven- 
ti8  solntnm  esse.  Július  pontifex  maximus,  qui  eum 
cardinalem  creaverat,  éjus  viri  crudeli  casu  accensus^ 
Ferdinandum  judicio  arcessebat;  tanquam  virum 
sacratum,  episcopum  atque  cardinalem  morte  afficere 
nefas  fniaset,  quem  inauditum,  atque  iude  intra  parié- 
tes  damnatum  reprehendebat;  magnasque  ac  solen- 
nes  inqnisitiones  per  Ungariam  coUigi  jussit;  et  ne 
actionem  ad  finem  deduceret ,  morte  praeventus  est. 
Mortem  Georgii  Isabella  et  Joannes  Secundus  Cas- 
soviae  accepere,  ipsi  minimé,  atvulgus  aulicorum  laeta 
Cama,  ad  quos  interim  Ferdinandus  legatos,  Georgium 
Rakovszkium,  et  Georgium  Vernerum  miserat  caussa 
confirmandae  pactionis.  Nec  multo  post  cassoviana  ci- 
vitate  ac  ditione  Ferdinando  relictis^  in  oppaviensem 
ducatum  concessere.  Dum  adbuc  Cassoviae  ageret, 
per  litteras  ac  nunoios,  primores  Transsilvaniae  revo- 
cabant  reginam  cum  filio,  jam  Georgio  occiso.  Ipse 
quoque  Leonhardus  Cecei,    et   magnates  Ungariae 


80 

Inferioris,  retínere  summis  viribus  conabantur.  Sed 
duo  viri,  LoboGzky  polonns,  altér  verő  Blandrata  pe- 
demontanuB,  ex  intimís  ípaius  regináé,  per  Ferdinan- 
dum  promisaie  cormpti,  regínam  impnlerunt.  Abeon- 
tem  verő  sequntí  sönt  ex  prímoribas  Petms  Petrovi- 
tíus  et  MichaelChaky.  Leonhardus  Cecei,et  ipse  comes 
futnniB,  in  ípso  procinctu ,  aegrítndine  potius  animi, 
quam  manifeata  aliqna  cauBsa.  vitám  cum  morte  com- 
mutavit  (regina  per  aliquot  dies  remÍB8Íonem  mali 
fmstra  opperiente)  quinquagesimo  aetatis  anno ;  cum 
ad  id  nihil  gravioris  mali ,  nna  et  continua  sanitate 
BenBÍsaet.  Dolorem  communem  concnrauB  omnis  con- 
ditionia,  aexua  atque  aetatÍB  hominum,  etiam ,  qui  re- 
motiuB  aberant  teatificati  aunt.  Laacanum  Hiapanum, 
dncem  Ferdinandi,  cum  exercitn  faanm  atratumque  in- 
terfecerat ;  qninqae  et  decem  annia,  quibua  Gasaoviam 
rexit,  nullám  noctem  extra  urbem  egerat. 


31 


LIBERSECÜNDÜS. 


Indpit  anniis  noBtria  cladibus  ad  perpetnam  me- 
móriám nobilitatas^  qiii  fait  secanduB  et  quinqnagesi- 
mvB  a  partn  virgineo  snpra  millesimiim  qningenteBi- 
morn.  Principio  Ferdinandus  ad  Octav.  Galend.  Mart. 
comitia  Poaoníi  celebravit.  Ibi  de  unione  TranBsilva* 
niae  et  Ungariae  magnifica  fatas,  cum  atatim  ma- 
gnam  partém,  et  praeaertim  munimenta  regm  diajiiii- 
cta  perdiderit,  tum  de  celeri  in  Ungariam  SolymjUii 
ingresan  certia  nuncíia  atque  exploratoribna  comperto, 
etaeqnoqneperaonaliter  venienti  hoati  omnibnaviríbiia 
occiir8iiram,oblitiia,  quae  proximia  comitíia  praedicarat, 
indnciaa  atabilitaa ,  et  pacem  aecuturam.  Inter  cetera 
sanctmn  illnd  decretnm ,  ne  quia  nobilimn  capitomi  re- 
gifl  aliorumve,  qnam  auo  atipendio  ea  ezpeditione 
mereri  audeat.  In  eodem  conventu  temeaienaia  prae- 
fectnra  Stephano  Loaoncio  vi  qnodammodo  obtruaa, 
com  exempla  infelidam  bellomm ,  et  conailia  frivola, 
nec  nnquam  aatia  ezplicata,  ocnlia  et  animo  obver- 
aarentor.  Sed  promiaaia,  qnod  Ferdinandna  aemet  in 
bellum  peraonaliter  ventumm  aponderet  (qoanquam 
ne  ÜB  qnidem  movebatnr,  qnod  naitataa  din  pro  more 
in  apedem  vocea,  et  exoletaa,  nt  vana  omnea  contem- 
nerent,)  praecipne  tamen  eat  precibua  et  patriae  cati- 


82 

taté  ioipulsuB.  Andreáé  Batory  praefectura  Transsil- 
vaniae  coUata ,  magnó  in  risu  dantis ,  accípientisque ; 
prudentinm  etiam  dolore,  qui  validum  ac  integrum  eam 
provinciám,  et  hoc  potissimum  tempore,  norant  requi- 
rere;  quippe  qui  continuo  cniciatu  articulorum  ex 
ebrietate  et  crapula  niirabili  contracto,  omni  pe- 
dum,  manuumque  ubu  amisso ,  ac  pituitae  repletione , 
saimet  quoqne  impos  erat,  et  Losoncio  haud  obscu- 
re  hostís ,  nam  sororem  ipsius  Claram  Báthory  capti- 
vitati  mancipaverat.  £a  enim  apud  Antonium  LoBon- 
cy  fratrem  Stephani  in  matrimonio  fnerat,  et  cum  quo- 
dam  Antonii  Bcriba  Btupro  utebatur;  quo  adjutore  An- 
tonium artículari  morbo  decumbentem  Buffocavit ,  sta- 
timque  in  eundem  moechum  denupait.  Tantae  mulier 
erat  libidiniB ,  ut  in  ipsa  captivitate  vilÍBsima  quaeque 
mancipia  et  cuBtodes  ad  coitum  Becum  coegerit  Enim- 
vero  vereor,  ne  uUam  vei  minimam  partém  asBequar 
eonun,  quae  omncB  omnium  aetatum,  omniumque  gen- 
tíum  BcriptoreB  aBsecuti  Bunt,  qui  inter  ceteraa  ezí- 
miaB  virtuteB  ea  felicitate  ubí  Buht,  ut  nihil  tam  triBte, 
tam  mÍBerabile  ad  Bcribendum  habuerint,  quod  non 
laeto  ac  jucundo  quandoque  Btilo  commutare  potue- 
lint;  qua  varietate  ipBOS  etiam  lectorcB  in  lectione  re- 
tinere  possent.  At  nobÍB  omnia  contraria  eveniunt  qui 
uno  ac  perpetuo  fato  nostras  calamitatea  Ingere  potius 
quam  históriám  acríbere  videmur.  Quod  unum  tamen 
mihi  vei  maximé  notandum  videtur,  et  monendi  omnes, 
ut  cauBaB  advertant,  cum  ex  prÍBcis  annalibuB  nostrae 
gentis,  tum  verő  ex  serié  noBtrorum  Bcriptorum;  no- 
stroque  exemplo  sibi  omnea  norint  ^  velintque  consu- 
lere.  Jam  rursuB  ad  Ferdinandum  revertamur.  Vix 
mim  Tranmílvaniam  etcetera  ab  regina  jam  perditio 
cej^rat.et  vix  effatus  illa  aplendida  ac  Uteta,  cum 


33 

statim  tristiora  venere :  namque  iisdem  diebus  magna 
cUde«  Zegediui  accidit.    In  oppido  Zegedino  ad  Ti- 
bttcum  sito,    amplo  atque  opulento,  Solymanus,  occu- 
ptuBuda^arceiaopereacmunitione  validissimam  con- 
Mtnee  gratnitis  agrestíum  operis,  sed  ex  físco  solu- 
ti&,  Unquam  nomiiiis  monumentum ;  addidit  navale,  ac 
portom  intr a  mur os  accipiendis  navibus,  sive  nazadis ,  sí- 
vé tliis;  armameutario,  vectigalibus,  concursu  negotiato 
mmalterani  Budám.  Miehael  Tot  potentia  ac  opibusinter 
primos  ZegedinoB  metu  hostili  profugerat ,  et  Debre- 
trení  agebat ,  vir  acer  atqüe  ingenio  poUens.  Accende- 
b«tiir  amissarum  opum  dolore  et  vindictae  cupidine : 
unde  propinquis  et  prímoribus  per  occultos  nuucios  cor- 
roptis,  ceteros    facile   erat    in    societatem  deducere. 
£a  re  ad  Ferdinandum  delata,  missus  extemplo  Petrus 
Bakith,  illius  Pauli ,  militari  virtute  ac  prudentia  cele- 
brati  fráter,  cum  valida  equitum  ala   et  mandata  per 
com  Bemaldo  Áldana  data.  Concilio  habito  in  oppido 
Arad,  üi  quo  praeter  nominatos  Alonsus  Perez ,  quem 
pustea  Uugari  Kiscampum  appellavere,  Nicolaus  Do- 
cy,  Stephauus  Dersffy  et  Franciscus  Horvát  cogno- 
•ento  Nag  convenerant ,    Michaelis  Tot  sententiam 
approbavere,  et  statim  exsequuutur.  Miehael  per  con- 
sdM  ac  ministros,  quinque  millia  aggrestium  pedítum 
liajdones  vocant),  ipsa  robora  virorum,  queis  eorporia 
nribus .  pemicitate ,  patientia  laborum ,  inediae ,  sitis, 
ftl^ris,  atque  aestus ,  nihil  praestantius.  congregavit. 
His  copiis  deflexit ,  ut  crederetur  Bechkereke  arcem 
<jp|Mignaturus,  et  rursus  noctu  raptim  magnum  spatium 

Irmeantes,  haud  procul  Zegedino  ad  Tibiscum  inter 
anmdmeta  ac  vii*gulta  consedere.  Magnus  in  eo  op- 
pido pticatoram  numerus ,  quo  facilior  erat  ad  fallen- 
fan  módos.  Nam  quarto  Kalend.  Martiam  septingenti 
■oauM.  sima.  mnr.  acrntpr,  xtj,  O 


34 

pÍ8catíonÍ8  specie  digreBsi ,  eadem  nocte  copias  traje- 
cere ,  simul  oppidani  vi  et  impetu  portás  patefacere; 
tum  nostri  irrumpentes,  somnolentos  acínermes  hostes 
trucidare,  per  vicos  atque  domos  discurrere ;  ipse  He- 
der  begns  praefectus  in  interula  saltem  tunica  arcem 
aegre  pervasit ,  amisso  fílio,  militnmque  et  negotiato- 
mm  magua  caedes  patrata ;  at  qui  arcis  portás  inse- 
derant ,  aliqnot  suomm  amissis  rejecti  sünt.  Exin  ca- 
davera  in  cnmulos  ingentes  redacta ,  praeda  immen- 
sae  opes,  in  queis  pecunia  principis  in  físcnm  col- 
lecta,  et  privatorum  aurum  argentumque,  vestes,  arma, 
eqoi  et  mercimoniorum  magna  vis  distracta.  Nec  mnl- 
to  post  Petrus  Bakith,  et  Áldana  affaere ,  qni  et  ipsi 
praedas  ex  propinquis  agris  agere,  qnam  praelimu 
malle,  neqne  Francisco  Horvát  hostis  perito  paruere 
monenti,  ut  sibi  consnlerent :  Si  enim  glóriám  et  prae- 
dam  respexissent,  satis  in  praesentia  partum ,  qnando 
arcem  opere,  viris ,  armisqne  permunitam  frustra  ocn- 
lis  spectarent;  nunquam  bndensem  bassam,  sem- 
per  ad  bellum  intentnm ,  semperque  paratnm,  tantam 
cladem  neglectumm.  Captivi  eadem  referebant :  Soly- 
manum  qnippe  eam  arcem  in  praecipna  cura  habere. 
Haec  atque  talia  nuUus  admittebat,  et  hajdones  per  te- 
mulentiam  ac  libidinem  incuriosi  diffluere.  VI.  Idus 
Mart.  in  proximis  campis  exercitus  lustratus ;  et  mox 
iterum  in  oppidum  rediere,  ne  quidem  excubüs,  ut  mos 
müitiae,  relictis.  Yixdum  consederant,  cum  agrestes 
hostem  adesse  nunciavere.  Nam  Aly  bassa  bnden- 
sis  nihil  moratus  ex  praefecturis  justum  exercitnm 
conflaverat,  assumptis  in  auxiliumplerisque  rascíanis, 
et  agrestium  copia.  Equitum  turmis  frontem  explevit, 
cum  duodecim  falconibus,  reliquam  multitudinem  in 
subsidia  locavit,  quorum  latéra  ac  terga  duplici  ordi- 


86 

oe  cnmnim,  additis  janizerÍB  ac  moschetis  firmavit 
Xostri  qnoque  prodiere,  et  ne  ex  arcé  tormentig  pete- 
rentnr,  (jamjam  pleraqne  emittebantur),longiu8  provectí 
adem  stmxere.  Ungaríci  eqoites  pro  cornibnB,  medio 
eqoiteacataphracti  germaniconBtítuti  trecenti  erant;tor- 
m^tadno  tantom .  PoBt  hoB  in  BubBÍdÜB  hajdonum  acieB; 
poBtrema  qnoque  eqniteB  ungari  claudebant.  Concur- 
rere  frontes  infcBtiB  BignÍB,  magnó  utrínque  clamore 
atqae  impetu,  et  diu  aeqno  marté  pugnatum ;  ntriqne  ad 
subsidia  rediere.  Tnne  iterum  maiore  vi  ac  clamore  con- 
cmnm,etexaequatnm  praelinm;  sed  ordines  currnum 
impenetrabileB  erant,  quoB  delectí  janizeri  procellam 
glandinm  iaculantes  tutabantur.  At  Bexdecim  Tnr- 
cae,  ex  omnibuB  audacÍBBÍmi,  qni  inBÍgne  reginm 
Texillnm  aqnila  conBpicuum  peterent,  ab  AI7  baBBa 
electí,  vexillarínm,  aquilamque  deiecere.  Id  facínuB 
poBtrenÜB  eqnitibuB ,  ut  memoravi ,  pavorem  indidit, 
tanqnam  caeso  jam  ac  profligato  exercitu,  qui  contínuo 
ííigae  ae  mandamnt ,  et  panlo  poBt  ceteri.  Qnatuor 
Biillia  in  acie  cecidere,  mnlti  ín  TibiBCo  absnmtí,  nec 
dia  palanteB  prosecntí  Tnrcae  oppidnm  perrnpere, 
omnibuB  tmcidatiB  praeterimpubercB  in  praedam  con- 
TerBOB,  ex  qnibuB  plerosqne  forma  conBpicnoB,  et 
qinnqne  millia  naBornm,  gignaqne  militaria  Solymano 
Aly  basBa  nŰBit.  Neqne  tamen  hostibus  incmenta  illa 
Tíctoria  fnit,  cnm  ibi,  tum  verő,  quia^quadringenti  haj- 
donea  ad  incnrBandum  profectí  Cazon  baBBam  Bech- 
kereki  praefectum,  cnm  delectiB  octingentiB  eqnitíbna 
ad  Aly  basBam  venientem,  ad  vicnm  MartonoB  ob- 
mm  habnere,  et  Btatim  concnrsum  CBt  neutriB 
conctantibnB.  Ex  TnrciB  promptíBsimi  quiqne  periére, 
Bab  Cazano  eqnuB  interfectUB,  ipBomet  Bancio ;  quae 
effecere,  ut  clade  affectus  fuga  redire  cogeretur.  Duoa 

3* 


H 

CQxruB  Bolift  hostium  capitibus  implevere  hajdones,  et 
lectis  Bpoliis  reverBÍ ,  haud  procnl  Zegedmo  inter  sa- 
liceta  consedere,  ignari,  quae  jam  facta  fuissent.  Sed 
BlaaíuB  Nag  dox  comperta  re,  Tibisciim  transmitten- 
dnm  svadebat;  illi  salnbreconBiliiimfoniiidmem  inter- 
pretantes  abnnere :  moxque  afFderehoBtesracrepraeli- 
um  comnŰBBum,  et  major  hostiiun  caedes,  quam  pro 
numero  noBtrornm,  patrata.  Postremo  nsqne  ad 
exitium  pugnanteB  caesi;  viginti  saltem  Tibiscum  tra- 
nanteB,  ín  queÍB  ipse  Blasins,  dilapBÍ.  Multitudine 
caeBorum,  et  variÍB  casibuB  peremptomm,  captivorum, 
praeiiis,  ac  mutatíone  fortunae,  haec  ingens  et  memo- 
rabilÍB  clades  accidit.  At  Solymanus  his  atque  aliís  ac- 
cenBUB)  vindictae  cupidine  ardebat,  parvas  quoqae 
injuriaB  magna  clade  pensare  BolituB,  nednm  TranB- 
BÜvanía  atque  Ungaria  Joannem  beneficiaríum  regem 
pulBum  pateretuF.  Igitur  Amhat  bassae  secundo  vezi- 
río  expeditionem  injunxit,  utriuBque  Valachiae  prin- 
cípibuB,  ut  motus  TranBsilvaniae  observarent;  Aly 
baBBae  budensi,  finitimaB  arceB  atque  castella  ex- 
pugnare,  aut  exscindere ;  ita  hoBtem  nec  uni  suffec- 
turum,  pluribuB  bellis  simul  implicatum  distineret.  Ah- 
mat  Mehemeto  beglerbego,  quem  Solymanus  digni- 
tate  priva^erat,  quod  Temesvarum  amisisset,  nec  Lip- 
pae  Ulumanbego  auxilium  tulisset^gratíamimpetrayit, 
secumque  aósumpsit,  tanquam  locorum  et  militum 
gnarum.  Centum  sexaginta  millia  armatorum  Ahmat 
in  cABtris  habuit  *) ,  muralia  tormenta  sedecim , 
alia  tormenta  currulia  promíscua  centum.  His  copiis 
aimisque  in  Ungariam  venit,  et  VIII.  Calendas  Jul. 
speculatores  Temesvári  adfuere*  Eodem  die  et  Loson- 

*)  Utránfi  jegy  sete  :  Caaii  credat! 


37 

cns  cnm  solift  qnatnor  equitíbus  ingreBsus ,  namqne 

nafiomm  et  copianiiDparandarnmcau8aaberat,mili- 

tmreceiiSTiit.  et  novo  Bacramento,  magnó  omninm  as- 

MBBaetgratulatione,  miieset  imperátor  se  invicemob- 

Mrinxere,  cnm  pro  concione  qnemque  ad  cbristíani  militís 

finmn  hortatus  esset,  et  se  vitám,  fortmiamque   ac 

tktanros  pro   ipsis  et  cbristianorom  commodo  post- 

bUtimim  affirmasset  Postero  praecursores  advenere, 

an  qmbns  acrí  praelio  certatam,  multis  hostium  caesis ; 

emostría  Stephanus  Suliok  nobilis  adolescens,  et  ali- 

fnt  gjegarii  desiderati.   Qnarto  post  die  nniversus 

aatitiw  in  conspectum  venit.  Erant  in  praesidio  ipse 

LotoncinB  cnm  qningentis  equitibns,  Alonsus  Perez  cnm 

éKentís  eqnitíbns  ungaris,  Don  Gaspar  cnm  trecentís 

ycditíbns  hispanis,  pedítes  bohemi  ex  íinitimis  Moraviae 

Ireeenti,  totidem  hnngarici.  pedites  germani  centnm, 

«ppidanomm  ducenti  et  qninquaginta;  auxilia  autem 

(^bríelis  Peremi  eqnites  centnm,  dnce  Alexandro  Wi- 

nsy.  G^orgii  Seredy  pari  nnmero,  ipse  Simon  For- 

{[acli  cnm  delectis  et  veteranis  sexaginta;  qui  militum 

Mudun  numems  in  arcé  dnorum  millinm  dncentomm 

et  deeem  snmmam  efficiebat.  Civitatem  verő  cives  et 

plfba  totabantur:  qnam  flnmen  Temes,  atqne  arcem 

mbiebat  Subnrbia  ad  orientem  sita  et  ipsamoenibus 

fiMuqne  mnniebantur.   Inter  arcem  ac  civitatem  arx 

dia^  qnae  aqnaria  vocatnr,   interjacebat ;  qnae  ambae 

omol  oppngnari  et  tormentis  quassari  coeptae ;  neqne 

■rito    post   snbnrbanis   aedifíciis  ex   arcé   incensis, 

eodem  hoBtes  intnlemnt  tormenta,  qnibnspropngnacu- 

Ihi,  qnod  Hispani    defendebant,  submebator.   Inde 

lirtMuroB  Bubemites  Hispani  pngnando  mnltis   caedi- 

bn,  midtísque  ynlneribiiB  ülatis,  se  recipére  ooegere. 

fal  qn  qmdem  oontentione  Nicopolis  sanzacus ,  qnum 


38 

81108  ad  imiiDpendnin  vehementer  urgeret,  interfectas 
e8t;  quam  necem  Gasparis  morte  paulo  post  repende- 
ntnt;  nampro  mnnitionibus  obversantem  pataiig  hian- 
tíum  mnronim  spatiis  pila  ex  sclopeto  trajecere.  Jam 
pulvi8  tormentarin8  Amhatnm  defecerat ,  cum  asiatíci 
eqnitatas  magister  cum  pnlveris  et  commeatas  im- 
mensa  copia  supervenit.  Interea,  cum  multa  Lfoson- 
cium  simul  angerent,  immensa  vis  hostíum,  quod  va- 
lidiore  in  dies  impetu  ad  expugnandam  arcem  vires  in- 
tenderent;  pecunia  nulla  ad  stipendium,  cum  et  pro- 
priam  jam  militibus  distribuisset ;  pulveris  tormen- 
tarii et  commeatuB  haud  tanta  copia,  quae  obsi- 
dioni  et  repellendo  hosti  par  esset;  tum  ima  maximé 
auxilii  desperatio :  relinquebatur,  ut  omnis  spes  in  se 
esset.  Plerasque  arces  et  oppida  cum  in  Superiori,  tmn 
Inferiori  Ungaria  Losoncius  habebat,  opesque,  et 
thesauros,  ut  in  amplissima  familia,  ingentes.  Ergo 
Stephanum  Feoldvary  ab  epistolis  emittendum  statuit, 
tabulas  testamenti  obsignatas  ipsi  tradit,  et  manda- 
ta  ad  uxorem,  praefectosque,  ut  pecuniam,  quanto  ma- 
jorem  possunt,  conficiant ;  thesauros  quoque,  ac  op- 
pida, et  quidquid  patrimoniorum,  levata  praesenti  pe- 
cunia, creditoribus  inscribant;  ita  militem,  pecuniam, 
et  pulveres  sulphureos,  quam  celerríme  mittant.  Ste- 
pbanus  habitu  bostili  felici  audacia  digressus,  paulo 
post  nuncios  eadem  audacia,  ac  felicitate  remisit,  mi- 
litemque  conscripsit.  Thomas  Varkoch  praefectus 
Varadini,  et  ipse  ultro  audacissimorum  manum  adjecit 
Haud  contemnenda  militum  manu  ad  Marum  amnem 
cum  ventum  esset,  Michael  Tot  aeque,  ac  Zegedini 
infelicissimo  casu  nobilissimi  facinorís  coeptum  opus 
corrupit:  quippe  cum  quingentis  ad  incursatíones 
bostium  profectus,  et  fusus  fugatusque,  saucius  ipse 


39 

enmpaacÍB  snomm  dflapsnsterrorem  militíbnB  injedt; 
ez  qno  seditione  militari  orta,  dignam  ezpeditíonem 
peipetua  glória  si  proveniBBet ,  dispersí  omísere, 
crescente  obBesBÍs  neceBsitate,  et  in  Bummo  perículo 
constítatiB.  Namque  Bnper  continuas  acerrimaaqne 
oppognatíoneB ,  qaamquam  multa  caede  hoBtíum, 
iaommqae,  inopia  commeatus,]et  pulveris  laborabat. 
Non  deerat  tamen  crebriB  concionibnB,  atqne  alloquüs 
nilitem  firmare,  non^quo  spem,  aut  auxUinm,  Bed  ut 
pnlcherriiDae  mortíB^gloríam  pro  fide,  pro  patria,  et 
praemiuin  apud  Denm  immortale  oBtentaret  Octav- 
demmn  CalendaB  Julii,  quae  fait  Becnnda  et  triceBima 
obndii ,  generaÜB  oppngnatio  Beqnnta,  magnó  ac  ter- 
ribi]ieditoclamore,tubarumque  8ono,pari  utrorumqne 
constantia,  acfortitndine,boBtinm  mnlto  majoré  caede; 
sed  ad  extremnm  Bnperante  mnltitudine  Aquaríam  ar- 
cem  permpere ;  qna  capta,  fortioreB  qnique  vei  in- 
teriere,  vei  saaciati  ad  pngnam  inntileB  Bunt  reddití. 
Ut  Biq^ra  docnimnB,  inter^media  commeatOB ,  et  mutna 
sobfiidia  probibebantur.  LosonciuB  nibüominns  in- 
territus  atqne  immotuB  adverBUB  omnes  caBUB  ani- 
miim  firmaverat,  niBi  acclamantibuB  TurciB,  ac  Baln- 
tem,  renunqne  omninm  liberam  ednctionem  promit- 
tentibuB,  dvitatenBCB  legationem  nŰBiBBent,  et  dedi- 
tíonem  per  obteatationcB  obBecrationeBqne  petiviB- 
8ent :  cnr  tot  millinm  crudeli  neci,  Buaeque  propriae 
qnando  afflictiB  nibil  praeter  certum  exitinm  bu- 
pereBset,  vanam  conBtantiae  glóriám  praeoptaret?  no- 
mini  qnoqne,  et  famae  Batiafactom  dintoma  obBidione, 
et  innnmerabiUnm  boBtinm  Btrage ;  qnid  aliud  ab  ipBO 
jam  deaiderari  poaae,  cum  atipendio,  commeatu,  pul- 
vére  denique  aulphureo,  non  quidem  a  principe  (cujua 
pronúaaa  qualia  aint,  jam  apparere),  aed  ab  ipao  ae  pro- 


40 

visis  deficientibus,  praeter  animos,  et  corpora  non  pro- 
faturaadversus  tantam  molem  nihil  supcrsit?  adjicinnt 
precibuB  gemitus,  et  lacrimas,  nxorumque  ac  liberorum 
niiserationem.  Milites  primum,  ad  quos  easdem  preces 
adtnlerant,  inclinatí  cemebant  vera  esse,  quae  diceban- 
tur,  cum  solis  fornicibns  portae  exstantibus  cetera  arcis 
aperta  essent,  et  funera  sua  saltem  supremum  omninm 
malonim  exspectarent.  Unde  iUi  jam  primores  hortari, 
atque  obtestari.  Tandem  Losoncium  ad  snprema  dura- 
tum  pro  concione  alloquunturrfortissimos  etiam  in  neces- 
sitate  saluti  consulere;  nam  quid  aliiid  restare,qnam  mó- 
ri? honeste  quidem,  sed  imprudenter;  praestantissimi 
enim  tot  milites  ac  duces  morte  sna,quae  praesens  esset, 
patriae  nihil  inservirent ;  at  vivi  laboranti  atqne  egenae 
operám  navarepossent.  Onmibns  idem  sentientibns,  di- 
centibnsque,  et  postremo  rogantibus,refragari  neqnibat. 
Ubidedi  placitum,  civitatenses  petére,  ut  postero  exeant ; 
se  enim  et  plebem  cum  tot  saaciorum,  aegrotommque 
et  carissimorum  pignorum  impedimentis,  ad  repen- 
tinum  et  improvisum  iter  nequaqnam  sufficere ;  mili- 
tes contra,  ne  ab  eo  die  differrent,  nam  moram  esse 
ad  frandem  et  saevitiam  turcicam  exítíabilem.  Lo- 
soncins  ne  desertor  videretiir,  propterea  quod  simul 
se  victurum  aut  moriturum  omnibus  aeque  jnrasset 
ad  proximam  diem  iter  edixit.  Luce  orta,  trícesima  se- 
cnnda  die  quam  oppugnari  coepta  est,  ex  arcé  in 
civitatem  ipse  cum  militibns,  signis  explicatis,  armis- 
que  induti  venere.  Jam  exercitus  hostilis  paratus, 
instructusque  ad  portás  opperíebatur,  et  egressuris 
angnstom  spatinm  reliquerat.  Primi  exivere  porta, 
quae  Praico  vocatur,  plebs  urbana,  dein  eurrus,  ita  ut 
tinmn  latus  tegerent  plebejorum,  mox  Losoncius 
CTnn  equitíbus  et  peditibns  seoatns,  quem  Beglerbe- 


41 

{rns  enropaei  equitatus  magister*)  et  Caszonns  médium 
accepere.  Ubi  postremi  pedites  exissent,  principio  inter 
acies  hinc  et  inde  praetensas  atque  densissimas,  paula- 
tím  magig  acmagis  arctari  coepenint^et  tandem  impu^ 
beres,  aut  qnem  conspicuum  forma  viderant,  abripie- 
bánt  Postqnam  etiam  sunm  armigenim  Andreám  To- 
mory  nobílem  adolescentem  abstraxerunt,  et  dolns  hos- 
tilis  patait :  fidem  turcicam,  et  fraudem  alta  voce  incre- 
pans  oC'Clamat :  Commilitones,  inqnit,  novissimum  spiri- 
tumpervirtutem  etdigna  nostro  nomine  fortitudine  ef- 
fondamns.  Nec  cunctatum:  tubae  ac  tympana  sonuere,  ip- 
seque  ante  alios  nobilissimum  sangiacum  pugione  trans- 
verberat,  Simonem  Forgach  et  Alonsnm  Perez  nomine 
appellans,  qui  proximum  hostem  extemplo  trucidavit;  sed 
Í8  in  flumen  Cnsum  praecipitatoequomnltisvnlneribus 
est  confectns ;  ceteri  pugnando  ferme  omnes  clarissi- 
mammortem  obiere,  Simoné  Forgach  vehementer  san- 
cio  et  paiicis  qnibnsdam  vivis  captis.  Losoncius  letlia- 
libuB  \Tilneribn8  captus,  et  ad  Amhatum  perductus.  Tru- 
ri  vnltii,  cur  tot  milliamilitum  trucidasset,  et  non  illico 
arcem  civitatemque  tradidisset,  canem  appellans,  inter- 
roga  vit.  Ad  quae  statim  Losoncius  infracto  animo :  Cani- 
naanqnit,  vestra  fides  e8t,et  si  quidestdeterius,  homi- 
nesperditissimi,  et  vos  onmes  turpissimi,  perjuri,  flagi- 
tiosissimi  mortalinm,  quorum  caninam  rabiem  íidem- 
qne  si  novissem,  majorem  vobis  Inctum  meiqne  me- 
móriám in  exitium  vestri  reliquissem.  Amhat  peijn- 
ro8  ipsos ,  respondit,  qui  Ulnman  begum  sab  ipso 
sacramenti  foedere  in  itinere  circumvenissent,  cujns 
facti  poenas   ab  ipsis  canibns   se  nnnc  exigere.  Qui 


*)  iBtráafi  jegyseie :  „qui  tánc  erat  MemheteB  passa,  qai  dein  ad 
mtgiios  honores  eyectaB  Sigeti  expugBavii  casiellam*' ;  a  qaodam 
nro  oceisus  e«t. 


42 

quamquam  vivum  Solymano  mittere  cupiebat,  Bed  in- 

tellecto,  qnod  atrocibus  vulneribos  vivere  non  poBset, 

innnit  adetantibue,  et  abdnctum  statim  decollari  jussit, 

capiti   pellem  detractam,   et  stramine  oppletam,  ad 

Solymannm  misit :   cranium  hastae  est  affixum  ante 

tabernacnlum,   corpns  antem  humari  fecit.   Urbana 

plebs  mrsnni   in  civitatem  qnisqne  snis  penatibns 

restítuitur.  Castaldas  et  Andreas  Báthory,  a  quibns 

et  ante  et  in  obsidione  anxilinm  flagitavit  nec  milite, 

nec  pnlvere  bombardarío   qnidem  jnverunt   A  Te- 

mesvaro  Lugas  et  Karansebes,  oppida  praeter  mnros 

vetustos  nulliuB  fere  munitíonis,  haud  multum   abe- 

ránt   Eadem  comitatuum  quoque  singolorum  capita 

erant,  ita  ut  ex  iis,  cum   septem  conűtatibuB,  et  Ras- 

cianis  circumvicinis,  quadraginta  millia  hominum  nú- 

litariter  instructorum   egredi  potuerint.  Hi  omnes  in 

expeditionibus  suo  sumtu  mílitare  ex  antiqua  consve- 

tudine  debebant,  propterea,   quod  et  ipsi  a  vecti- 

galibus    publicis    atque    prívatorum  quorumcunique 

liberi  et  exemti  fuerunt     Andreám  Bathorem,  et 

Gastaldam  sollicitabant  de  suppetiis  ferendis ;  aed  cum 

id  praestari  non  posset,  permiserunt,  uti  per  tribn- 

tarias  pensíones  se  ab  Turcis  redimerent    Quamm 

missis  ad  Amhatum  legatis,  in  tribus  millibna^  num- 

mum  aureum  tributi  nomine  paciscuntor ,  qnod  Am- 

hato  tánc  pependerunt;  sed  anno  post  elapao,  eas  di- 

tiones  Solymanus  Petro  Petrovitio  et  Joanni  Secon* 

do,  ut  infra  dicetur,  restítuit  atque   donavit.  In  tanta 

verő  dade  et  luctu  omnium  Gastaldus  et    Báthory 

nullum,  nec  animo,  nec  facto,  generosi  animi  indiciuiD 

edidere.  Jam   Georgium  his   ducibus  comparabant; 

eadem  erant  regna,  iidem  viri,  at  dux  deerat.    Gkor 

gium  omnes  clamabant,  et  insano  luctu  ab  inferís 


43 

revocare  neqnicqaam  conabantnr.  Militam,  qui  ab 
bac  dade  etiam  postea  redncee  pogtiiininio  revertis- 
sent,  haüd  alios  comperi,  quam  Simonem  Forgach, 
nmltÍB  Yulaeribus  captnm,  qui  saepe  ad  gemonias 
nandante  Amhato  retractus,  et  avaritía  hostíum  re- 
eervatna,  ab  Gazano  bassa  temesiensi  mnlto  ar- 
gento  est  redemtns.  Stephanus  Hispan  Simonis  le- 
gátus eximiae  fortitudinis  ac  prndentiae,  nna  cnm 
nonnuUis  gregariis  Hispanis ,  cum  per  coUnin  longa 
eatena  dnceretur,  antequam  Bjzantium  attingerent,  nn- 
de  nullám  főre  salntis  spem  putarent,  audacis  consilii 
uctor  exstítit.  Namque  simnlato  lapillam  in  calcenm 
incidisse,  atqne  gressnm  impedire,  manns,  qnae  sem- 
per  manicis  ferreis  erant  junctae,  cnm  laxatae  essent, 
arrepta  machaera  barbari  ab  latere,  enm  statim  tm- 
ddayit,  cnltmm  sociis,  nt  vincnla  solverent,  projecit, 
tutomqae  pngnando  effecit,  nt  panci  barbaromm,  qni 
dnoebant,  anfngerínt,  excnssisqne  illico  catenis,  socii 
dispersi  snnt,  ipse  verő  pernoctem  iter  faciens,  inter- 
din  in  sUyís  delitescebat ,  vitám  agrestibns  pomis 
sostentando,  ad  bnlgaros  pervenit,  qnomm  anxilio 
postea  rediit  Ursae  poláris  beneficio  affirmabat  se 
fldvisse,  qna  sibi  veniendnm  esset.  Martonos  enim 
oppido  Inferioris  Hnngaríae  natns,  campis  patentibns 
assvetos  erat,  et  in  excnrsationibns  noetnmis  et 
hostilibns  mire  exercitatus,  in  qna  planitíe,  nisi  bene 
perítoB  qnis  sít  stellamm  qnammdam,  fadle  est  er- 
rare.  et  in  manns  hostíum  venire.  Ipse  quippe  Volf- 
gangos  Batthyani^)    in  praefectnra  legatns  Loson- 


*)  Iftránfi  jegjzete  :  JaU  Wolfgangiu  Balbíaiii^  ffiiuf  Beaadieti 
Balkiaiiy  e  Catbarína  If  traafi  lorore  pmtns  mei  fidt  genituiy  el 
primurn  beUo  cítíIí  a  Laditlao  More  captus  íait»  ae  ab  eo  HaTam 
foae  dUB  a  Tnreis  ima  cnoi  ipeo  Laditlao  More  eapere- 


44 

cii,  amputatis  ambobus  pedibus  in  ipsis  cruribus,  din 
in  ipso  cruore  saevis  cruciatibns  miserandnni  in  mo* 
dum  volutatus  est,  et  lentitndine  mortÍB  dolores  au- 
gente,  obvium  quemque  aut  remotissimum  orans,  ut 
miserrimam  animam  tantis  tormentis  ferro  eriperent, 
capite  privatus  fűit.  Stephano  Losoncio  antiqna  et 
illustris  f amilia  erat,  unus  post  Georgium  tanta  ancto- 
ritate  atqne  prndentia^utinclusus  si  non  foisset)  opem 
laturus  fuisse  obsessis  crederetur.  Uxor  Anna  Pecri, 
apud  Ladislaum  Orzagh  in  matrimonio  habita,  ex  qua 
filias  tantum  suscepit ,  nam  virilis  seminis  propago  in 
ipso  defecit.  Lippam  civitatem,  arcemque  Sólymos, 
Bernaldus  Áldana  hispanus  obtinebat,  magnis  prae- 
sidiis,  munitionibus,  armis,  commeatu,  optime  perGrer- 
manos  firmatas.  Sed  cui  pudenda  salus,  qnam  laudata 
virtus  militarisque  glória  esset  carior.  Vix  enim  ex- 
pugnato  Temesvaro ,  utramque  cum  omnibus  tormen- 
tis, commeatu ,  ceterisque  apparatibus  incorruptis ,  in- 
tegrisque  ita  ut  erant ,  deseruit  hostibus  occupanda. 
Tantis  calamitatibus  Andreas  Bathor  et  Joannes  Ba- 
ptista Castaldus  nibil  minus  feeerunt,  quam  ut  hostem 
impedirent :  cum  Georgius  citíssime  priori  bello  sexa- 
ginta  hominum  millia  ex  Transsilvania  in  expeditíonem 
duxisset.  Gonsultatum  tamen  per  eos  est ,  si  hostis  in 
Transsilvaniam  arma  converteret,  quid  foret  agendum. 
Gastaldo  piacúit  Gibinium  praesidia  omnia  contrahi, 


tnr,  a  Gazon  passa  dímissus  fait.  Demum  hoc  modo  excarnificatiif 
in  Temesvár  periit :  ideo  quod  cum  oaidam  bego  silistriensi ,  qai 
dam  christianus  esseti  yalachus  genere ,  illi  notoB,  et  sangitine  jon- 
ctuB  erat,  supplicaseet ,  ut  se  liberaret,  atqne  is  partes  snas  apud 
Ambat  passam  interposnisBet,  addens,  quod  si  sponte  dimittere 
noUet,  etiam  ab  imperatore  eum  impetraturoB  esset :  passa  hoc  di- 
cto  sibi  fierí  i^juriam  existimans ,  eum  jussit  tnineatis  pedibos  et 
manibuB  barbára  crudelitate  interfici. 


46 

ad  biemem  enim  perferri  posse  obsidionem ,  hostem 
antem  in  castrís  hibernare  non  esse  solitum ;  posse 
tandem  per  eruptíonem  exire ,  et  in  lóca  secura  abire. 
Qaod  consilium  non  aliud  erat ,  quam  regnnm  univer- 
8iun  ín  praedam  dare,namtam  procnl  dubio  jam  amis- 
som  foisset ;  dnce  enim  profago  et  inclnso,  non  miles, 
non  homo,  non  mortalium  qnisqnam,  non  oppidum,  non 
arx,  non  locns  nllns  obstitisset.  Gertissimum  est,  hostem 
panramann  Transsylvaniám  ínpotestatem  suam  nnllo 
negotio  nnlloque  perículo  redigere  potuisse;  ita  nec  in  du- 
cibns  consilinm ,  nec  in  militibns  praesidium  erat.  At 
hostes  in  diversis  locis  diversa  bella  et  formidabilia 
inferebant  Nam  per  idem  tempus  et  Aly  bassa  bu- 
densis  hand  segne  bellnm  gerebat ,  occasionem  mini- 
mé negligendam  ratus.  Namqne  Joannes  Paxy  *) 
praefectus  Bezprimii  ad  Ferdinandnm  concesserat 
anxilia  et  stipendia  soUicitandi  canssa,  pro  praesidio 
pancis  peditibus  et  paganorum  incondita  mnltitudine 
relicta.  Civitas  praeter  mnros  nihil  munitionis  habé- 
bat,  at  arx  perampla,  et  in  edito  sita  satis  mnnita  vi- 
debatnr.  Septem  dies  paríter  et  noctes  Aly  bassa 
tormentis  continue  mnros  diverberabat ,  haud  ma- 
gnó nostromm  pericnlo,  procnrante  Michaele  Vas  ca- 
Btellano,  viro  impigro  et  prompto,  nisi  túrba  temere 
collecta ,  stipendiomm  intempestiva  flagitatione ,  quae 
sciebat  pecnniae  inopia  sibi  denegari,  seditionem  mo- 


*)  Istvánfi  jegysete  :  Joannes  Paxy  non  ad  regem,  sed  ad  uxo- 
rem  suam  yenerat .  et  ad  praefectnram  comaromíensem ,  qaae  ei 
data  fveraty  et  Veaprimii  praefectara  Petro  Peteo,  quem  íUe  noloit 
adfflittere,  praetendena,  se  ab  episcopo  et  capitulo  decimaa  emisae, 
nec  ei  cedere  yelle.  Unde  inter  has  eontentiones  arz  a  Turcis  ob- 
sma  captaqve  fait;  ob  qaed  flagitiom  Paxy  saspendium  fuisset 
aeritiui ,  sed  boniifl  rez  sileotio  tranamisit,  et  ei  comaromienaeia 
piaefeetarftm  dedit. 


46 

visset.  Unde  praecipitatis  vexillis  de  moenibas,  effira- 
ctísqae  fornicibuB,  quibus  pretíosa  supellex  episcopalia 
et  capituli,  mtdtommqae  nobílium  virorum  contíneba- 
tar,  et  direptís  invito  Mícbaele  difPagere,  qni  tnm 
statim  poenas  perfidiae  persolvemnt,  a  barbaris  enim 
usqne  ad  unum  caesi  sünt.  Michael  paucitate  anomin 
in  desperatíonem  addnctus,  deditíonem  fecit,at  incola- 
mi8  cnm  rebus  dimitteretnr.QaodpromittenteAlybaa- 
sa,  tnrcica  est  servatum  fide ;  nam  submissis  clam  mi- 
litíbuB  ex  itinere  retractus,  captusqne,  ac  rebns  apolia- 
tüB  fűit.  Exin  Sicambríam  locum  veteris  oppidi  Bu- 
dám prope  reversus,  et  paucos  dies  colligendo  exerd- 
tu  belloque  meditando  moratus,  cum  duodecim  milli- 
bus  ad  arcem  Dregel  archiepiscopatuB  strigonienBis  op- 
pugnandam  est  reversus.  Praesidium  agebat  Qeor- 
gius  Zondy  ad  omnem  militiae  casum  promptissimua, 
neque  minus  milites  virtute  obsequioque  praestantes  pa- 
raverat.  In  ipso  ergo  murorum  dejectu  et  lapsu  tarria 
in  modum  antiquum  praealtae  Jobannes  Zoltbay  nobilia 
eques  est  obrutus,  et  postea  in  prima  et  acerrima  op- 
pugnatione,  quae  paulo  pest  est  subsecuta,  Georgina 
hostesmagna  strage  rejecit  Etiam  fraudemAlybaaaa 
tentavit,  submisso  sacerdote  propinquae  villae,  qui  ad 
deditionem  promissis  adduceret,  vanitatem  turcicam 
viro  niilitari  irridente.  Cum  tamen  perfractam  et  ve- 
terem  arcem,  longa  regum  bungarorum  securitate  et 
mox  civili  et  intestina  sedítione  adversus  tormenta- 
rum  vim  baud  munitam,  retinere  diffideret,  ultimae 
voluntatis  testamentum  hoc  modo  peragit:  duos  pae- 
ros  symphoniacos  sibi  charissimos  accersit,  dao- 
que  ex  mancipíis,  quos  ex  panno  scarlato  veatibuB 
indáit,  et  pecunia  donavit,  ad  Aly  baasamque  emiait,  per 
quos  corpua  suum  tumnlandum  pro  atrioaque  duda 


47 


ob  egreginm  facinuB  sempiterna  memória  commen- 
daYÍt;  Be  enimaatpro  víctoría,  ant  saltem  honesta 
morte  uaqne  adsnpremumspiritum  decertaturam.  Sta- 
tim  ergo  productÍB  in  pnblicnm  omnibus  rebas,  facem 
ma  mann  Bübdidit ,  ambuBBÍtque ;  profectuB  item  in 
8ttbulum,militareBeqno8acnobilÍBBÍmo8  ad  mrnm  om- 
nes  pugione  confecit,  inter  qnoB  nnum  nobiliorem,  qno  in 
bellis  plnrimnmnBUBeBtftenerrime  deploravit,etcnlpam 
eflt  deprecatos  neceBBitate  expreBBam;  postremo  pro  mi- 
Után  concione  omnibnB  ad  certameu  accenBis,  expia- 
tÍB  prius  peccatíB,  animam  Deo  constanti  alacriqne 
animo  ona  devoverunt.  Nec  mnlto  post  oppngnatío 
ooepit,  doravitqne  mnltas  boraB  tanta  defenBorum  vir- 
tote  acpertínada,  ntniBÍcaeBiBpene  omnibna  adverBia 
TolneribiiB  hoBtea  arcem  non  permmperent.  Ipse  verő 
GeorginBJammnltíBvnlneriboB  acceptÍB  circumventuB, 
mirabflem  pngnam  ciebat ,  mnltia  barbaronim  caesiB 
propinquare  anaia,  uBqne  dom  feBsns  laboré  et  ex- 
sangaia  ad  poplites  concideret ;  nec  tamen  praelium 
remittere,  aed  eadem  ferocia  íctuB  lethaleB  inferre, 
donecglandeBclopetieBitrajectUB,  et  poBtea  obtmnca- 
tos;  cnjnB  corpna  conquiBÍtnm  atqne  capnt  Aly  baBBa 
in  oonapectnm  addnci  joBBnm,  collandata  virtate  hoBtia, 
militari  eoqne  honeBto  fanere  hnmandnm  curavit,  addi- 
ditqne  tnmnlo  lanceameqae8trem,BÍgnumyirtutÍB,cnm 
venllo.ExinSaaghet  Gyarmath  castellÍB  8ine  praelio 
ín  poteatatem  redactÍB,  Zechennm  castra  promovit 
qnarta  IduB  Jnli.  LanrentinB  Arokhati  oppidnm  ea 
noete,  ut  arcem  modo  tneretor,  Bnccendit ;  Bed  per 
leditionem  dilapsia  cnBtodibns,  cnm  octo  boIíb,  qní 
remanserant,  et  ipBe  digrcBBnB ;  in  manna  hoBtinm  et 
ipse,  et  arx  nna  pervenerant,  ex  qna  magna  ditio  No- 
vom  Soliom  naqne  oppidnm  metallia  celebratnm  in  po- 


4a 

teatatem  hostíum  yenít.  Ad  modicum  castellum  Busa- 
tornya  (turris  saltem  erat  lapidea  et  cratibus  circum- 
data)  Arslanuscum  vaUda  manu  trausitJnerautMichael 
Terchy  castellanus,  Andreas  Nagy,  Stephanus  Zu- 
hsíy  et  Andreas  Deák  cum  paucis  miütibas.  Sed  per 
Arslannm  frustra  tentata  oppugnatione,  missa  est  pars 
exercitus  cum  tormentis,  turrisque  dejecta ;  non  ta- 
men  dedítionem  fecere,  nisi  firmíssimo  jurejurando  ac- 
cepto  incolumes  dimitterentur.  Aly  bassa  post  ad  Hol- 
lokeő  profectus,  misso  nuncio,  deditionem  petiit,  pro- 
missa  impnnitate ;  duo  erant  collegae  in  praefectura, 
Emeriens  Chák,  et  Andreas  Száky,  quorum  ille  mox 
obtulit,  et  Andreám  resistentem  qnominus  interfíceret,  a 
militibus  prohibitus  est ;  arceque  tradita  libere  omnes 
dimissi.  Eandem  fortunam  arx  Buyak  sortita,  quam- 
vis  validissimis  moenibus  íta  munita,  ut  ictus  ímma- 
nium  globorum  qninque  diemm  verberatione  sine  in- 
termissione  penitus  comtemneret ;  sed  milites  sédi- 
tiosi  ex  paganis  collecti  sordidissimi  domini  Georgii 
Bathoris  effiractis  fornicibus,  rebusque  ablatis,  invito 
Martino  Nagy  eruperunt,  quos  janiciari  exceperunt, 
et  omnes,  ipso  Martino  solo  capto,  conciderunt.  At  Ferdí- 
nandus  nedűm  personaliter  in  beUum  veniret,  ut  suo 
more  jactaverat ,  sed  solita  cunctatione,  et  suis  tóga- 
tis,  quos  ex  fortuna  aut  gratia  seu  opibus  assumebat^ 
incertis,  insuper  difficultatibus  físci  ímplicatus,  post 
immensam  ditionem  amissam,  bellum  semper  in- 
faustum  tentabat.  Corrasa  igitur  aliquanta  pecunia  a 
foeneratoribus,  ne  ultro  hostibus  omnia  concedere  vi- 
deretur,  duce  Matthia  Taiffel*)  austrio  procuratore 
rerum  omnium  bellicarum   et  confiniorum,  cui  officio 


*)  Istyánfi  jegyzete  :  la  EraemHs  nomine  verő  erat;  ab  Un^aris 
solnm  Mathias  dicebaior,  quiboB  Eraimi  nomen  insolituiiL 


49 

defoneto  Nicolao  comite  a  Salma  lectu8fait,exercitum 
coDScríbit.  Anxilia  usurpata  a  comitatíbus  et  primori- 
bngregni  comparantnr.  Simul  Sfortia  Palavieinns  prae- 
fectos  Jaurini,  tria  millia  et  qningentos  ex  Foro  Julio 
finitímis  Itália,  subitario  delectu  conscripto,per  Jnlias 
Alpeset  Valériám,  qua  propinqnum  erat,  addnxit.  Ger- 
manoram  peditam  tria  milliói,  eqnituin  trecenti  in  stipen- 
diaraptim  condncti.  Angnstino  Sbardellato  episcopo  va- 
cieiiBÍ,aimonae  praefectó,  datastipendia  ad  eqnites  cen- 
tom  imgaro8,  Pnchamaro  austrio  ad  totidem ;  couBcripti 
insnper  ad  nova  stípendia  pedites  ungari  octingenti. 
Ad  haec  deducta  praesidia ,  Janrino  Georgius  Keg- 
levitíos,  Franciscus  Sándor,  Micbael  Dombaj,  Fran- 
ciflcQfi  Deseöfy,  Panlus  Ratkay,  singuli  centom  eqni- 
tnm  dactores ;  Léva  Paulns  Zarkandy,  Nikolaus  Ze- 
kely,  StephanuB  Rascianus,  Seba&tianns  Matuznay, 
Franciscns  Jakosith  cnm  centenis  eqnitibns ;  Corpona 
Graapar  Chutby  cnm  centum  eqnitibns ;  ipse  Matthias 
Taíffeldncentos  eqnites  nngaros  propriam  alamhabe- 
bat  Snmma  onminm  militnm  no  vem  millia  et  centnm 
coQstitnebat  Omnis  exercitns  ad  oppidnm  atqne  ar- 
cem  Léva  congregatns  est,  et  mox  Matthias  Taiffel 
tiercHnm  ad  vicnm  Eghegh  propins  hostem  dnxit; 
comitatns  ac  proceres  in  oppido  Filek  brevi  ad  sep- 
tem  núllia  coiverant;  et  períti  hostinm  Ungari 
Matthiam  crebro.nt  cnm  illis  se  conjnngeret,  orabant, 
nec  quicqnam  temere  faciendnm  hoste  propinqno  et 
eipedito.  Sed  Germani,  qnasi  soli  sapientes  atqne 
andaces,  ea  contemnere.  Ipse  Taifiel  adversns  Aly 
baaaam  satis  firmnm  se  vana  jactantia  dictitans.  Ac- 
^idit  praeterea ,  nt  explorator  qnidam  Aly  bassae,  in 
caatra  missns,  christianae  fidei  ac  patriae  amore 
Matihiam  conveniret,  ac  palám  confiteretnr,  se  minis 

novTM.  mmm.  hut.  sciivt.  xti.  ^ 


60 

promisBÍsqne  adactum,  nt  vera  de  se  et  exercitu  ref erret. 
Is  statím  Urieli  May  tény*)  ut  eum  circumduceret.  cuu- 
etaque  ostenderet,  ac  doceret,  jussit;  cui  ad  se  reducto 
ultro  commisit,  Aly  bassae  omnia  referre.  Nec  multo  post 
Paulám  Ratkay,  Georgium  Keglevitium,  et  Sebestia- 
num  MatuznayacFranciscum  Jacosith  tormentis  majo- 
ribns,  qnaeex  oppido  Novosolio  permunito  ad  fodinas 
mineraram  adducebantur,  occurrere  jussit,  et  praedicto 
certum  ad  locum  convenire,  ipse  ad  vicum  Palastb  motis 
copiis  castra  fecit.  Alybassaperplurimos  etfidissimos 
exploratores  gnarus  omnium,idunum  vehementercnra- 
bat,  ne  exercitus  Ungarorum  apud  Filekum  existens 
Mattbiae  conjungeretur,  quod  nonnisi  maturato  praelio 
praeveniendum  esse  intelligebat.  Idcirco,  qua  maximé 
propinquum  erat,perWaciam  etDregel  ad  vicum  Zyl vas 
venit.  Hinc  praemissi  mille  equites  speculatum  in 
ipsa  castrametatione  nostrorum ,  alám  Ungarorum 
quae  ex  sexingentis  erat,  et  novissimi  in  subsi- 
diis  coUocati  pro  statione  manebant,  statim  adorti, 
praelium  velitationibus  commisere.  Ex  Turcis  unus 
caesus,  altér  captus,  qui  consiiium  Aly  bassae  aperuit, 
eum  ad  certamen  magnis  ítineribus  properare,  prius- 
quam  exercitus  ungaricus  suis  copiis  conjungeretur. 
Sed  Germani  aliique  externi  distantiam  hostium 
iterque  ex  suo  gressu  dimetientes,  et  armis,  quae 
solido  ferro  eos  tegerent,  nimium  fidentes,  hostiumque 
pravi  aestimatores ,  Ungaris  castra  mutanda  File- 
kum versus,  et  praelium  vitandum  censentibus,  donec 
auxilia  ungarica  adveutarent,   abnuere.    Quarto  Idus 


*)  Istváníi  jegyzete  :  Is  Uriel  praefectus  Levae,  postea  mente  alie- 
nata  egregíus  scurra  vei  potias  morlo  fait,  imperátori  Maximiliano 
imprimis  carus,  secus  quam  aolebat  páter  Ferdinandas  ct  filiiis  Bu- 
dolphuB,  qui  ejasmodi  morionibUB  non  delectantar. 


I 


51 

ergo  AugUfiti,  in  ipso  lucis  ortu,  hostes  ita  improvigi 
affaere,  nt  noBtris  somnolentís  adbuc  ac  plerisque  stra- 
ti8  nulliim  spatium  dederint  ad  instruendum  exerci- 
tam,  aut  aciem  componendam,  sed  subitarium  prae- 
liam  pro  castris  capessere  cogerentur.  Namqne  Aly 
bassa  expeditissimos  praemiserat  ad  distmendum  bo- 
stem ;  ipse  cnm  exercitn  raptim  subseqnebatur.  Ger- 
mani  tamen  falcones  .et  moschetas,  qnae  septem  in 
univeranm  erant,  in  adversoa  displodebant,  et  Un- 
garipraeliantesprimoríin  acie  yersabantor,  ex  quibns 
Franciscna  Deseöffy  moscbetae  *)  pila  ictus  occnbnit 
Micbael  Dombay  et  Franciscus  Sándor  eximiae  vir- 
tntis  et  animi  dnces,  nt  supra  docuimus,  captí.  Nec 
tamen  Tnreis  nűnor  clades  illata ;  namqne  super  mnl- 
tomm  mortes,  trés  moscbetas  illis  erípnere.  Interea 
qoadraginta  Italici  ad  praelinm  longius  progressi  cir- 
cnmvemnntnr,  qni  din  conglobati  in  orbem  fortissi- 
me  propngnabant  ac  voce  et  mann  anxilinm  implo- 
rabant ;  jamque  lassis  et  concessnris  in  praedam  Un- 
gari  opportnne  affaere,  omnesque  incolumes  rednxere. 
In  eo  certamine  periit  quaestor  bndensis.  Principia  haec 
haadinfeliciter  ceciderant,  cnm  Mattbias  Taiffel  semm 
conailinm  redenndi  capit  Id  tale  fait,  nt  cnrms  ad  la- 
téra pro  mnnimentis  opponerentur,  tormenta  praece- 
derent,  postqne  eqnites  ac  pedites  germani,  dein 
Itali  seqnerentnr ,  Ungari  postremam  aciem  clande- 
rent,  ac  Janrinenses  extra  ordinem  tamqnam  pro  cor- 
nibos  coUocarentnr.  Inter  qnae  Aly  bassa  medio  diei 
supervenit :  duodecim  millia  armatomm,  et  quatuor- 
dedm  tormenta  babebat,compositoqne  ac  instmcto  ag- 
mine  nostris  imparatis  occnrrit,  et  tormentis  utrinqne 


*)  Utváofi  jegysete  :  Imo  falconetae. 


52 

statim    inchoatnm   praelium.    Pedites   ungari   octm--^ 
genti  fuere,  qui  colleni  obtinebant;  eontra  hos  par- 
tém exercitus  bassa  misit,  et  fortÍBsime  dimicanties 
ad  nnum  nsqne  concidit,  confectoque  praelio  in  snain ' 
statíonem   rediit :  tum  verő  germanici  eqnites  aemm  ^ 
et  inutíle  anxilium  adventavere.  Interim  antem,  dnm^ 
haec  agnntur,  utriqne  tormentis  cominns  certabant;^ 
sed   mirabilis  casus  accidit,  ut  pnlvis  tormentarim  < 
simul  omnis  incoría  et  festinatione,  nt  fit,  incendere- ' 
tnr ;  quo  tanquam  feliéi  aliqno  omine  aecepto,  edito-  • 
que   atatim  ingenti  elamore,  in  nostros  impetnm  ím- 
ciunt,  qnoB  ita  jam  metus  concusserat,  nt  Grermani 
primi  in  fágam  conversi  siut,  post  hos  eqnitea  ex  jaii- 
rinensi  et  levensi  praesidio :  namque  militares  illi,  et 
praestantiores  duces  jam  ceciderant ,  alios  verő  in 
occursum    tormentonim    majornm   Taiffél   miserat; 
eeteri  omnes  Itali    et    Ungari  pugnando   abt  caeai 
aut  capti.  CaeBomm  praecipui  fuere  Sbardellatna,  Ni- 
colans  Borsay,   Volfangus  Súly,   Christophorna  Ko- 
son;   ex  captivis  Matthias   Taiffel,    et  Sfortía  Pa- 
lavicinus,  qui  vexillis,  tympanis,  tubisque  praecinen- 
tibus  per  ludibrium  cum  ingenti  agmine  captivoram, 
armis,  ut  erant  induti,  tamquam  triumphum  praeben- 
tes,  Budám  sünt  deducti,  ubi  mancipiorum  germanico- 
rum  tanta  fuít  vilitas,  ut  mensura  hordei  l^irca  qni- 
dam  unum  vendiderit :  nullum  enim  mancipíum  vüíiib 
Germanis,  tanquam  ineptis,  apud  barbaros  babetor. 
Sed  Aly  bassa,  quod  is  hoste  a  se  devicto  et  per  ludi- 
brium babito  victoriam  suam  viliorem  facérét,  indig- 
nabundus  ad  se  accersitum  quaesivit,   cur  tam  yili 
hostem,  quem  ipse  armis  debellasset,  aestimaret?  Ni- 
hil enim,  inquit  ille,  o  bassa,  május  aut  gloríosiuB  ad 
perpetuam  victoriae  claríssimae  memóriám  excogitari 


58 

potuit :  quis  enim  tam  felix  omnibus  praeterítÍB  Baecu- 
üs  fait  atque  tu  ?  qui  tantam  mancipiorum  copiam  tua 
felicitate  nobis  dedisti,  nt  quarum  rerum  possessio  gra- 
tksima  atque  cbarissima  apud  nos  haberetur,  earun- 
dem  satietas   atque   fastus   obveniret;  quo  sermone 
hassa  oblectatüs,  liberum  dimisit,  quem  plectere  con- 
stítuerat  Matthias  Taiffel  Byzantium  missus ,  stolida 
timidítate  nomen,  et  ducem  se  fuisse,    cum  negaret, 
qni  a  pluribus  nosceretur,  ignominiosa  m  orte  patibulo 
suspensoB  fuít;   Sfortia  sexdecim  millibus  nummum 
anreum  paulo  post  a  bassa  redemto.  Dum  per  Am- 
batam  et  Aly  bassam  haec  gesta  sünt,  eodem  tempore 
Elias  Petri  Moldáviáé  principis  fiUus,  cum  quinqua- 
ginta  millibus  *)  Valachorum  Turcarumque  in  Trans- 
silvaniam   per   saltus**),  Oythoz  vocant,  irrupit,  et 
ad  oppidum  Toria  castra  fecit,  dimissaque  parte  co- 
piarum  trés  sedes  Siculorum  Zepsi,  Kyzdy  et  Orbay, 
longe  et  laté  populatus  est ;   oppida  saxonica  Hermán 
et  Prazmam  conflagravit  Ladislaus  tamen  Edenffy  et 
PauIuB  Bank,  legati  Andreáé  Bathoris  in  praefectura, 
ex  finitimis  et  propinquioribus  exercitum  raptim  col- 
legére,  qnos  expectare  Yalacbi   et  Turcae  non   sünt 
ausi;   nihilominus  ad  saltus   montium  usque  insecuti, 
multos  barbarorum  fugientium  trucidavere.  At  hosti- 
bos  tot  victoriis  elatis,  Aly  bassa  Ambatum  ad  op- 
pngnandum  Zolnokum  sollicitavit.  Eam  arcem  Lau- 
rentíus    Nyary  obtinebat,    cum   sexingentorum    et 
quinquaginta  militum  praesidio,  ab  Francisco  Nyary 
haeres  testamento   scriptus,  ex  latrociniis   coUecta- 
rum  opum  dives,  quod  unicum  ad  praefecturas  reg- 


*)  Istvánfi  jegyzete  :  Non  est  simile  verő  tantam  Valachoram 
nunemm  in  Moldávia  poasc  confici. 

**)  Iftyánfi  jegyzete :  Imo  alpes  iiltiBsimtia. 


54 

nante  Ferdinando obtinendas erat instrumentnm.  Tor-'- 
menta  curruliaquatuoretviginti,sclopetorum  majorum  ^ 
et  minornm  tria  millia,  pulveris  sulphurei,  pilarnin  et  :• 
omninm  bellicorum  instrumentorum  ad  longum  usmn^)  ^i 
paratorum  immensa  quantitas  erat  comparata.  Jam  arx  1 
ipsa,  inter  confluentes  duorum  fluminnm,  Tibisci  ett: 
Zagyva,  et  a  septemtrione  fossa,  ac  novis  munitionibiiB  z 
contra  omnem  impetam  validissima  babebatur.  Priori 
Alybassa  cum  viginti  millibus  per  octodíestormentiB  ■ 
adstdtationibusque  frustra  oppngnavit.  Post  nbi  Am-  r^ 
batus  snpervenit,  castraque  immensnm  patentia  circnm-  - 
specta,  snbiit  cogitatio  Temesvári  acLosoncii.  Ange-  > 
bat  metum  militnm  igiiavia  ducis  abdomine  gravig; 
nnde  in  seditíonem  versi  Germánig  qnomm  major  erat  . 
numerus,  et  plerique  Hungarorum  eadem  nocte,  pridie  * 
Nonas  Septembris  clam  abivere.  Ea  re  animadversa,  , 
Laurentiu£(  quoque  et  collega  ejus  Gábriel  Pekry  ar-  , 
cem  deseruere ;  sed  nonmultum  progressis,  Laurentio  . 
subiit  meditatio  sacramenti  atque  honoris,  ac  reversna 
cum  paucis  in  arcem  intravit.  Atposteraexorienteluce 
et  fumo,  quem  abeuntes  ad  conflagrandam  arcem  para- 
rant,  cognitum  est  barbaris,  arcem  praesidio  vacuam; 
statimque  ad  oppugnandum  irrumpunt.  Tum  Laurenti- 
US  intra  portás  fortissime  dimicans^'*'),  suoque  et  ho 
stium  sanguine  cruentus,  vivus  una  cum  Zolnoco  in 
potestatem  bostium  venit,  idemque  non  multopostcor- 
rupto  a  se  custode  promissis  prof ugit,  cui  data  villa  ac 
pecunia  fidem  servavit.***)  Gábriel  verő  Pekry  se  ad 
Johannem  Secundum  in  Transsilvaniam  statim  recepit 


*)  Istyánfi  jegyzete  :  ad  X  annos. 
•♦)  Istvánfi  jegyzete  :  Non  pngnavit  quícquaiu. 
***)  Istvánfi  jegyzete :  Sed  filiam,  quam  illi  in   matrimonimii 
promiierat,  me,  at  i»  nuptüz  impar,  habsre  reoafayit 


65 

Laorentiüs  tamen  ab  Ferdinando  ut  desertor  judicio  pe- 
titos,  corrnptis  conBilíariis,  et  in  primis  Nicolao  Vala- 
chocancellario  atque  archíepiscopo  strigoniensi,  veuali 
konrine*)  non  absolutus,  sed  silentio  transmíssus  fűit. 
Jam  AmhatuB  et  Aly  bassa  cuncta  suae  virtuti  pátere 
patantes,  in  spem  adducuntur  Agríae  capiendae.  Col* 
lis  est  ab  oríente  in  oceidentem  vinetis  agrisque 
foecundissimus,  et  ubi  desinit  arx  sita  per  amplissi- 
mumspatiam.  Ab  ortu.qua  continuus  arci,  fossa  ingens; 
sed  idem  ex  adverso  editior,  ita  immínebat  arci,  ut  in- 
de  et  arx  et  propugnatores  tormentis  maximé  objice- 
rentur.  Cui  periculo  Petrus  Perenus  saluberrimo  reme- 
dio  Bubvenit .  aggeres  altissimos  introrsus  moenibus, 
quae  undique  saxea  erant,  applicando ;  addidit  molem 
altissimam  et  solídam  ex  terra,  specie  turris  ad  tormen- 
torum  usum  quoquoversum  vibrandorum.  Ferdinandus 
enimpraesidium  Hispanorum  Agriam  imposuerat  bellis 
civilibus :  sed  illi  metu  hostili  ultro  dilapsi  sünt,  et  va- 
ciiam  reliquerunt.  Petrus  Perenius  ergo  vacuam  ar- 
cem  occupavit,  et  dum  vixit,  semper  retinuit.  Ceteris 
ab  partibus  clivi  sünt  haud  quaquam  arduí  aseensu.  Ad 
wpteutrionem  circiter  trecentos  passus  collem  modi- 
cnm  (Sédem  Regiam  vocant)  spectat,  cuniculis  effos- 
8Í8  ex  saxo  friabili  ad  recondenda  vina  celebratum, 
indeque  tam  claro  titulo  appellatum.  A  meridie  ipsa 
civitas  arci  subjecta  in  oceidentem  protenditur,  et 
amoenos  campos  laté  prospicit.  Agria  inter  episcopa- 
tas  principem  locum  obtinet  dignitate  atque  opibus ; 
nt  facile  cum  archiepiscopatu  strigoniensi  certave- 
rít.  Vini  ex  innumerabilibus  decimis  immensa  et  pro- 
pe  incredibilis  copía.  Petrus  Perenus  inter  bella  civilia, 


*)  Istyánfí  jegjiete  :Parciu0  ista  yirig. 


66 

et  exterDaobtinuit,  auxitque  muuitíonibus.  Nam  vete-.x 
reB  domíni  magis  amoenitati,  quam  securitati  felicibUr^y 
temporibus  conBuluerant.    Unde   et  civitas   cratibi|ij>^ 
dumtaxat  praealtís   argilla  oblitis,  et  modica  fosta. .. 
circumdata  erat,  medioque  fluviolns,  qui  loco  nomen  ., 
dedit,  perlabitur    At  Petrus  ex  ima  arcé,  quae  ent  ^ 
amplissima,  duas  facere  volnit,  intermedia  fossa  et,^ 
latissimo  muro,  ita  ut  murns  ad  sauctuarium  summi  ^ 
templi  (nam  id  in  arcé  erat)  produceretnr ,  et  id  vice 
propognaculi  promineret;  roboribusqueintrinseciisper  , 
notas  commisBuras  connexis,  ne  terresti  pondere  hia-  . 
Bceret ,  usque  ad  Bummum  fastigium  terra  oppletmn 
fnit,  desuper  corbes  pleni  terra  arte  dispositi  ad  de-* 
fendenda  tormenta ,  quae   nostri   illic  coUocayerant 
Paucis  verő  ante  anuis,  postquam  Petrus  diutumae  cap- 
tivitatis  taedio  vita  functus  est  Viennae ,  fato  an  dolo 
incertum,  cum  libertatém  quadraginta  aureum  aum- 
mum  millibus  jam  redemisset,    et  ad  suos  reditum 
sperasset.  Ferdinandus  ab  Gábrielé  filio,  prece  et 
promissis  ac  renumerato  redemtionis  patemae  auro, 
receperat,  ejusque  praefecti  novapropugnacula,nova8 
moles  atque  aggeres  opportunis  locis  construxerant. 
Regebant  Stephanus  Mechkeus  et  Stephanus  Dobó 
aequata  potestate,  sed  paucitate  militum,  qui  ducentí 
equites ,  totidemque  pedites  fuere,  solitum  praesidium, 
Ferdinandum  nunciis  atque  epistolis  sollicitabant,  ita  ta- 
men,  ut  quod  praesens  necessitas  cogeret,  non  prae- 
termitterent;  ipsi  quoque  novos  conscribere,  et  co- 
mitatusproceresquemonere;  octo  et  octoginta  pedites 
undecunque  conquisiti,  expaganisnominatimsunt  cen- 
tum  et  decem  evocati,  rectores  vicorum,  pagorum, 
villarumque,  quos  officiales  dicunt,  sex  et  quadraginta 
equites.  Hoc  erat  arcis  praesidium.  Ceterum  Ferdi- 


57 

nandiiB  deleto  exercitu,  dncibo&qne  amÍB8Í8,  atque  tot 
manimeatifi,  msnper  pecuniae  inopia ,  ac  consíliis  ntin- 
quam  satís  explicatis,  quae  eat  payentiüm  natura,  pol- 
Ucátatíones  solum  ac  promÍBsa  potius  addiderat,  quam 
aliqoas  vires.  Non  defaeretameu,  qiű  etiam  oltro  sese 
in  perieoliim  darent,  arcemque  tuendam  ingredereu- 
tnr  :  Gregorius  Bornemisza  cum  duceutis  quínqna- 
ginta  peditíbns,  Caspar  Petheö  ac  Stephanus  Zoltay, 
cun  qnadragenis  eqoitíbnB.  Intelligebant  enim  ea  amÍB- 
sa  neque  locmn  alium  conBÍstendi  főre,  nec  reliqnias 
patriae  salyas  esse  posBc.  Anxília  comitatuum,  cívi- 
tatom  Cqnas  liberas  vocant),  et  procerum,  ntimemm 
octíngentomm  et  undetriginta  peditum  complevere; 
chimrgonim,  fabronim  omnis  generis,  et  laniorum 
fáere  duo  et  quadraginta,  agrestinm  centum  et  novem, 
qnoB  snmmo  Btudio  ac  pmdentia  conqmsíverant  inve- 
lerantqne,  ne  quid  ad  UBum  vei  militum,  vei  arcis  deesBe 
poBBct ;  sacerdotom  duotantom,  et  ii  peregrini,  quam- 
qnam  ampli88imnm,  et  nnmerosisBÍmum  collegium 
fiiÍBBet  sacerdotom;  pueronim,  feminanimqne  novem 
et  qninquaginta*  Nec  multo  poBt  quam  captum  est 
Zolnocum,  litterae  Amhatí  afferuntnr ,  preces,  promÍB- 
Ba,  mmaaqne  mixtas  continentes,  qnaB  illi,  retento 
nímcío  in  vincoliB,  ad  Ferdinandnm  misére;  leges 
verő  sanxere  firmissimas :  si  deinde  litterae  ab  hosti- 
bns  mitterentnr ,  nuncio  admisso  non  recipiantur,  nec 
legantnr,  sed  in  conspectn  omninm  igne  combnrantor. 
Si  qnis  aecreta  coUoquia  seu  conventicula  egerit,  aut 
Tocem  ad  hostes  emiserit ,  bonam  malamve,  ant  dedi- 
tíonis  aliqoam  mentionem  moverit,  capitale  esto.  Dnx 
gregarinsqne  üsdem  legibtis  tenetor.  Quibns  sane  ef* 
fecerant,  utnemo^nisi  inarmis  victoriaque  spem  salu- 
tís  condperet  Qnibus  constitatíB,  ubi  hostem  propin- 


68 

quare  exploratum  fait,  Btationes  atque  subsidia  disposi-  i 
ta,  partitiquc  sünt  duces  iuter  se  belli  muiiia :  Doboni . 
tormeutoram,  operum,  atque  umuitloimm  cura  eveniti 
Meelicaeo  subsidiornm.  ea  quatuor  erant  in  utraqne 
arc€ ,    quorum  duo   ipse  curabat ,    tertinm    Gaspar  i 
Petlieö,  qnartum  Gregorius  Bornemisza,  cui  Stepha- : 
nus  Zoltay  et  Johannes  Figedy  cum  suis  militibns  se  ■ 
conjungunt.  Qninto  Idus  tandem  Septembris  praecurso- 
res  ac  velítes   hostium   aifuere,  qui  abreptis  dnobuB 
speculatoríbus  agriensium,  eeterisque  fuga  reTerais, 
redivere.  Nec  nostri  omisere,  quominus  emissis  pancíft 
equitum  peditumque  alicujus  praelii  formám  ostenta- 
rent.  Et  Aly  bassa  cum   quinque  et  viginti  millibna 
postera  luce  multísque,  qui  ex  Amhati  exercitu  submisBÍ 
erant,  advenit.   Sed  nostris  paratis  ut  aliquod  etíam 
periculum  armorum  virtutisque  fieret,  militemque  excr- 
cerent,  Gaspar  Petheö,  Stephanus  Zoltay,  et  Johannes 
Figedy   digressi    cum   nonaginta   omnino   equitibas, 
Gregorius   Bornemisza  fortissimorum  peditum    ma- 
num   in   subsidium   duxit;   itaque  improvisi  invectí 
sünt  bostibus  tendentibus,  ut  momento  multos  tmci- 
darent,  simul  currus,  ut  erant  onusti,  non  pancos,  com 
multiplici  praeda  armorum,  vestium,  tabemaculomm- 
que,  in  arcem  secum  aveberent.  Id  praelium  ita  omninm 
animos  íirmavit,  ut  ad  Deum  optimum  maximum  votis 
nuncupatis  gratiisque  actis,  de  victoria  deinceps  non 
dubitarint.    Hostes  verő,   quos  praeteritorum  tempo- 
nim   fortuna   aut  dilapsuros,   aut  protinus  dedituros 
arcem  crediderant,  non  solum  ad  sustínendum  impe- 
tum,sedultroerumpendumetiam  satis  fortes  invenere. 
Eademque  die  tecta   et  contignationes  domnum  Bnm- 
mique  templi,  ne  ignemaliquainpartecorripereiit,de- 
jecere,  et  civitatem,  sacras  aedes  et  profanaSiet  qmcqnid 


69 

Qsqnam  extra  aedificiomm,  molas  insuper  friimen- 
Urías,  injecto  igne  conflagravere,  nt  nihil  nndcquaque 
proBpectam  et  tormentonim  ictnm  faliere  poBset. 
üt  Yero  Alj  bassa  castra  sub  Regiam  Sédem  fixit, 
triaque  ingentia  tormenta  ín  collem,  eorumvim  exper- 
tnroB,  snbdoxit,  et  siugola  ter  in  arcem  evibravit :  tum 
nostri  ex  fastigio  sanctnarii,  nt  snpra  docnimus,  dire- 
lere  tormenta,  tantamque  procellam  immanium  globo- 
mm  contra  emisere,  nt  etiam  seqnentibns  qninqne 
diebnfi,  qnibns  tormentis  certatnm  est,  aliqnibns 
hostínm  tormentis  rotas  atqne  statnmina  decnsserint, 
et  inatilia  reddiderint,  aliqnos  Yero  confecerint  Nam- 
qne  Arslan  begns  eodem  tempore,  a  monasterio 
Franciscanomm  qaatnor  colnbrinis,  qua  nostri  tor- 
mentam  emitterent,  ad  omnes  partes  intentns  arcem 
impetebat,  Antoninmqne  Nagy  lethali  vnlnere  affe- 
cerat.  At  nocte,  ubi  qnies  tormentomm  erat,  nostri 
roinas  reficiebant,  cnmque  majoribns  tormentis  mag- 
na  vis  pulveris  consnmeretur,  minoribns  tantnm  dein- 
cepg  snbmoveri  hostem  piacait;  ad  oppngnationes 
praesertim,  et  longius  obsidiom  decernentes  reser- 
Tsmdnm  esse.  Interim  qnotidie  aqnationi  eqnos  de- 
dncere,  animalíaqne  depellere,  et  vegetibns  aqnam  snb- 
?ehere,  qnamqnam  nec  in  arcé  deesset ,  sed  qno  fidn- 
ciam  ostentarent,  et  in  longnm  prospicerent ,  simnl 
praelia  etiam  serere.  Inprimis  GasparPetheő,  Stepha- 
nnsZolthay,  Johannes  Figedy,FranciscnsBay,  etJo- 
hamies  Ormandy,  dnm  andentius  praeliantnr,  Stepha- 
nnm  Bndahazy  janiczari,  qni  se  in  insidiis  occnltave- 
nmt,glande  trajiciunt.  Michaelem  Horvát  eqno  detnr- 
bani*)  Tantns  tamen  contemptns  hostimn  fdit,  nt  neqne 
portás  clanderent,  neque  exsolito  qnicqnam  remitterent, 

*)  Istvánfi  jegyzete  :  H  omnee  dein  convalaere. 


60 

donec  Amhatus  adveiiit,  qiüii  et  eadem  die  praelium  fe- 
cere  capto  uuo  vivő  ex  barbaris.  Hostíum  deínde  multi- 
tiido,  quam  loiige  prospici  poterat,  et  colles,  et  valles, 
et  pateutes  campos,  plaua  atque  edita  occupavere. 
Tuüc  valliim  pluribus  partíbus  agí  coeptum  ad  defen- 
sacula  tormentorum ,  alibi  corbes  pluribus  ordiníbus 
dispositi  terra  impleri,  admoverique  tormenta.  Abunda- 
bat  multitudiue  tormentorum  Turca,  ita  ut  co  ronam  mn- 
rosque  omnibus  in  locis,  et  stationes,  in  subsidiis  simul 
impeteret,  globosque  ignem  vomentes,  ac  sagittas  ex 
arcú  incensas  ingereret.  Sed  his  statim  provisum  fos- 
sis  valloque  productis,  in  queis  stationes  agerent,  stabu- 
lórum  tecta  dejecta,  stramenta  ceteraque  flammae  ali- 
menta igne  consumpta,  acervustantum  frumentí  unus, 
et  foeni  altér  in  fossa,  quam  intermediam  diximus,  re- 
servatus,  eosdemque  atque  tigua  et  matériám  pro 
munimentis  importatam,  et  quicquid  flammam  concipere 
posset,  coriis  animalium  madefactis  contexere,  alia 
ad  exstingvenda  hujusmodi  tela  ignita  in  certis  locis 
disposuere.  Praecipua  tamen  tormentorum  in  qua- 
tor  lóca  feriebantur.  Ad  septemtrionem  post  pa- 
latia  turris  in  angulo  sita,  in  cujus  molimine  Tho- 
mas  Bolyky,  peditum  comitatus  borsodiensis  dux,  glan- 
de  trajectus  periit,  unde  Boliciana  appellata  est,  et 
item  murus ,  qua  palatia  desinebant  Inter  boc  spa* 
tium  aequus  locus  ab  extra  et  fossa  erat,  in  oujas 
extremo  labro  alius  murus  haud  validus  palatiomm 
muros  defendebat.  Eum  ubi  discutere  coepemnty 
bypogea  terra  compleutur,  quo  in  opere  Blasius 
Nagy  centurio  globo  majoris  tormenti  discerptos  est. 
Ex  civitate  ipsa  propugnaculum  bebekianum,  quod 
Emericus  Bebek  aliquando  fecerat.  Quarta  íogeiiB 
ruina  erat,  propugnaculum  orientem  versuB  ab  anti- 


61 

qua  porta,  quo  loci  porta  olim  fuerat,  cognomínatum. 
Xeque  noatri  deerant,  quas  interdin  globi  ruinas  se- 
cum  traherent,  nocturno  opere  restaurare.  Id  ita 
fiebat  Tígna  ac  robora  defigebant,  texebant  virgul- 
tís,  simul  terram  aggerabaut,  ut  valli  manitíssimi  et 
speciem  et  effectum  praestaret.  Tredecim  dierum, 
postqnam  Amhatus  advenit,  hae  minae  atqiie  opera 
contmno  laboré,  multorumque  ab  utraque  parte  pericu- 
fis  constiterúnt.  Sub  quibus  nuncio  hostis  admisso, 
litterae  non  sünt  receptae,  sed  admoto  foco,  litteris- 
que  in  ignem  projectis,  hominem  velut  in  solennibus 
sacrificiis  expiatnm  et  suffamigatum,  ín  fossam,  per  ludi- 
brinm  et  pedica  oneratum  adviliamiuisteria  detrusere. 
Quibns  minis  captamarcem  crediderant  Turcae,  tanta 
TÍ  tantoque  impetu  ad  pugnam  snbiere.  Namque  non 
tamnltnariae  pngnae  genere,  quales  in  oppuguationi- 
bus  areium  nrbiumque  excursione  alterius  partis 
fierí  solent;  sed  jnsta  acie  tanquam  per  patentes  cam- 
pos  ad  pugnam  procnrsum  est.  Unum  et  octoginta  sig- 
na  militaria  nnmerata  sünt,  simul  tribus  in  locis,  ab 
quibus  oppugnata  arx  est :  ad  centum  enim  et  octo- 
ginta millia  hominum,  conjímctis  duobus  exercitibus 
Turcas  habuisse  in  armis  creditur.  Vixdum  coepta 
luee  tertio  Calendas  Octobr.  inchoatum  praelium  in- 
genti  utrinque  clamore  ac  caede.  Mechcaeus  ac  Dobó 
modo  pedes,  modo  eques  circumvecti  hortatores  ade- 
ránt.  lile  ex  subsidiariis  stationibus,  ubi  plus  laboris 
et  periculi  videbatur,  extemplo  auxilia  adducere,  hic 
tormenta,  opera,  tela  curare  subministrareque.  Cumque 
din  aequo  marté  pugnatum  esset,  post  multas  horas 
ad  antiquae  portae  propugnaculum  in  turrim  ipsius 
portae,  intra  illud  conditam  et  exstantem  janiczari 
magnó  nisn  evasere ;  unde  ipsis  moenibus  tecti ,  se- 


62 

curique  non  proximos  tantnm,  sed  intra  arcem  pleros- 
que  glandíbus  couficiebant ;  cum  repente  Dobó  tor- 
menta  antea  praeparata,  atqne  disposita  ad  omues  ca- 
sus  in  turrim  emiait,  momentoque  turris  íngentifi  - 
ruinae  fragore  multos  hostium  oppressít,  simulqae 
nostri  iueubnere  eo  ardore  pugnae,  ut  quamvis  Emeri- 
CU8  Nagy  centurio  multis  vulneribus  acceptís  illatis- 
que,  Johannes  PoBgay  pila  minoris  tormenti  cecidis-  . 
sent,  Gaspar  Petheö  saxomm  collapsu  contnsnB 
membra,  (cui  statim  Franciscus  Vitéz  subleetus  est), 
ad  bolicianam  yero  turrim  Georgius  Gyulay  glan- 
de  confixus  esset,  medio  jam  diei  erat,  hoBtes  ex- 
pellerent  atque  exturbarent,  postremo  in  fngam 
praecipites  captis  ah'quot  vexillis  redigerent  Ex 
nostris  multi  desiderati,  multi  vulnerati,  Bed  longe  , 
major  numerus  hostium,  eum  nullum  in  confertiBsi- 
ma  acie  telum,  aut  ignis  missilis,  quem  eertatim 
ín  omnes  partes  effnndebant ,  vanus  intercideret.  Ab 
quarta  ruina,  quae  ad  civitatem  erat,  bebekiannm 
scilicet  propugnaculum,  quod  restauratas  munitiones 
alto  valló  cernebant,  aggressi  non  sünt.  Postera 
die  nmicius  cum  litterís  iterum  intromissus,  qaamm 
ille  partém  devorare  jussus,  parte  igni  ambusta  in 
eompedibus  ferreis  obscuris  carceribus  reclnsuB  est, 
qua  die  muri  palationim  diverberabantur,  in  quo  loco 
et  praetor  civitatis  et  Andreas  Deák  pila  majoris 
tormenti  interiere,  ac  plerique  sauciati.  Quibns  rebns 
omníbus  eum  nihil  effecissent,  omnibus  ferme,  quae  in 
Európa  sünt,  lingvis  suecedentes,  eertatim  eonclama- 
bánt,  alii  metum  et  cuncta  extrema,  alii  promiasa,  sí 
arcem  dederent :  ex  quo  secutum  est  haud  leve  peri- 
culum,  unius  perfidia.  Hic  fűit  Stephanus  Hege* 
deös  Georgii  Seredy  peditum  dux ,  qui  ab  foramine 


63 

diligenter  aoscnltans,  qnae  clamarentnr,  quaeque  pro- 
mitterentnr,  socios  seditionis  paravit :  ut  in  oppugna- 
tíonibuB  ob  beue  na vatam  operám,  donativtim  darí  so- 
litam  flagitarent ;  quod  si  negaretur,  tum  ad  hostes, 
qoi  libertatém,  ut  promittebant,  forent  daturi,  transi- 
rent  Intellectum  id  est  Doboni  atque  Mechcaeo,  et 
c'ongregatis  statim  aliis  ducibus,  Stephanus  Hegedeös 
per  tormenta  examinatus  fassusque  socios  edidit :  so- 
lo  tamen  illó  in  medio  fori  suspenso,  cui  Emericus 
Pribegus  sublectus  est;  aliis  aures  abscindere,  per- 
petnae    nóta  ignominiae  satis  poenae  visum.  Sed  ex 
Ulo  liberatis  mox  aliud  periculum  accidit.  Quarto  No- 
nas  Octobr.  divo  Francisco  dicata  die  ex  unius  fangi  sic- 
cati,  cnius  ad  tormenta  inflammanda  copia  aderat,  in- 
eensione,  casu  pulvis  tormentarius  inflammatus,  qui 
iü  sacrario   templi   asservabatur ,   ipsum   sacrarium 
sammiqne  templi   concamerationem,  ac  proximas  mu- 
nitiones  disjecit,   ubi  Paulus  Nagy  Georgii  Bathoris 
peditom  dux   cum   octo  militibus  misere  oppressus, 
(jregorius  Horváth  ex  avnlsione  brachii  est  mortuus, 
ac  otraque   mola  frumentaria  elisis  plerisque  homi- 
níbus   anímalibusque   perfracta.  Quae   res   magnum 
pavorem  fecerat;  sed  duces  per  stationes  discurrere, 
militem  animare,  nullum  signummetus'ostendere;  pul- 
Teris  copiam  abunde  superesse,  qnin  et  certissima  au- 
xilia  regis  atque  regni  brevi  affutura  ostendere ;  sed 
hominibus  piis,  inquiunt,  ac  christianis  in  Deo  optimo 
maximo  magis  quam  in  auxiliis  aut  copiis  spem  ha- 
bendam,  quando  etproditioirrita,et  ex  pulveris  saevi- 
tia  haud  alicujus   momenti  damnum ,  clementiae  sünt 
indicia  divinae.  Haec   atque  talia  in  vulgus  praedica- 
bant,  cam   scirent    non  plus  quam  viginti  quatuor 
polveris  yaBcula  superesse ,  nec  ullam  externae  opis 


64 

spem,  simul  longa  obsidione  cuncta  minni.  Divinnm 
tamen  auxílium  virtuBque  nunquam  eos  desemit 
Namque  ex  duabus  molis  unam  refecere,  alimentís 
diBtribuendis  magna  cura  adhibita,  pulvís  suppedi- 
tante  salnitro  ac  aulphure  die  nocteque  tusns.  At 
Torcae,  qiii  omnia  videre  poterant,  clamorem  in- 
gentem  toUunt,  cepisse  jam  se  arcem  credentes. 
Is  clamor  hoc  ferme  vocabnlo  constat,  Alla,  quod  sig- 
nificat  Deum,  et  quanta  maximé  possünt  yociferatione 
saepíus  ingenimant,  stnlta  persvasione,  Deum  clamore 
et  auditn  illius  vocis  ab  somno  expergisci.  Et  statím 
omnibus  íii  locis  obsessos  magis  nrgere,  et  ad  omnia 
tuenda  atque  obeuuda  multimoda  arte  distinere 
eoeperunt.  Ex  domo  tnm  majoris  praepositarae  ma- 
ros atque  palatia,  quae  oceidentem  spectabaut,  prozi- 
me  ad  Bebekianum,  et  paulo  infra  ad  meridiem  ex 
ipsa  minoris  praepositurae  domo,  quippe  eapitoli 
aedes  proximae  eraiit  arci,  muros  ferinnt.  Hae  novae 
eraut  ruinae,  quibus  tamen  intrinsecus  aggeribuB  sta- 
tim  subveuiebatur,  cum  insuper  globi  immani  magni- 
tudine  totam  arcem  pervolareut :  simul  sagittas  igni- 
tas,  ignemque  missilem  cumulatim  ingerere,  et  portám 
in  muro  intermedio,  cum  duplicem  arcem  docnimna, 
hominesque  per  eam  discursantes  petére,  ac  cnnicn- 
los  abSedcRegia  perducere;  sed  nostri  perfracto  mn- 
ro  ab  imo,  subterraneam  portám  fecere,  per  quam  sine 
periculo  commeabant;  contra  bostiles  cuniculos  alios 
ex  adverso  effodere,  factaque  per  noctem  eruptione, 
Colomannus  Porkolabus  et  Demetrius  Philippi  ae- 
cundum  praelium  commisere,  in  quo  Colomanno  letha- 
liter  vulnerato  Michael  Gasparics  substituitnr;  panlo 
post  et  illi  pila  majoris  tormenti  exstincto,  Johannes 
BucanuB  in  locum  successit  Eodem  tempore  ad  Bébe- 


66 

kiannm,  (id  ex  cratibns  constabat,  intermedia  humo),  vi- 
neaa  plnteoaqne  egere  contectos  coriis  crudis,  ex  quibns 
crates  succendnnt,  quos  cum  manualibus  bcIo  petís,  nec 
majoribustormentissubmovere  possent,  foramen  magnó 
com  laboré  snbtas  celeriter  aperinnt,  unde  repente  emis- 
sis  tormeatís  hosteBfngantor,  acmox  viueaset  pluteos 
oontis  hastÍBqne  deiiciiint,et  crates  jam  ardentes  extíng- 
vnni  Ad  orientem  nihilo  acrius  ín8tabant,nainqiie  fos- 
sam saccis  tomentíbiis  bumo  aequanmt,  ita  nt  fenestellas 
propngnacnli  ad  tormenta  emittenda  aggere  inutíles 
redderent,  yineisqne  admotis ,  ex  qneis  sclopetís 
saeYiebant,  aegre  defensorea  consisterent ,  donec 
iDacbinae  adnncae  ac  hamíatqne  nnci  ferrei  aptantnr. 
Qnibus  repente  emissis,  coria  discerpebantur,  simnl 
picém,  sevam  liqnefaetom,  acmanipulos  fmmenti  sevo 
fllitOB  et  ineensos  certatin)  superfundere  ignem  mis- 
lílem  ingerére ,  alii  saccos  intra  arcem  trahere.  Ita 
conctÍB  conatibuBirritis  denuo  adorinntnr,  ac  Bebecia- 
nnm  tonnentís  penitns  dejicere  conantnr ,  qnod  et 
effeciMent  motís  jam  cratibuB,  nisi  robora  catenis  fer- 
rds  fnnibusque  vincta  ab  intns  valide  connexissent : 
qna  re  perfécerant,  nt  globi  etiamsi  penetrarent,  fora- 
oinibuB  qnidem  factis,  ruinam  hand  magnam  ederent, 
com  crates  minimé  dissolverentor,  ant  caderent,  sed 
persisterent,  aggeremqne  continerent  Ad  orientem  au- 
temingentes  matériáé  sectaestmes  comportavere,  qui- 
bns fossam  iterato  complent.  Sed  bic  quoque  conatns  in 
irritnmcadit  Siqnidem  Gregorius  Bornemisza  scan- 
dulas  dissectas  in  vascula  cum  sclopetís  includit,  tum 
illa  inflammata  ejiciunt,  simul  manipulos  pice,  snl- 
pbure,  sevo  superfiisos,  atque  accensos,  ac  pingvioris 
matériáé  copiam,  larda,  axungiam,  frustatim,  strami* 
naque  aggregare ,  contra  Turcae  extingvere  conari, 

KOHUll.  BUSÓ.  BIST*  BOIXPT.  XY7.  ^ 


66 

buc  illuc  cursare,  cum  exiroproviso  displosis  Bclopetis 
attouiti  atquc  anientes  in  valluiu  foBsasque  diffu- 
gere. 

Nec  multo  post  rursus  idem  propugnaculum  mu- 
rosque  tormeutid,  doobus  iu  loeid  petont,  unom  verő 
tormentum  immaui  magnitudinefossis  priusperdnctis, 
ad  labrnm  fossae  exteríua  sistunt,  üt  propugnaculum 
vi  majoré  quaterent.  Muris  tamen  lapsantíbus  agge- 
res  validi  permanebant :  et  e  contra  Gregorius  Bornem- 
isza nova  atque  inaudita  ante  machinamentafabri- 
cabat.  Rotas  quasdam  currulibus  similes  asseribus  in- 
texit,  ac  sclopetis  manualibus  opplevit,  ut  illa  tam* 
quam  radii  ad  onmes  partes  ferirent,  tegetes  item 
omnigena  matéria  eomplet,  mixtis  manualibus  majoris- 
busque  aliquibus  tormeutís :  quae  omnia  stuppa  circum- 
ligabat,  liniebatque  pice,  sulphure,  sebo.  Ita  adactapro- 
pngnaculo  murisque,  et  incensa  mox  detrusa,  tantum  ter- 
rorem  ac  trepidationem  fulminantium  tormentorum  fira- 
gor,  ac  praesentissimum  exitium  bostibus  indidit,  ut  de- 
sertis  tormentis,  in  fossas  vallumque  refugientes  seae 
abderent,  aut  bumi  stemerent ,  et  suprr.  bumanum 
ingeuium  ferrent,  divinam  iram,  divinam  artem  atque 
potentiam  dicerent.  Exín  ad  autiquae  portae  propug- 
naculum convertuntur,  trés  fossas. perducunt,  in  queiB 
ad  muros  tuti  ab  tormentorum  ictibus  subirent,  at 
e  contra  ex  iisdem  tria  foraminá  dolabris  aperiunt 
Per  ea  diu  certatum  sclopetis  'atque  hastilibus,  et  ne- 
cessitas  subinde  nova  maebinamenta,  queis  bostibus 
nocerent,  seque  tuerentur,  commonstrabat  Igitur  spi- 
culis  oblougis  ex  ferro  effectis,  bastilibusque  aflSxis  ad 
ignem  torrebant,  quae  cum  per  foraminá  emitterenti 
Turcaeque  retentarent,  subito  ardor  peuetrabat  ma- 
nus,  et  cutes   magnó  cum  dolore  clamoreque  non  aiiie 


67 

irrisu  propngnautittin  amittere  cogebantur.  Sed  Mech- 

caeus  militarifi  iugenii  vir  aliquídmajoriB  dőli  subesBe 

ratns,  quod  fossas  foraminaque  in  Bpeciem  adque  fal. 

lendmn  facta  auspicaretor,  intrínsecusfoBBam  ex  arcé 

ad  ima  fandamenta  perducit,  moxque  dolum  patefecit 

NamqaeTurcae  cuniculumBubtuB  excavarant^ut  pulvere 

snlphnreo  imposito,  acBuffoeato,  velut  BaevÍBBÍmo  terrae 

mota,areenipropQgiiatoreBquerepeiitina  atque  improvi- 

sa  pesté  simul  in  omnes  partCB  disjectos  miserandum  in 

modumeonficerent.  Hanc  pemiciem  praesentem  Mecli- 

caeus  singulariquadamprovidentiaavertit,  cum  enim  cu- 

niculum  prius  detexisset,  et  moxderepenteaperiri  jus- 

sisset,   Gregorius  Bornemisza  tormentum  in  ventrem 

pTÍmarii  barbari,  operispraefecti,  qui  ex  insigni  turbanto 

conapicuus  erat ,  displosit.  Ceten  statim  praecipites  dif- 

fíigere.   Sed  magis  ac  magis  tot  damnis  adfecti  incen- 

debantnr   ira  atque  irritabantur .   Ideo  diem   atque 

noctem  pariter  infestam  reddendo  assultare,  oppug- 

nare,  globos  et  circulos  ignitos,  secta  ligna  desuper, 

et  omnia  missilium  genera   cumulatim  in  arcem  iuji- 

cere.  Quae  cnncta  nostri  iisdem  artibus,  et  longe  va< 

lidias    ita  repellebant,  ut  terga   vertére  barbari  co- 

gerentor,   moxque  per  illa  foramina  emissis  Paulo 

Zirmay  et  Andrea  Balogh^  plerosque  hostium  uno 

Baltemsuorumamissocaeciderint.  Post  quae  uuncio  et 

litteris   ab  bostibus  missis   ut  antea  egere,    cumque 

plurimas  sagittas  immitterent,  omnes  conbussere.  Ne 

antem  voces  intelligerentur,  quod  supra  hungaricam, 

graecam,  germanicam,  omnibus   fere  lingyis  promis- 

sa  ant  minas  acclamarent,   displosionibus  tormente- 

mm,  tubarum^  ac  tympanorumsono  eludebant ;  postremo 

eum  nullám  vocem  audirent,  neque  tam  surdos,  neque 

mutos  esse  oppugnatio  satís  docuit,  multis  cum  probris 

5* 


68 

ac  conviciis  vociferabantur.  Iiiterim  Lucas  Nagy  decu- 
rio  quatnor  et  viginti  cum  peditibuB,  ante  obsidium  ad 
incur  Bandum  profectuB  et  exclasus,  etíamBÍ  periculosÍB- 
Bimnm  etincredibile  esset  tothoBtium  stationes  evade- 
re,  memor  tameD  sacramenti,  pulcherrimae  aut  virtu- 
tís  aut  mortÍB  laudem  amplexus  est,  et  fortnna  aflfalt. 
Nam  cum  Nicolao  Vas  audaci  juvene,  qui  ad  explo- 
randum  principis  auxílium  emissuB  fiierat,  cum  idem 
antea  qúoque  Bocio  Emerico  Varsany  feliciter  perten- 
taBBet,  Agriam  revertít,  quae  jam  omnÍB  usque  adeo 
nudata  moenibuB  erat,  aut  facile  vei  equÍB  quavis  ín 
parte  couBcenderes ;  Bed  non  nocte,  non  die  unquam 
ceBBabant  ab  opere,  ut  novaB  foBBaB  ac  vallum  refíce- 
rent.  Duodecim  dicB  his  certaminibuB  laboríbuB  atque 
periculÍB  abBumtí,  et  iterum  Btatim  duobus  diebiis, 
duae  oppugnatíoneB  Bupperadditae,  univerBorum  exer- 
cituum  Bummo  nÍBU,  ut  nulla  unquam  temporis  parte 
quicB  laborum  periculorumque  cBBet,  hoBtium  multítn- 
diné,  caeBorum  numero,  ducum  militumque  virtute, 
irtrÍBque  in  partibus  admirandae.  Neque  enim  christia- 
norum  principum  bella  huic  fatali  quodam  modo  hoBti, 
aut  vi,  autbominummultitudine,  tormentorum,  appara- 
tuumque ,  aut  saevitia  comparanda  Bunt.  Igitor 
cum  hinc  spcB  iraque,  hinc  desperatio  animos  irrita- 
ret,  oppugnatío  atrocior  ,  quam  ante  Becuta  est 
Cum  enim  noctu  adhuc  quÍBquein  proximum  Bibi  val- 
lum  foBBaBque  dcBcendiBBent,  tum  orta  luce  ragentía 
muroB  Bubibant  agmina,  ipBamque  arcem  corona  cir- 
cumdedere ;  mox  clamor,  diBBonae  voccb,  tot  variaram 
gentium  praelium  magna  utrinque  caede  exortum  est. 
Cumque  omnia  MartiB  flagrarent  Baevitia,  armiB,  cla- 
more,  Btrepitu,  Buccedentium  tumultu,  intra  et  extra, 
incredibile  dictu,  terribilis,  et  üb  etiam,  qu   aspicerent. 


69 

formidabilÍB  esset  pngna ,  longe  omnium  maxíma  víb 
ad  qnatuor  partes  incnbuit. 

Ad  aQtíquae  portae  propugnaculam,  qnod  Mech- 
caeus  defendebat,  octo  et  yigmti  vexilla,  ingens  exer- 
citoB  aimnl  nnoqne  tempore  constitit,  nec  panciora  ad 
alia,cnminsuperla8BÍac  convnlnerati  subinde  recentí- 
bQB  nomaqiie  cohortíbns  aut  agminibuB  juvarentnr. 
líeehcaenstaineii  admirandaanimi  et  corporis  virtute, 
com  omnia  ducis  et  militis  mnnia  pugnando,  hortando, 
Iftndando,  et  commilitoneB  vocando,  BegneB  increpando, 
Baacios  Bubdneendo,  et  iuterím  subsidia  ad  omneB  par- 
tes legendo,  perfectÍBBÍme  compleBBet,  non  snBtinmt  so- 
lum  Tnrcam  hostem,  sed  repnlit.  Ad  terrénum  pro- 
pn^acolnm  JohanneB  3iican  et  Jobannes  Pribeg,  pri- 
mnm  qnidem  boBtem  valide  excepere ,  Bed  tamen  la- 
borantibna  GaBpare  Peteö  ín  suppetiaB  misBO  pareB 
erant  animÍB  viribnBqne.  Cnm  verő  ad  propngnaculum, 
in  qno  carcer  erat,  vexillnm  tormentÍB  boBtilibna 
deiectnm  eBset,  ab  Btationibns  BubBÍdiariis  aliud  afferri 
iüBsit  Dobó,  acStepbano  Nagy  tradídit,  eodemqueíctu 
glandÍB  protínüB  coUapBO;  atqne  mortno,  non  paBBUS  est 
Dobó  vexillnm  collabi,  Bed  nntanBadbuc  corripuit,gre- 
garioque  cnidam  vemm  strenuo  militi  dedit ;  et  panllo 
post  alind  qnoque  ab  hoBtibnB  captnm  est.  GregoriuB 
ftutem  BomemÍBza,  Zoltay,  ac  Figedy  ad  Bolicianum 
hand  minuB  impigre  atque  Btrenuerem  gerebant.  Sed 
Tutcíb  inermibuB  ant  clypeo  et  gravi  enBe  Bucoinctis, 
noBtrí  armati,  lanceia  oblongÍB,  ac  mÍBBÍlibuB  ignibuB, 
tectÍB,  circnlÍB,  et  globÍB  ígnem  vomentibus  cnm  remo- 
tiorea  etíam  ferirent,  innnmeri  ex  hoBtibuB  cadebant. 
AdverBnBquae  etiamBÍetilliba6tÍB  eqneBtribuB  Bclope- 
tnloB  ferreis  filis  ac  circnliB  conBtrinxÍBBent,  qnibnB 
snccenBÍa  ad  pugnam  tandem  redibant,  pamm  tamen 


70 

profdere,  quippe  nostri  obstánatís  animis  atque  invicta 
virtate,  in  qna  nna  spes  erat,  ita  restíternnt,  nt  pro- 
pinquis  jam  tenebris,iDaxima  suornm  etrage,  et  plnrí- 
bnsconvulneratÍB  vanietirriti  récédére  cogerentur/Tan- 
tumqne  pavorem  in  futurum  etiam  fortíssima  defenaio 
fecit,  ut  postera  die  cum  Ambatus  instandum  repeten- 
damque  oppugnatíonem,  ac  laboré  vigilia,  vulneribuB 
prope  confectos  urgendos  censeret,  non  aliter  quam 
strictis  macbaeris  ad  oppugnationem  suos  compellere 
potuerint.  Hinccumaprimodiluculo  statím,  ad  tertíam 
fenne  diei  partém,  agmina  et  cobortes  vix  coegisset 
atque  ordinavisset,  magnó  edito  clamore  Álla  AUa  vo- 
ciferantes  subeunt,  nostri  contra  Deum  Jesum  concla- 
mandopleni  fiduciae  ac  constantiae  adóra verunt.  Cum- 
quead  carcerispropugnaculum  egregiepugnaret  Dobó, 
armiger  eius  fn1gentibu8  armis  notabilis,  pila  tranfos- 
Bus,  occubuit,  ipse  Dobó  duo  accepit  vulnera.  Sed  ni- 
bilominus  obsistendo  ac  propugnando  Turcae  ali- 
quantum  remisere,  cum  tenenum  majoré  vi  oppugna- 
retur.  Eo  ergo  Dobó  cursum  intendit,  bortator  ac 
pugnator  simul  aderat.  Mulieres  quoque  militum  offi- 
cia  sibi  sumserant ,  cum  saxa  et  molares  certatim  in 
subeuntes  devolverent  atque  ingererent.  Adventu  tan- 
dem Gaspari  Peteö  exaequatum  praelium,  atrocisai- 
maque  erat  pugna,  cum  Aly  bassa  budensis  ac  Or«- 
lanbegus  ceteriquesauciati,  cum  ferocissimis  Pannó- 
niáé militibus,  praecipua  Aly  bassae  ira  in  agríenaeB 
ea  in  parte  vehementissime  dasacTirent.  Sed  postremo 
benigniore  nobis  fortuna  etiam  primarium  et  auratmn 
Aly  bassae  vexillum  nostri  obtinuere,  Véli  begUB  no- 
bilis sanciacus  glande  traiectus  *),  janiciari  Bealiaei 


^)  Iftvánfi  jegysete :  Non  letbali  valnere,  poBtea  cnim  conTalnit, 


71 

etAcaogziaequampInriinioccubnere,  ex  nostris  antem 
decani    et  gregarii   pleriqne,  et  Yalentínns  sacerdos. 
Bolicianum   beglerbegns   Romániáé  oppugnabat,  ut 
soperíoris  anni  victoria  elatns,   ita  placandae  irae  ob 
Temesvamm   amisBum ,  Lippamqne  perditam   aliqno 
novo  facinore   cansas     quaerenB  ,    simul  enropaeos 
müitarí   glória  semper    ceteris    praestantes    admo- 
nendo    hortandoqne    in    aemulationem   converterat: 
midtiqne  ex  nostris  cadebant  ant  vnlnerabantur,  sclo- 
petolornm  praesertim,  quae  hastis  aptaverant,  letbali 
aaevitía,    nisi  Gregorii  Bonemiszae  praecipua  ac  sin- 
gnlari  viatqne  etvirtute  Zolthay  Johannisque  Figedy 
egregia  snstentati    fuissent,  qni  vexillum  ab  hostibus 
cepere,    qnamvis  et  ipsi  adversa  vnlnera  accepissent. 
At  ínnnmeris  fenne  vexillis  antiquae  portae  propngna- 
culam  oppngnatnm   est :  namqne  Amhatus  ipse  haud 
longe    ex  valló    circrnnspectabat,   et    jnstae    aciei 
pagna  similior  erat,  qnam  tumnltuariae,  siquidem  nostri 
missilibns  primnm   cnm  plnrimos  hostinm  caecidis- 
sent  vnlnerassentque,  et  multas  horas  utrinqne  certa- 
tmn  esset,  cominns  jam  tandem  armisatqne  corporibus 
acerrime  dimicabatnr,  Turca  finem  periculomm  főre, 
expngnata  arcé,  si  panlulum  adnitantar,  credente,  no- 
stris pro  divina  inprimis  laude,  dulcissimaque  patria, 
conjngibns  ac  liberis,  qnorum  salus  virtate  ipsornm 
consistebat ,  atqne  propria  salnte  ita  propugnantibus, 
at  mortem  honestissimam  obirent  potius,  qnam  pedem 
referrent,  vicitque  tandem  pars  illa,  unde  Deus  et  virtus 
stabant.  Namque  Mechcaeus  praestantissimum  ducem 
militemque   se  quamvis  in  eo  certamine  ostendisset, 
ümmneram  prope  tamen  bostium  multitudinem  sipau- 
citati  nostrorum  conferas,  quibus  vei  saltem  caedendis 
Dostri    defatigari  potuissent,    quis  nisi  divina  poten- 


72 

tía  fagare  potnisset?  Ita  post  vespertínamm  pre- 
cnm  tempus,  magna  snorum  mnltítudine  caede  amÍBsa 
ac  convnlnerata,  in  castra  fuga  rediere;  qno  nostri 
posteris  rarnm  virtntís  exempltun  adyenum  praeaer- 
tim  hostem,  sibi  glóriám  ac  perpetuam  memóriám  trsr 
didernnt,  locum  nobilitanint.  Nec  multo  post  unus  ex 
Tnrcis  lingva  hungarica,  laudata  primnm  virtate  defen- 
sorom,  nihil  deinceps  de  oppugnatione  ipsis  tímendnm 
acclamavit,  qnando  bassa  ac  Tnrcae  ira  ac  suornm  in- 
credibili  damno  consternati,  solvere  obsidimn  stata- 
erint ,  et  vindictam  in  posterom  cogitarent  Nihilomi- 
nns  et  tribus  sequentibus  diebns  nunquam  ab  tonnen- 
tis,  neqne  bis,  neque  illis  quies  fnit;  sed  postea  per 
noctem  e  stationibns  deducta.  Tnmqnoque  enmipentea 
nostri  saccos  pulverum  in  arcem  tulere,  et  proximis 
castrormn  ignero  injccere.  Postera  dieAmhatiiBoaBtra 
movit,  sequenti  Aly  bassa,  quae  fnit  Lucae  evangé- 
listáé ,  sed  ita  praecipitanter  ac  trepide ,  ut  pleraqne 
tentoria  erecta  vasaque  castrensia  reliqnerit  Noatri 
tamen  tamquam  ad  pugnam  stabant  parati ,  si  vis  ant 
dolns  aliqnis  hostilis  ingrueret,captivaqueyexillacoii* 
spicuis  in  locis  explicaverant ,  quae  hostes  cmn  moe- 
rore  ad  admirationem  spectabant. 

Nostri  ubi  primum  vacui  omni  méta  ac  pericnlo 
fnere ,  omnia  simul  tormenta  usque  ad  unum  ingenti 
fragore  displosere,  clamoreque  cum  divinorum  nominam 
nuncupatione  sublevantes,  vota  et  grates  Deo  exaol- 
vére.  Et  paulo  post  duces  Stephanum  Fekete  cum  de- 
lectis  emisere,  qui  novissimos  hostium,  nihil  taletimen- 
tes,  eoque  incuriosos  aggressi,  multis  trucidatis  vexillnm, 
mancipia,  currusque  cum  praeda  ac  spolüs  ovan- 
tium  modo  retulere.  Sed  quae  fortuna  tot  praelüa,  in- 
ter  tot  et  tantos  hostiles  exercitus,  Stephanum  Mech- 


78 

demn^)  foverat,  eadem  mox  niinqnamimaverum  per- 
potioiiuitabilisdestitnit.  Namqne  nonitamnltopost  ad 
c«i|iigem  et  penates  reveraiiniB,  cnm  ad  yicnm  Var- 
kon  pervenisset,  et  comitívam  ab  agrestíbiiB  petiis- 
set,  ab  ii8  ignoratns  mÍBerandum  in  modum  trncida- 
tn  fáit,  magnó  cmn  principi8,tum  univerBÍ  regni  moe- 
rore  ac  danino.  Híc  finis  fnit  viri  omnibus  animi  ac 
oorporís  YÍrtutibuB  inter  snmmos  ac  praecipuos  duces 
Kfúá  omnem  poateritatem  memorandi,  família  vetere 
ae  nobilis.  Sed  et  vicns  deletos  ob  ejns  mertem,  et 
agrestea  morte  poenas  luere,  Gregorio  Bornemisza 
neoessore  in  eadem  praefectura;  qui  etiam  frui  hand 
dmpotoit  parto  bonore,  invidente  fortuna;  Aly  bassa 
tmm  pecnliari  in  agrienses  ira  defervens,  nunquam 
cdsaTÍt  insidias  struere,  eas  crebris  incnrsationibus 
nptabat.  Vico  Keresztes '^'^)  nemen  estin  secundo  ab 
Apialapide,apndqneminfelici  Marté, vallibns  sylvis- 
foe  pro  insidiis  snspectnm  cnm  hostibns  conflixit ,  et 
etptiis,  Tnrcammque  imperátori  missns,  ad  gemonias 
bvzantínas  laquee  vitám  finivit.  Dnm  haec  in  Unga- 
rii  ita  agerentnr ,  amissis  munimentis  regni,  et  lenge 
■axima  parte  Inferieris  UngariaeadSavnm,atquensque 
Dinnbiiim,  amplissimis  opulentissimisqne  ditionibns,  ut 
vd  solae  regnum  constituerent,  quas  nnper  tantum  ab 
Georgio  et  regina  Ferdinandns  acceperat,  item  in  Cis- 
daimbiana  Ungaria  plurimis  aroibns  atqne  exercitui 
duiatianoram  principes  saevissima  odia  atqne  bella 
iiter  aeae  exercebant 


*)  Utvinű  jegyzete :  Stepbhanns  Mechkey  a  rnsticis  interfectOB 

■i  ÍB  firoatem  impaeto. 

**)  laiTáBfi  jegysete :  Apud  Keresztes  fait  pugna  memorabilis  in- 
ter Mchemetem  UL  Tareanmi  principem,  ac  Maximilianum  archidu' 
ccB  Aietiiae  86-a  Octobríe^  anno  Christi  1696. 


74 

Sed  prins  paQca  de  concilio  tridentino  dicenda 
BUBt,  ut  temporÍB  conservernns  ordinem.  Siquidem  prae- 
terito  antamno  Tridenti  coactumerat  concilinm,  quod 
Carolus  V.  in  conventu  germanornm  Principum  ita 
promiserat ,  intra  Germaniae  fines  generálé  atque  oe- 
cumenícum  celebratamm  esse  concilium.  Henricus 
tamen  Gallíae  rex,  quod  neqne  cum  pontifice  tumcon- 
veniret ,  et  cum  Carolo  V.  dissideret ,  nuUum  ex  epi- 
Bcopis  suae  ditionis  miserat;  neque  oratoreB,  praeter 
unum  abbatem  BelÜBanum ,  qui  litteraB  patribus  con- 
cilii  adtulerat  in  conventu  tridentino  (ita  enim  erant 
inscriptae)  congregatis.  Erant  qui  non  accipiendas 
litteras  esse  censerent,  quod  concilium  tamquam  legi- 
timé congregatum  conventum  tantum  scripsisBet,  sed 
tandem  ex  commimi  consensu  fuerunt  acceptae  et 
publice  recitatae ,  quae  oratori  fidem  faciebant.  lUe 
verő  orationem  habuit,  et  caussas  cur  rex  pro  legitimo 
concilio  non  haberet ,  recitavit.  Deinde  nomine  regis 
protestatus  est ,  regem ,  neque  pro  legitimo  concilio 
habiturum,  neque  in  regno  suo  admissurum,  ut  quis- 
quam  pro  legitimo  eo  utatur.  Edictum  jam  publi- 
cum  ParisÜB  promulgarunt,  quo  pragmatica  quaedam 
sanctio,  ut  vocant,  renovatur,  ne  annatae  ex  episcopati- 
bus  et  beneficiis ,  quae  innumera  sünt  in  Gallia,  sive 
aliunde,  Romám  ulla  deferatur  pecunia,  propterea, 
quod  pontifici,  qui  hostis  esset  factus,  vires  atque  tela 
subministrare  consentaneum  non  esset  rationi.  Haec 
ratio  est  antiqua,  et  ex  lege  regni,  nisi  quandoingra- 
tiam  pontifícis  remittere  Bolent,  et  qua^terum  cnm 
pontifices  insolescunt ,  velut  freno  solent  coercere. 
Ingens  enim  vis  auri  atque  argenti  Romám  quotannis 
deferri  ex  eo  regno  solebat.  Bellisanus  statim  ejus  le- 
gationis  officio  perfunctus ,  disoedit.  Aderant  autem 


76 

epÍBCopi  dno  et  sexaginta,  et  in  his  germani  octo,  mo- 
gnntíniis,  colonienBÍs,  trevírensis  archiepÍ8Copi,etnon- 
nnlli  alii,  hÍ8panÍTÍginti  quinqne,  sardidno,  sicnii  quatuor, 
imganis  nniis  Paulus  de  Gregoriancz  jaurienBÍs  et 
augtriusnonB  Frídericus  Nansea  episcopuB  viennenfiis) 
qni  ambo  ab  Ferdioando  legationis  officio  fiingeban- 
tor;  reliqni  omnes  itali.  Adfuere  et  protestantinm  le- 
gáti,  Manrítii  ducis  Saxoniae  virtembergensis  et  rei- 
pibUcae  argentinensis,  tam  sno,  qnam  alíanim  civita- 
tnm  Domine,  qni  publica  fidecaveriomnibnacupiebant, 
in  emn  pláne  modmn ,  quo  Bohemis  a  concilio  basile- 
mi cautmn  fait,  et  alia  qnaedam,  qnae  ad  concilii  liber- 
tatém atque  dignitatem  cmoprimis  spectant :  quorum 
ea  erant  capita,  nt  integra  omnia  reserventür  ad  ad- 
Tentnm  protestantiiun  theologornm ,  neque  solnm  ab 
actíone  omni  cessetur,  sed  etiam  anteacta  omnia  re- 
tractentor,  concilium  antem  snmmam  ac  potiBsimam 
anctoritatem  obtineat,  ita  ut  pontifex  concilio  Be  sub- 
núttat,  et  episcopis  jusjnrandnm  remittat,  ne  Btndio 
partímn,  qnod  vei  in  bumaniB  rebns  abBnrdnm  CBt,  li- 
gati  gint  hominnm  animi,  Bed  in  canBa  Dei  et  causa 
salntis  aetemae  liberi  Bint  omninm  animi ,  libera  judi- 
cia.liberae  sententiae;  tam  etiam,  ut  tale  Bit  conciliam 
in  qao  neqne  paacialiqnot,  pontifici  praesertim  asBen- 
tantcB,  sed  ex  omnibus  nationibas,  omnibns  populiB, 
&obi]Í88Ími  ex  doctÍBBÍmi  quique  conveniant.  De 
quiboB  omnibuB  bí  Bafficienter  et  sancte  caveatur, 
ventoros  theologoB  ex  tota  Germania  praeBtantiB- 
simoB,  qni  nibil  aliad  jam  exBpectent,  qnam  pu- 
blicae  et  aanctae  fidei  diploma.  HiBce  de  rebaB  Bae- 
pe  et  mnltam  per  oratores  caeBareoB  egere  ;  nam  ad 
pontificioB  nnnqnam  acccBBere,  ne  nllam  íIIíb  auctorita- 
fem  attribaere  viderentar.  Sed  cajn  neqoicquam  agerent, 


76 

ad  publicum  conseBsum  se  relaturos  affírmabant,  at- 
que  provocabant.  Pontííicii  tamen  stndio  cavebant 
consesBuni  publicum  illiB  dari ,  cum  aliis  de  causis, 
tum  ne  publicorum  actorum  beneficio  aliquando  uti 
poBBent,  qua  de  causa  in  domum  legati  pontíficii  fit 
conventuB ,  ibique  iisdem  mandatis  longa  oratione 
repetitÍB,  et  Bímul  confeBBione  íidei  in  Bcrípto  patribus 
exhibita  respondetur,  patreB  buo  tempore  deciara- 
túros,  quid,  quaque  de  re  sentíant.  Jam  etíam  theologi 
aliquot  advenerant,  et  in  his  Brentius ,  qui  actionem 
de  doctrinae  confessione  sollicitabat.  Tandem  nulla  re 
effecta,  postprotestationem  multamalii  poBt  ajíos  dis- 
cesBere.  Moguntinus  quoque  ac  trevirensis  et  colo- 
niensiB  archiepiscopi  domum  abivere,  quod  tumultus 
in  Germania  jam  inolere  coeperat.  Haec  usque  Ca- 
lendas  Április  acta  sünt,  quo  die  Mauritius  et  socii  Au- 
guBtamobsederunt,cujuBobBes8aeetpaulo  post  captae 
cum  celeritate  summa  fáma  Tridentum  yenisset, 
concilium  paulo  post  non  invitis  etiam  pontificiis  est 
dissolutum, 

Fuerat  exortum  bellum  religionis  ergo,  proximis 
annis  in  Germania ,  quod  caesar  atque  pontifex  ob 
mutationem  religionis  susceperant,  ut  protestantes 
concilio  tridentino  parere  cogerent,  in  quo  Johannes 
Friderious  elector  Saxoniae  tandem  fűit  captus,  land- 
gravius  verő  medio  Mauritii  soceri  *)  quipartiumerat 
caesareanarum  ad  conditiones  pacis  devenit  Jnter 
quas  una  erat ,  ut  si  caesarem  supplex  deprecaretur, 
in  gratiam  reciperetur.  Sed  quia  ille  caesari,  atque 
Hispanis  non  fideret ,  fiunt  sponsores  MaurítiuB  et 


*)  Istvánfí  jegyzete :  imo  generí,  Mauritius  enim  fíliam  landgravii 
Agnetem  in  matrimonio  habebat. 


77 

elector  brandeburgicns,  eandem  videlicet  se  fortanam 
ftubitaroB,  quam  ille  snbiret,  si  quid  illi  praeter 
opinionem  accideret  ^  caventes  jure  jorando.  Quare 
stata  die  ad  caeBarem  accedunt,  ac  caesari  coram 
lecondlianint,  Albanus  insuper  conviyimu  landgravio 
ma  com  Brandeburgico  atque  Mauritío  praebet,  tan- 
qnam  laetitíae  atqne  humanitatíB  BÍgnnm,  qui  ab  caesare 
primmn  atque  praecipuum  locüm  dignitatiB  obtínebat. 
Ibi  postquam  laute  coenati  simt ,  et  landgravias  ad 
hoBpitium  redire  vellet,  retinetor,  et  in  custodiam  Ub* 
paniB  militibns  traditur.  Quod  facinus  cum  mali  exem- 
pli  prindpibüB  videretur,  eo  quod  initis  pacis  conditio- 
oibuB  intraconvivium  in  captivitatem  eBBet  datus,  et 
praeBertim  Mauritius  fidem  Buam  labefactaridoleret,ali- 
quoties  id  caesari  exprobraverunt,  ac  legationes  mise- 
lUBt,  atque  etiam  preces  nequicquam  interposeurunt. 
PoBtea  Caesar  conventus  ágit  in  Gennania,  ac  missae 
usumAugustae,  Argentinae  et  nonnullis  aliis  in  locis  ae- 
gre  admodum  et  invitis  omnibus  restituit,  ac  praeter 
smallacdicos  ceteros  etiam  ordines  multat  ob  belli  sum- 
ptnm,  quod  pro  ipsorumsalutefuerit  susceptum.  Othoni 
palatmoditionemadimit,militemextemum  per  Germa- 
niae  provincias  alit,  multaquenova  atque  inusitata  in- 
ter  liberos  populos ,  ut  pláne  in  ordinem  eos  redige- 
ret,  constituit.  Sola  civitas  Magdeburgum  missamnon 
recepit;  erat  autem  in  ea  civitate  dives  archiepisco- 
patoB  et  coUegium  clericorum ;  sed  clerici  propter  ódium 
atque  dÍBsidium  publicum  civitate  abiverant ;  ideo  quam 
gravissimaB  ac  saepisBimas  ad  caesarem  querimo- 
nias  deferebant.  Caesar  illis  mandat ,  ut  tam  clericos, 
quam  etiam  missamrecipiant.  Ilii  respondent,  clericos 
sese  libenter  recepturos,  dummodo  velint,  missam  au- 
tem, tamquam  idolumpontificum,  invita  conscientia  re-* 


78 

cipere  se  non  posse.  Ita  clerici  militem  etiam  conscri- 
bnnt,  et  auxilium  accersunt,  armis,  si  possent,  rem  per-  : 
acturi.  Civitatenses  c  contra  militem  comparare,  annis- : 
que  utrinque  decertare  coeptam  est.  Sed  civitatenaes  ~ 
per  talem  oceasionem  etiam  nonnuUa  oppida  illonim  : 
occnpant.   Ad   clericorum  ergo  graves    qnerimoniaa  : 
Caesar  rem  in  couventum  addneit,  et  episcopomm  anf-  \ 
fragÜB  ^fagdeburgeuses  proscribuntnr,  exercitumque 
eouscríbi  pnblieo  sumptu  decemitur,  cujus  cura  pnblioe  i 
Mauritío  demaudatur.  Eam  rem  sednlo  cnravit  Maori- 
tiua,  et  Magdebnrgum  conseripto  exercitn  obsidet ;  cn-  ^ 
jns  obsidio  cum  iiicepisset  mense  Novembri  anniqnin- 
quage8imi,duravit  annum  fere  totnm  quinqnage&imnm 
primum,  sub  exitnm  tamen  anni  certis  conditíonibns 
fit  pacificatio,  nt  supplices  deprecentnr  caesarem ,  ne 
quid  in  austríacam  et   burgundicam  famíliám  faciant, 
camerae  se  snbmittant ,   augustano  decreto  postremo 
pareaut,  juri  se  sistant,  urbis  munitiones  ad  caesaris 
arbitrium  diruaut ,  caesaris  praesidia  quovis  tempore 
admittant,  aureorum  millía  quinquaginta   dependant 
in  usum  fiséi,  pro  belli  snmptu  tormenta  majora  dnode- 
oim  caesari  tradant .  captivos  omnes  dimittant  Ceté- 
rum  de  libertate  atqne  religione  Mauritius  illis  cavet, 
atque  ita  civitatem  ingressus  in  caesaris,  imperii ,  et 
suam  fidem  jiirare  cogit.  ac  imposito  praesidio  ceteros 
educit. 

His  rebus  a  bello  smalcaldico  quinquennium  fere 
absumptum  est.  cum  interim  Johannes  Fridericns  et 
laudgravius  in  captiiiitate  tenerentur :  cnm  antem 
Braudeburgicus  et  Mauritius  a  filiis  landgravii  vadi- 
monii  praestandi  accerserentur,  et  ipsi  se  vehementer 
dfensM  credercnt,  quod  initi&  pacia  conditionibiiB  post 
lüinMfutinnrm  e  convivio  in  captiYÍtatem  abreptos  es- 


79 

8et,  consUia  eliberaudi  agitare  coepemnt.  Sed  impri- 
mis  amplam  legatíonem  ad  caesarem  decernunt ,  ad- 
jnnctíB  legatis  principnm  ac  ordinum  Imperii,  ac  regÍ8 
Daniae.  Mauritíani,  prolixa  oratione  habita^recensent, 
qnibns  in  difficnltatibus  yersarentur  Mauritíus  et  Bran- 
denbargícuB  electores  ab  detentíonem  landgravii,  dum 
singolari  qnodam  studio  cum  periculis  fortunarum  at- 
que  capitam  victoriam  atque  digniiatem  caesari  recupec 
rarnnt;  deinde  nti  landgravium  ad  pacifícatíonem  ad- 
duerunt,  etfiati&factí8couditionibus,utie  medio  convi- 
Tioincaptivitatem  abreptns  ait,  cui  ipsi  atque  filiis  ejus 
jnrejurando  caviBBent  Nunc  ergo  de  honore  et  capitibus 
btííb  agi ,  niai  caesar  eum  liberum  reddat.  Quod  ut  fa- 
ciat,  ac  honoria  aui  rationem  habeat ,  atque  tot  princi- 
pnm interceaaorum ,  gese  enixe  orare.  In  eandem 
Bententiam  ceteri  legati  quoque  diligenter  contendunt 
QnibuB  omnibus  responBum  fűit,  futurum,  ut  brevi  co- 
ram  cum  Mauritio  de  bis  atque  aliia  rebua  melius 
atque  conumodiuB  tranaigerent,  et  quoniam  res  ardua 
esaet,  neceBsarium  cbbc  ad  deliberandum  longiore 
tempore. 

Erat  tum  caesar  Oeniponti,  quo  Auguata  adve- 
nerat ,  nti  et  bellum  parmenae  et  concilium  ex  propin- 
quo  meliua  curaret.  M aurítiua  ergo  ^  quod  unum  jam 
re8tabat,praeBentemoccaBÍonemspectans,  cum  exerci- 
tnm  in  promptu  haberet,  etiam  cum  periculo  vitae  land- 
gravium liberare  atatuit;  copiaa  enim  illaa  magdebur- 
gensea  ad  ae  traduxerat.  Erat  hoc  in  bruma,  incom 
modo  anni  tempore  ad  belligerandum ;  ideo  militem 
inhibema  diapertit,  ea  editafama,taminvulgua,quam 
in  caeaarem ,  quod  ob  atipendiorum  carentiam  ex- 
anctorari  militea  nollent,  neque  eam  ob  cauaam  a  ae 
poaaentlnterímipaefoedera  atque  amicitiaa  cum  prii)- 


80 

cipibufl  et  ordinibuB  Germaniae  inire,  regem  Daniae 
in  foedns  recipére  atque  conjungere ,  regem  quoque 
Gralliae  Hemricnm  eodem  foedere  arctífi  conditionibnB 
eolligare,  nam  Henricns  mieso  per  silentínm  Johanne 
Fraxineo  legato  in  Germaniam  de  conditíonibiis  trans- 
igit ,  obsidibusque  ntrinque  datis  atqne  acceptis  con- 
firmantnr.  Intercedebant  tonc  quidem  indnciae  inter 
Carolum  atque  Henricnm,  Bed  eae  in  bellnm  exaraere 
his  de  cansis  :  siquidem  Octavius  Famesiua  duxPar- 
mae  atque  Placentiae,  nepos  Pauli  Tertíi  pontifieífi,  cum 
nuper  páter  Aloysius  per  Bummum  dedecuB  eBBetdomi 
confoBBUB,  et  mortuopontifice  patre,  Julio  jam  pontáfici 
parum  fideret^'multo  minuBGarolo  Quinto^qui  perFer- 
dinandum  Gonzagam  id  facinuB  machinaBBe  ere- 
debatur,  meminiBBetque  ab  eodem  GonzagaCaroli  no- 
mine  Parmam  fiibi  ereptam  fniBse,  in  Henriéi  regís  tu- 
telam  atqua  clientelam  Bese  tradidit  Id  verő  pontifici 
indignum  atque  intolerabile  viaum ,  ut  pontificii  fen- 
di  princepB,  praeBertim  in  propinquo',  Galli  cli- 
entelam profiteretur.  Quare  Carolum  quintum  urget, 
ut  ad  recuperandam  Parmam  exercitum  adduoat ,  qui 
ex  Germania  Hispanos  evocat,  qui  per  agrum  vittem- 
bergicum  erant ,  ac  ex  InBubria  et  aliia  Italiae  Iocíb 
deductia  militibuB  et  uovíb  conductiB  Parmam  obsidet 
Uinc  rupti  foederia  illata  occaaione  HenricuB  Manrí- 
tio  et  ordinibuB  imperii  aeBe  aggregát,  editia  atque 
evulgatia  Bcriptia,  quibuB  etruptaruminduciarumcaus- 
Baa  memorat,  et  praeterea,  quod  Gallia  cum  Germa- 
nia ab  initio  conjunctÍBsima  Bemper  fűit ,  immo  quod 
etiam  ejusdem  aint  originiB,  tum  etiam  mutua  be- 
neficia,mutuasneceBBÍtudineB,  petiBBeque  ab  Beaeprin- 
cipeGermaniaeauxilia:  ideo  seomnibuB  hiB  de  cauais 
viadicandae    Germaniae  ab  Híspanorum  tyranxiide 


81 

beUnm  justiim  atqne  legitímmn  omnibns  víribnB  sibi 
desumfiis&e ;  idem  facinnt  MauritínB,  atqne  Albertii8| 
nngoli  evnlgatÍB  ad  imperii  ordines  litterís,  qnibns 
icerbttBimam  religionis,  Genoaníae,  atque  ipsinB 
patriae  conditionem  deteBtantnr.  Religionia  qni- 
dem,  qnod  caesar  doctores  evangelii  ex  finibiiB 
imperii  ejecerit  j  et  yeram ,  ac  sacrís  litterifl 
eoQsentientem  doctrínam  ipse  ac  pontifex  exating^e- 
re  conarentar.  Germaniae  verő,  qnod  landgra- 
vimn  tam  indigne  et  immeríto  per  integmm 
qdnqnenninm  detineret  in  captivitate,  cmn  omnibnfl 
latiafecerit  conditionibns  vei  ipsormn  adyersariomm 
confeasione;  quod  príncipes  viros  ditionibua  priveti 
in  aliqiionim  capita  pretinm  conBtítaerit;  qnodpeca* 
niam  imperarít  ordinibas ,  ac  bí  pro  repnblica  bel- 
hm  gestnm  sit,  belli  BumtiiB  rcBarciendi  cauBBa ;  ad 
haec  crebriB  conventibuB  nihil  alind  agi,  qnam  peca- 
niam  TarÜB  rationibna  eoinngi,  nt  nimimm  incÍBia  ner* 
m  ipBi,  hoBtíbnaqne  perpetao  obnoxia  Germania  alt; 
quod  extemnm  militem  in  Germania  inveterariti  qiii 
omne  genna  libidinia  exerceret,  et  per  extemos  homi- 
aea  negotía  imperii  agitarentor ,  cnm  maximo  agen- 
tímn  diapendio;  quod  canaae,  Btadio  protraberentnr, 
at  cnm  ob  hoc,  tnm  praetextn  religionia  perpetao 
diBBidium  inter  ordinea  imperii  aeminaret  aleretqne* 
Jndicia  Camerae  a  pancia  quiboadam  ano  arbitratn 
electifl  agi,  nti  in  eorum  arbitrio  ait  prindpeB  Tiroa 
dejieere  et  alioB  conatitaere  ita  qnotidie  aliqnid  noyi 
ad  ndnnendam  imo  opprimendam  libertatém  Gterma- 
niae  exoogitarL  Quae  omnia  et  aimilia  infinita  non 
aliam  ob  causam  atmif  qnam  nt  din  meditatam  monar- 
chiám, 8i  DÜB  piacet,  sibi  atatnat  Qnae  cnm  grar 
▼iaaima  aint  atqne  intolerabilia,  virÍB  praeaertiffl  in 


82 

libertate  natis,  merito  se  aliosque  principes  ad  defen* 
dendam  tnm  causam  Dei,  tumpatriae  esse  excitatos 
atqne  Btimiilatos,  ne  perpetaa  ignaviae  infamia,  aliam 
quam  ipsi  ab  niajoribus  accepÍBsent,  pátriám  poste- 
rís  suis  traderent.  Omnes  ergo,  qui  tantum  germa- 
nici  BÍnt  nominis,  sese  petére,  ut  sibi  auxilio  sint,  com- 
munem  patriae  cauBain  commnnibus  viribus  susci- 
piant  atqne  defendant,  neqne  sibi  vei  impedimentum 
nllnm  qnisqnam,  neve  hostibns  anxilinm  qualecnn- 
qne  praebeat,  nam  se  tales  pro  boBtibus  habituros. 

Manritins  praemisBa,  nt  diximuB,  legatíone,  exerci- 
tnqne  jam  parato,  principibus  regibusque  in  foedus  ac 
pocietatem  receptis,  omnibnBqne  praevÍBis,  qnae  etiam 
maximo  et  longo    bello  anppeterent,    nihil  amplins 
ennctandum  ratns,  domo  profectus  primo   statím  vére 
exercitnm   educit.  Paulo     poBt    Gnlielmus  Pbilippi 
landgrafii  filius,  et  item  Albertus  Brandeburgicus  sese 
eonjnngnnt,  cum  snis  tnm  peditnm  tnm  eqnitnm  copiis, 
qnacnuqne  transirentoppida  ac  civitates  in  societatem 
adigebant,  et  iis,  qnos  caesar  antea  delegerat,  abro- 
gatis^  novnm  constitunnt  magístratum,  simnl  pecnniam 
ülis  imperant  et  tormenta.  Angnstaperopportnna  civi- 
taa  praesídio  caesaris   tenebatnr,  ideo  eo  addncnnt 
exerdtnm,  et  qnarto  die  per  deditionem  capinnt,  faeta 
caeBareanis  abeundi,  qno  vellent,  poteBtate.  Ibi  mnta- 
ti&  magiBtratibnB,  qnos  caesar  creaverat,  et  veteribns 
restitutis ,  rempnblicam    Ubertati    pristiuae    resti- 
tnnnt,  ac  doctores  evangelii  per  caesarem    ejectos 
Fevocant.    Ulmam  deinde    petnnt,   qnae  qnia  foedus 
lecnsaret,  et  tormentig  ex  civitate  peterentm,  in  eos 
hostilem  in  modum  agnnt,  incensis  et  direptis  viUis 
nhnensinm,  aliqnibns   oppidis  pecnnia  multatis.   Gal- 
]iie.rex.interim.ingenti  cum  exercitu  progressns,  ali- 


88 

qnot  oppida  imperii  capit,  Lotharingiam  in  potesta- 
tem  redígit,  misso  pnero  principe  in  Galliam,  cni  fi- 
tiam  despondet  A  metensibus  intromisans  nrbem  im- 
perii occupat,  omniaqne  loca  munitionibuB  ac  praesi- 
diig  firmát.  Caesar  verő  ad  Ferdinandum  fratrem,  nt 
eom  Maoritio  de  pace  ageret,  literas  dat,  ad  alios  qno* 
qoe  praecipuos  principes^agerent,  uti  hoc  incendinm 
exstÍBgneretiir.  Ferdinandns  Mauritium  Lincium  evo- 
cat,  qni  de  voluntate  Fraxinei    oratoris  gallici  Lin- 
cinm  profectuB  est;  nnlla  tamen  re  perfecta,  brevi  ad 
exercitom  redit.  Inde  Othonis  palatini  provinciám  re- 
caperant  ab  caesareanis,  Alpes  deinde  petunt,  et  prae- 
sidímn  caesaris,  qnod  Alpinm  aditos  atqne  angustias 
propngnabat,  ínndunt,  fagantqne,  oppida  capinnt,  ao 
taadem     areem    Friburgum  mnnitísBimam    in  edito 
monte  sitam,    et  totins   provinciáé   tyrolensis   clan- 
stram.  Quae  et8i  magnó  praesidio  teneretnr,  aed  cnm 
omnia  vietori  exercitai  pátere  viderent,  nec  quiquam 
resistere  posse  crederent,  sese  arcemqne  dedidenmt. 
Caesar  antem  ubi  de  capto  Friburgo  cognovit,  et  ho- 
Btem  tantum  Oenipontem  nonoccupasse,  noctu  maxima 
oeieritate,  relictis  impedimentis  Oeniponte  discedens^ 
eomFerdinandofratreraptimper  Alpes  primo  Pmccum 
ad  Mnram  flnvinm,  deinde  V illacnm,  quod  est  in  Gamis 
oppidnm   ad  Dravnm  flnmen,  sese  recepit.  Ita  dncem 
Saxoniae  JohannemFridericnm,  totó  jam  quinqneműo 
eaptívnm,  ne  ejns  liberationem  hostis  in  snam  glóriám 
verteret,  nltro  libemm  dimittit.  lUe  tamen  id  intelli* 
gens,  ad  exitam  nsque  belli  caesarem  comitatns  est 
ManritiiiB  nbi   Oenipontem  venit,  qniqnid  remm  fut 
caesaris,  etHispanornm,  accardinalis  angustani,  etepis- 
eoponun  nonnallornm,  direptnm  est  Ferdinandi  regis 
antem  rebns  et  oppidanís  nihil  datnm  est  damni  Fugato 

6* 


84 

caesare  et  redactís  omnibus  in  potestatem,  qaocuaqne 
venerant,  exercitum  eadem,  qua  venerant,  Aoga* 
Atam  reducimt 

Matiritins  verő  illinc  Passaviam  petit,  quo  Fer- 
dinandüs,  et  nonnulli   principes,    ac  Electoram   om- 
nium  legati  convenerant.  Queritur  de  religione  op- 
pressa,  de  captivitate  landgravii,  ac   de  Germaniae 
acerba  conditíone,  quae  in  servitutem  propemodnm  ab 
adversariis  faerit  redacta.   Fraxineus  qnoque  orator 
gallicuB  acrem  admodum  orationem  in  caesarem  fa- 
cit  ad  conseBsum  principum.   Hoc  quoque  tamen  con- 
ventu  nihil  pene    actum  e8t.  Galliae  rex  per  Lotha- 
ringiae  fines  venit  Argentoratum.  Argentinenses  yero 
praesidium  couduxerant,  et  sese  muniverant  adveraua 
impetum,  si  usus  postularet,  missis  tamen  ad  regem 
legatis   frumentum  et  necessaria  in  castra  ad  victum 
defemnt.    Sed  qnia  eopiae  caesaris  belgicae,  Cam- 
paniae  gallicae  fines  ingressae,  inceudiis  ac  popula- 
tionibuB  multum  damni  dabant,  rex  Argentorato  cam 
exercita    domum  revertit.    Manritius  verő  post  con- 
ventnm  passaviensem  Francofurtum  obsidet,  interoea- 
BoreB  tamen  principes  litteras  ad  caesarem  dederant, 
de  mitigandis  conditionibus,  itidem  ad  Mauritimn  le- 
gatOB  miserant,  uti  ejns  animum  lenirent  aliquo  pacto, 
et  ad  sedata  consilia  hortarentur.  Caesar  rescribit  in- 
tercessoribus,  sese  non  esse  alienmn  a  pace,  imo  aibi 
indolere  maximé,  tantum   tumultum  excitatnm,  inve- 
niant    modo  rationes,     quibus  bellmn  civile  desfnat 
Ferdinandns  rex    ergo  Henricum  Plaoium  cancella- 
rinm  bohemicum  in  castra  mittit,  qni  tandem  Manritio 
pacem  persvadet;  posse  enim  cogitare,  qnantam  aibi 
perienlnm  ab  caesare  immineat,  nisi  conditionea  ad* 
nittaty  com  exerdtom  vaUdiBsimnm  conacrqpMriit,  at 


85 

Johannem  Frídericnm  jam  eliberatam  propediem  0it 
remissimiB  dornnm,  et  pristinae  dignitati  redditarus ; 
neqne  ideo  landgrayinm  dimisBüm  iri.  Conditíones 
autem  hae  fdere:  quod  principes  confoederati  intra 
oertum  diem  ab  armis  discedant,  et  exercitnm  dimit- 
t&nt,  aut  Ferdinando  regi  militent  in  Ungaria ;  Land* 
graviuB  liber  f actns  in  sna  ditione  sistator ;  in  jndi- 
dom  etiam  camerae  angnstanae  confesgionís  reci- 
piatar,  de  religione  et  de  republica  in  conventn  ge- 
neráli, qni  intra  sextnm  mensem  celebrari  debeat, 
tractetnr. 

Pace  facta  landgraviifiliiis  dómom  revertit;  Al- 
bertna  verő  pacem  omnino  reepnit,  nec  conditionibus 
eontentuB  grassatar  :  rhenanog  principes  vebemen- 
ter  adfli^t,  Manritins  Donaverdam  exercitnm  tradn- 
cit  et  Becnndo  Dannbio  mittit  in  Ungariam.  £o  tnm 
tempore  Agria  in  maximo  erat  pericnlo,  qnae  maxima 
vi  oppngnabatnr ,  amissiB  jam  Temesvaro,  aliisqne 
mműmentifl ,  ditionibns  et  exercitibns,  nt  snpra  dixi- 
mns.  Manritins  tamen  Janrini  opportnnnm  tempnsfm- 
rtra  contriyit,  nec  vei  fines  bostinm,  nttanto  exercitni 
par  erat,  attigit.  Aderant  ibi  etiam  anxilia  bnngarica, 
Bed  Manritins  omninm  snmmam  obtinebat.  Qnod  verő 
de  ejns  expeditione  memorari  possit,  boc  nnnm  est, 
quod  ipse  primns  janrinensis  mnnitionis  formám  at- 
qne  principinm  fecit.  Cetemm  tam  longe  ac  laté, 
qnantnm  per  excnrsiones  bostinm  licnit,  agri  et  yillae 
direptae  atqne  vastatae  snnt,  cnm  interim  morbis  et  fri- 
gore  major  pars  absnmpta  esset;  reliqni  tamen  an- 
tonmo  fere  exacto  rediere.  Caesar  Villaco  Oenipon- 
tem  redit,  inde  cnm  germanicis,  hispanicis,  et  italicis 
copiis,  qnas  conscripserat,  Augnstam ,  postea  Argen- 
tínám venit,  ibi  Rhennm  transmisit  ac  Metim  oppn- 


8«i 

gaandam  profectas  eat,  quam  yalidigBime,  quantum 
potoit,  oppugnavit.  Álbertus  quoque  caesari  reconci- 
Uatiis  copiassuas  adcaesaremtranstalit,sed  cum  mag- 
na  pars  exercitns  morbis,  frigore,  et  aeris  intemperie 
misere  periret,  cnm  interim  Galli  fortíter  propngna- 
rent,  sab  finem  mensis  Decembris  solyit  obsidionem. 


LIBER  TERTIUS 


Finito  maximo  et  Baevissímo  bello,  CastalduB  ad 
Ferdinandnin  abivit,   nulla  re  gesta.   Jam  verő  homí- 
nefirecordatíoneingentinm  factorum,  Georgíí  virtutem 
admirabantur,  atqne  optabant,  omnibuBlocis^  omnibus 
coronis ,   omni  hominum  coetu  praedicare  Georgiám ; 
contravim  Solymani  anno  Buperiori  ita  BübrenÍBae,  nt 
non  Bolnm  TemeBvaro  Bnbvenerit,  sed  LippamfortíBsii 
mmn  oppidnmatqnearcem  ab  Ulnmanno  fortÍBBÍmo  dncei 
enm  magnó  exercitn  acerrime  defenBam  expngnarit^ 
pleraqne   castella  receperit;  Solymani  exercitom  re-: 
pnlerit,  vireB  contnderit,  deniqne  nnllnm  dneam   at- 
qne imperatornm  tantnm  praeBtitiBBe.  Sexaginta  ho- 
minnm  bellatomm  millia  *)  tnm  conflaviBBe,  florem  ip- 
8mn  militiae,  non  itaBnmmo,neqneextremo  conatn,  et 
ípsnm  id  repente:nnnc  verő,  sivixiBBet,   in  maximo 
onmiom  perienlo  ceBBatnmm  fniBBe  ?  non  excitatnrum 
snam  illám  virtntem  ?  non  BnccnrBnmm  afflictae  patriae  ? 
Eadem  quippe  eBBe,  qnae  tnm  fnere,  arma,  vireB,  reg- 
na ;  non   homineB  dncibns,  sed  dncoB  hominibuB  de- 
foÍBBe.    Dlimi  viri    virtntem   nninB  et  anxilia    de- 
Bíderare.   AmisBÍB     ergo     tam    foede     ac    celerri- 
me  fortíssimiB  mnnimentÍB,  ac  amplissimis  ditionibns, 


*)  Forgách  Simon  jegysete :  £n  aat  száz  eaer  embernek  hal- 
lottam, kit  Iráter  György  Uppa  alatt  Öszyeszerzett  volt  nagy  ha- 
marsággal. 


mirifíce  aiigebantiir  transBilyanici  populi  ac  reliqniae 
HoBgariae  Inferiorig.  Videbant  enim  fortissima  muni- 
menta  amissa,  fortiBsimos  viros,  praestantisBÍmos  mi- 
liteB;  ú  semel  Soljmatius  tantnm  immensam  auam 
potentíatB  adbiberet,  Bese  simul  et  gemel  ad  interné- 
cionem  gentia  venturos.  Solymanus  verő  ita  respon- 
derat  oratoríbus  Ferdinandi,  qui  pacem  obnixe  pete- 
bat,  &ese  neunum  quidem  lapidem,  quo  sisibi  vei  ca- 
pnt  ínfringere  vellet,  ex  Transsilvania  et  ditione 
JohanniB  cesBunim,  Itaque  finito  bello  ad  principinm 
inenntis  aimi  legatum  Ály  chausum  ad  populos  Trans- 
BÜvaiiiae  mittit.  Hic  apud  Merchie  Transalpinae 
vajvodam  constitit,  et  litteras  in  Transsilvaniam  mit- 
tit. Ad  quem  Andreaa  Batbor  nuncium  ablkát,  cui 
Mj  cbaus  mandata  prodit:  Solymanum  bortari  et 
maadare  TraDSBÜvauis^  utí  Jobannem  atque  reginam  re- 
dücant,  alias  se  ferro  atque  igne  eos  destmetnrum; 
non  enim  seae  pativelle^utGermaniperpetui  sui  hostes 
pOBsideant  Quae  etlam  si  Andreas  Batbor  in  publi- 
cmn  non  proferret,  tamen  facile  omnibus  innotuerunt 
Tanto  enim  erat  odio,  atque  ira  in  Ferdinandum  ac- 
census,  ut  Andreáé  etiam  Batory,  vei  cuicunque  ex 
regnicolís  daturus  fuerit  potius  quam  Ferdinándé. 

Primum  ergo  boc  fűit,  quo  Transsilvani  animom 
ad  reducendum  Jobannem,  ac  reginam  adjecerunt: 
altermn,quod  quidam  ex  Germanis  praedicaverant, 
főre  ut  brevi  quemadmodum  Pannónia  et  Transsilvania 
ab  Germanis  olim  babitata  esset,  iterum  ad  eos 
rediret,  trucidata  nobilitate  et  omnibus  primoribuB. 
Quod  quidem  confirmabant,  esse  quibus  jam  sedes, 
agri,  possessiones  donatae  ac  destinatae  esset,  et  Mat- 
tbiam  Teifelium  magnó  exercitu  eam  obrem  ingressa- 
rum.  Sed  ille  sive  bujus  atrocis  consilii  auctor,  sive 


89 


I 

/  difino  qnocniiqiie  jndicio,  nt  diximas,  poenas  Init.  Öir- 
ea  idem  tempnB  et  PetrnB  PetrovitiuB  nuncium  ex 
Pélonia  ad  primates  mittít,  per  qaem  eadem ,  qnae 
Alj  chaiiB  remmciat ;  monet,  ne  pátriám,  seqne  Bcientes 
ae  Tolentea  perdant;  ad  aestatem  ením  RuBtanom  prí- 
marimn  Texirium  et  generum  Solymani,  innumerabi- 
KbiiB  Gopiis  ad  occapandas  reliquiaB  Inferiorís  Un- 
gariae  etTranBBilvaniamventarnm.  Híb  ergo  omnibus 
eoflUDOti,  ex  commnni  conBÍlio  litteras  ad  Sólyma- 
lom,  ad  Petrovitiiim ,  et  reginam  atqne  Johannem 
áant:  aese  mandatÍB  paritnros,  bí  anxilia  viderint,  ac 
m  eandem  sententiam  regináé  et  Johanni,  atqne  inter 
fidem  ac  jnsjnrandnm  dánt.  Quae  cnm  An- 
Batorem  non  fallerent,  et  yideret,  qnorsum 
remm  tenderét,  praefectnram  rennnciat,  quam 
FerdÍDandns  Stepbano  Doboni  ob  Agríam  defensam 
tradit.  Sed  qnia  FrancÍBcnm  Kendi,  vimm  pecnnÜB 
alqae  opibuB  in  Transsilyania  longe  potentÍB8Ímnm 
rehementer  metneret,  et  praefectnram  ambire  sciret, 
Doboni  collegam  adjnnxit :  ratos  fide  atqne  beneficio 
em  inof&cioretentnmm ;  sin  minns,  beneficü  tamen  gló- 
riám ae,  illnm  perfidiae  infamiam  conseqnntnrum.  Inter 
kaec  SolymannB  ad  budenfiem  baBsam,  et  ceteroB 
(NBBea  praefectoB  mandátum  dat,  nt  Petmm  redenn- 
tem  ex  Polonia  in  TranBBÜvaniam  copÜB  jnvent 
Dttoa  verő  comitatuB  Lngas  et  Caransebes  cnm  oppidis 
ejnadem  nominia  dnobuB  proxime  ad  Dannbinm  Belgrá- 
dom Terana  ac  TranBBÜvaniae  finitimos  dono  dat.  In 
Ua  comitatibnB  Rasciani,  armiB,  viris,  eqnitatn,  Ba- 
tís  poUentea,  amiaso  Temesvaro  Bingula  millia  anreo- 
rmn  niunmnm,  tríbnti  nomine,  beglerbego,  nt  pacem 
redimerent,  pependerant  Harum  remm  fidncia  ex 
Pokmiae  in  Ungariam  ae  recepit,  et  ad  TibiBcnm  ad 


9Ó 

pagnm     Zeghalom    vocatüm,   castris  coUocatis,   ex 
Rascianis  exercitnm  comparat,  finitímosTurcasmaiud- 
linm  evocat.  Budensis  verő   exercitom  et  tormenta  ad 
juBtam  bellum  parabat ;  cnjüB  apparátus  mora  res  tnm  fi* 
nem  Bortiri  non  potnit.  Etenim  Ferdinandus  oeleríter 
dednctÍB  praesidiiB  ex   confinÜB,   FrandBcnm   Tahy 
cam  aliqnantÍB  eqnitibas'^)  ad  impediendnm  Petro- 
vitinm  mittít.   Francisco    cum  vires  non  Bnppeterent 
ex  comitatíbnB  ad  CasBoviam  et  Tibiscnm  anxilia  mo- 
cednnt.  Andreas   verő  Bátor    et  Mathias    Saberdi* 
nns   epÍBCopuB  varadinenBÍB,   non  mediocres   copias 
cum  tormentís  aliqnot  adjunxemnt.  Ita  Francisco  vi* 
res  atqne  animnm  addnnt,  et  ímpellunt,  nt  priosqnam 
BndenBis  cum  magnó  exercitn  appropinqnaret,  hosti- 
bnB   audacter  occnrreret.  Impnlsus  ergo  Frandscns 
Tahy,  ad  ho8tesaccedit,qnicnm  nnmeropares  nondmn 
esBcnt;  et  tormentís  etíam  inferiores,  qnae  nnlla  omni- 
no  habebant,  Bndensis  antem  yix  adhnc  Bnda  castra 
movisset,  atqne  aestate  qnoqne  jam  inclinante  in  hie-^ 
mem,  consnlto  sine  nllo  praelio  Tnrca  domnm,  Petms 
antem  in  eam  qnam  dixi,  provinciám  abivit  Exin  Ma- 
thias   Saberdinns   epíscopns   varadinensis  castellnm 
Talpas,  nobilinm  Toldyoppngnavit,  tormentommqne 
ictn  et  per  oppngnatíonem  capto,  Dionysins  Porcolab 
vir  in  militía  praestans,  et  alii  omnes  tmddantar. 
Nicolanmvero  Toldy  nobilissimnm  adolescentem  cepit 
et  Varadinnm  abdnctnm  **^  obtnmcari  fecit  Ex  enjns 
caede  tantam  invidiam  concitavit,  nt  ceteros  qnoqne, 
qni    adhnc  Ferdinándé  faverent,  abalienaret  Snb 


*)  Istvánfi  jegyiete :  líille  aqaites  %t  totídem  pedites. 
**)  Forgács  Simon  jegyzete  :    Eleibe  sem  katU  yioiii,  haneai 
Ml  is  le  vágatta. 


91 

idein  tempns  primores  Transgilvaniae  conventnm  in 

Zekely-Vasarhel    habebant,    et    Sicnlorum    auxilia 

soUicitabant. .  Ex    quibiiB    Nicolaus    Alard  consilia 

eomm  ad  vajvodas  detulit,  et  monet,   nt  imparatis  ad- 

liic,  et  anteqoam  Siculi  accederent,  irent  obviam,  (ini 

^rapMicoBdie8affatarierant.Stephatin8Dobo  statím, 

qiibiB  potnit    congregatis,    ad   Zekely-Vasarhelnm 

festínato  pergít ;  isti  qnoque  extra  oppidnm  castra  fa- 

dmt  Dobó,  legatis  ad  eoB  misgis,  cum  nentris  forta* 

lam  belli  tentare  piaceret,  istis  conditioníbus  indnciaB 

pacisciiiitiir:  nt  si  intra  decímnm  qnintnmdiem  a  Pet- 

ravitio    aimlia  non  advenirent,  in  gratiam  Ferdinan* 

di  ledirent.   Dnrantíbus  ergo  induciis,    VolfgangaB 

Bomemiaza  de  Gapolna  ad  Petrovitíum  ad  referen- 

dnm    qnae  acta  essent,   decreto   consilii  proficisci- 

tar.    Qai  ante    exitnm    indnciamm   quindecim    die- 

mm     revertens,    qnae     viderat,    de    copiis    prae- 

seatibiuii  et    qnae    intellexerat,    de     anxilÜB    bn- 

deuis   baaaae   afFntnrig,  ad    socios   refert.    Stanti- 

boa  etiam  üsdem  indnciis  ex  Moldávia  ab  Alexandro 

▼aJToda     qnatnor     millia  Valacborum    advenerant, 

daee  qnodam  Moczoc.   Qnamm  remm  fidncia  Doboni 

renonciant  indncias,   et  in  castra  conveninnt.  Quod 

qaamTÍs  plerisqne  immatummvidebatnr,  tamen  Fran- 

daoo  Patochy  opibns  longe  ceteris  praestantí  expe- 

riendnm  esse  placnit.  Interea    Petrovitins  ob  moram 

Bodenais,  exercitnm  dimittit,  nt  diximns,  Dobó  verő 

mifitea  conscribebat,  et  anxília  ex  Ungaria  exspec- 

tabat  At  Yalaclii  cnm  Petrovitinm  domnm  rediigse, 

exerdtomqne  dinÜBisse,  Bndensem  procnl  abesse,  et 

bac  aeatate  nihil  magni  gerí  posge   cemerent,  abennt. 

Ea  re  TransBilvanos  vebementer  pertnrbaverant.  De- 

niqne,  rati  ae  Ferdinandi  viribns  hoc  remm  Btatn  im* 


92 

pares  fatiiroB,  arma  relignentes  domnm  redennt.  Do- 
bó tamen  FranciBcum  Patochy*)  et  Volfgangam 
Bornemiszám  in  arcé  Betlen  satiB  valida  obsi- 
det,  qni  poBt  daoram  menBinm  oppugnationem  ar- 
cem  istíB  conditionibns  dednnt,  nt  eoB  ad  Petrovitinm 
Bine  injnria  cnm  rebus  omnibuB  et  nxoribnB  abire 
permittat.  Qni  cnm  ad  Petrovitinm  cnm  familiia  om- 
nibna  rebnBqne  migrare  vellent :  Dobó  ad  Franciscnm 
Tahy  litteraa  dat,  nt  eoB  in  initere  aggrediatnr,  ip- 
Bnm  enim  a  jnramento  immnnem  esBe,  qnod  de  se  ipse, 
non  de  aliis  jnramento  cavisset;  eadem  mandata  ad 
nonnnllos  alios  praefectos  dat.  Cnm  illi  has  insidias 
paratas  intelligerent,  movere  nnsqnam  ansi,  coacti 
snnt  ab  Ferdinando  gratiam  impetrare.  Qnomm  capi- 
tibns  Ferdinandns  gratiam  fecit:  cetemm  arces,  op- 
pida  et  bonaomniain  fiscnm  redegít.  Istins  belli  exitus 
bic  fhit. 

Eadem  aestate  Solymanns  in  Persas  profectns 
magnnm  bellnm  gessit,  in  qnod  omnes  vires  snas  con- 
verterat ;  filinm  veroMnstapbam  ex  itinere  adse  allectnm, 
cnm  nepote,  ejns  filio  strangnlavit.  Dnas  enim  omnino 
mnlieres  Solymanns  babnit^Circassam'^)  nnam,ex  hac 


*)  Forgács  Simon  jegyiete :  Énnekem  nigj  tetszik,  hogy  megholt 
volt  immár  akkoron  Patócsj  Ferencz,  hanem  Patócsy  Bodizaár  yolt. 

**)  Forgács  Simon  jegysete :  £n  az  Circassát  hallottam,  hojy 
feleségül  fogadta  volt,  kiért  az  mufti  megfeddette  yolt  És  mikor  as 
mnftitól  megkérdette  volna,  mivel  expiálhatná,  avagy  mi  volna  az 
poenája,  az  mnfti  meg  mondta  neki ,  hogy  800  csapás  az  hátán. 
Meghatta  neki ,  hogy  eljárjon  henne ,  mert  as  bűnt  expiálni  akar- 
ná. Akkor  az  mufti  elhalasstván  ,  másnap  oda  megyén,  és  as  csá- 
szárt egy  selyem  szőnyegre  fekteti,  800  igen  kicsin  pálczácskát  egy 
csomólékba  kötvén,  az  hátára  bocsátja  nagylassan.  És  as  császár 
offensája  nélkttl  ilyen  szép  ravaszsággal  exequálta  az  törvént 

Ibtváiifi  jegyzete  :  Sem  a«  Circassát,  sem  az  zsidót  nem  vette, 
hanem  orosz  asszon  volt,  és  Hazathia  volt  neve,  ki  osztán  1&58.  esit 
holt  meg»  azután,  hogy  Zay  Ferencs  kgött. 


93 

ent  MiiBtaplia ;  alteram  Hebraeam  *)j  quam  et  adop- 
tavit  in  juB  legitimi  matrimonii ;  licet  principum  tnr- 
camm  nxorem  habuit  nnlluB,  neque  habere  ex    legibos 
permiBaum  eBset  Solymanus  tamen,  bí  omniboB  Tnrcis 
idem  lioeret,  cor  8ibi  non  licere  ajebat  ?  Ex  hac  habuit 
Sdimnm,     Bajazetem,  ac   Gihangerom,    item    fili- 
im^3  quamRustemoínuxorem  dedit,  et  eum  supremí 
vedri  dignitati    praefecit.   Cum  in  persicnm  bellnm 
proácÍBceretiir ,  provincias  filÜB  dÍBtribuit;  Bajazeto 
ia  Európa  Adrinopolim,  MuBtaphae  BruBBam  in  Asia 
ninori,    Selimnm  et  Gihangemm  in  expeditíonem  tú- 
lit AemnlationeB  magnae  erant  inter  mnliereB,  atqne 
iptamin  etíam  liberoB.  Hebraea  enim  dolnm  in  Cir- 
GUBammachinata  eBt;  Biqnidem  qua  nocte  ad  CircaB- 
flam  ventoraB  erat  SolymanuB,  Hebraea,  si  eam  noc- 
tem  Bibi  concederet,  magnó  Be  argento  redemtnram 
{ffomittit;  illa  exjoco,  nt  fit,  repraesentato  argento 
conceBBit.  Hebraea  ergo  Solymano  renunciat,  Be    eum 
migno     argento  coenŰBBe    ab   CircaBBa,  utque  eam 
loctem  apad  Be  ageret,  petíit.  Ea  re  SoIymanoB  in- 
qmsíta,  qnod  tantilli  Be  aeBtimaBBet  illa,  et  venum  Be 
praeboiBBet,  qoi  vendinonpoBBet,  domo  extnrbavit;  at- 
tribnto  ei  certo  loco  habitationiB  in  Asia;  et  deincepB 
ma  Hebraea  tibjib  eBt.  Hinc  indignationes  ortae  Bunt. 
Nam  MaBtaphaBeBalvüm  eBBe  poBBe,  yíyíb  íIIíb  qni  ex 
Hebraea  erant,  non  credebat :  itidem  illi  Balvo  MuBta- 
pha.  IgitnrRoBtemum  emediotoUendom  MnBtapha  cu- 
nbat  (qnod  tamen  in  Becreto  eBBe  non  potuit),  RuBte- 
▼idBsim  cum    Bocm    atqne  nxore,    illnm;  at- 


*)  Istránfi  jegyxete :  Non  erat  hebraea,  sed  ruthenica  Hazathia 
astatíadma  malieret  venificiis  dedita,  ideoque  philtris  et 
Bvlifliaiiiim  ita  sibi  devinzerat,  at  omnia  ejos  nuta  gereret 
**}  btréafi  jegyaete :  Cbameriam  nomine. 


94 

qae  per  occaBÍonem  belli  persici  onmia  majorafacta  simt. 
Namque  Rustemus  se,  quas  copias  ac  quomodo  rege- 
ret, conquestus  est,  nescire,  com  in  omnibus  locis  8ui 
per  MnstapbampercuBBores  dispositos  haberet.  Mulie- 
reftinsuper  multo  majorem  metom,  argumentis  effictisi 
qnibua  Solymanus  ad  pemiciem  filiiinducitur,obtende- 
bánt.  InEllegriam,  in  Anadoliaetin  Carmaniae  extre- 
mo8 fines  Solymanns  cnm  per venisset,  Mnstapham  accer- 
8it,  qui  ominatns  rem  quae  foret,  aegre  patri  obtempera- 
bat.  Sed  duo  pnrpnrati,  altér  vizir,  quem  unnm  fi- 
liisimperatommexmore  habere  licet,  altér  ab  episto- 
1Í8,  hortantnr,  ac  deinde  persnadent;  ei8  qnippe 
Rn8temu8  magnas  proviucias  promiserat,  8i  Mnstapham 
ad  patrem  addncerent.  Ubi  Mustapha  appropinqnavit, 
pnrpnratos  snos,  Rnstemnm,  Amhatnm,  Ibraimnm  et 
Haidammobyiamniisit.Cnm  verő  dextram  Mnstaphae 
oscnlarentnr,  Haidar  epistolam  a  se  scríptam,  clam 
in  manns  dat,  quibns,  si  ad  patrem  veníret,  occisii- 
rum  enm  significavit  Ideo  Rustemnm  in  itinere  inter- 
fidendum  destinarat,  nisi  ab  illis  suis  pnrpnratis  per 
Bustemnm  cormptis  retentus  fuisset,  utqne  veniret 
libere,  persvasns  esset.  Mnstaphaergo  a]bis  vestibua 
e^  interiori  quadam  animi  cogitatíone  omatus,  ad 
patrem  accessit,  loquutnsqne  ea  quae  pro  tempore 
videbantur,  cum  abire  vellet,  intra  tabernacula  a  muti8 
retentus  et  strangulatus  est.  In  eius  tnnicae  Bacculo 
litteras  Haidari  repertas  ad  Solymanum  defemnt, 
qnam  ob  causam  dignitate  privatus  est.  At  ob  mor- 
tem  Mnstaphae  janizeri,  et  totus  denique  exercitus 
Rustemo  vehementer  indignabantur,  et  cnm  sine  peri- 
culo  in  exercítu  versaturus  non  esset,  utque  illius 
mulcta  exercitum  deliniret,  Solymanus  dignitate  prí- 
vavit ;  ab  exercitu  verő  noctu  clam  discessit,  ut  mili- 


96 

tom  iram  effdgeret  In  ejus  Iwma  Amhatam  rabstítoit ; 
segre  qnidem  ille  suBcepit,  et  carataram  se  vices 
Roatemi  offerebat,  sed  dignitatem  non  aoBceptnnim. 
Nam  Rastemum,  qui  gener  ejna  eflset,  8i  ad  priorem 
statom  reciperet,  id  nisi  se  prins  snblato  fieri  non 
posset  Ad  hoc  Solymanus,  videsne,  inqnit,  in  vola 
manna  (qusm  oBtendebat)  pfloB  ?  illó  negante,  neqne 
Rufltemnm  nnqnam  vizirnm  fntnmm ,  neqne  se  enm 
morte  affectnmm  ait.  Ita  Amhat  gratias  égit.*) 

Merte  filii  Circassa  vehementer  exagitata  litte- 
ras  ad  Hebraeam  et  nxorem  Rnstemi  dat  qnibus  mn- 
liebri  more  eos  insectabatnr ,  neqne  se  adhnc  filio 
orbatam  esse ,  cnm  ex  Mnstapha  Mehemetnm  filinm 
in  locnm  defnnctí  haberet  Qnas  iUaecnm  ad  Sólyma- 
nnm  misissent ,  Ibraimnm  remittit  in  Carmaniam  et 
Natniiam,  nt  se  absente  eas  provindas  cnraret,  ac 
Mehemetom  nepotem  in  tenera  aetate  constítntnm  e 
medio  toUeret  Interea  Soljmanns  cnm  in  gravem 
catarrhmn  incidisset,  et  mmor  mortis  Byzantinm  per- 
Tolasaet,  Hebraea  Bajazetem  ad  occnpandam  sédem 
elam  arcessit  Sed  id  cognitnm  ab  Sinan  bassa  prae- 
feeto  nrbis  prohibitnm  est  Vemmtamen  Solymannm 
metuena,  ante  qnam  rediret,  veneno  sibi  vitám  ipse 
praeripit;  namqne  necatis  bona  qnoqne  confiscantur, 
at  qni  sibi  ipsi  vim  infemnt,  bona  eomm  posteris  re- 
tinqnnntar;  nisi  qnod  defunctomm  aliqnota  pars  bo- 
Qomm  in  omni  Tnrci  imperio  in  fiscnm  convertnn* 
tor.  Qnas  omnes  ob  causas    mnlieres  coepemnt  sibi 


*)  Forgicf  Simon  jegyzete :  Én  agy  hallottam,  hogy  azt  mondta 
▼olt,  hogy  míg  ő  Áhmát  é\,  addig  el  nem  yeszi  tSle  az  pecsétet,  mi- 
kor osztán  megatta  Rastan  hassanak  ,  eszébe  jatván  az  szó  é»  foga- 
dás,  hogy  hesséde  igaznak  látassak  lenni,  ogy  fojtatta  meg  Ahmátot, 
^s  az  meghalván,  ngy  állatta  Rustant  ismeg  belére. 


96 

timere,  ne  aiiqnando  SolymanM  poenitentia  aliqna, 
morte  filii  ac  nepotis  motas,  sese  snpplicio  mnltaretf 
in  ipsmn  dolum  machinantnr.  Gihangero  filio  mater 
dona  párat,  intemlaB,  vestes  et  craterem  ex  arte 
factom  ac  veneno  infectnm.  Qnadere  Solymanos  per 
nnam  ex  gynaeceo  mulierem  praemonitüs,  litteras  Gi- 
hangeri  acmnneraexcipiti  lectisqne  litterisjnbet  red- 
di  cnm  mnneribos.  Halepnm  Soljmanns  cnm  per- 
yenÍBBet,  et  in  hortis  ad  Euphratem  8ÍtÍB  animnm  ob- 
lectaret,  aqnam  ex  Enphrate  popoBcit  Gihangero  id 
officium  praestitnro,  semel  et  itemm  restitít;  illó 
tamen  adnitente  permisit;  aqnam  verő  ex  Enphrate 
cnm  cratere  illó  hanBtnro  ipse  exclamavit,  nt  pocnlo 
bene  ablnto  hanriret.  Qnam  allatam  jnBsit  enm,  re* 
nnentem  qnidem,  totamexhanrire;  ac  vi  veneni  intra 
spatinm  horae  vitám  finivit.  Inde  SolymannB  in  fi- 
nes  PerBae  ingressus,  Naxoan  arcem  cepit;  Bed  ob 
Bterilitatem  agromm  eam  boIo  aeqnavit;non  tamen 
alind  memorabíle  eo  bello  gcBtnm,  propterea;  qnod 
pax  snbBeqnnta  cBt  his  conditionibnB,nt  captivi  utrin- 
qne  dimitterentnr ,  neqne  redperentnr.  Cnm  verő 
regrederetnr,  aegrotoB,  qni  nec  ipBi  vires  ad  iter  oon- 
ficiendnm  haberent,  nec  alii  eoB  cnrarent,  qnomm 
magna  erat  mnltitndo,  tmcidari  jnsBit,  qnod  iter  per 
deBerta,  atqne  arenoBa  lóca  Arabiae  graviBBimnm  es- 
Bet.  In  caBtriB  fnÍBse  hominnm  octie^  centena  mii- 
lia'^)  dicnntnr.  Longo  atqne  dintnmo  itinere  reliqmun 
ejna  anni  CBtconsnmptnm. 


*)  Istvánfi  Jegjsete :  Canii  credat  1 


LIBER    QUARTUS. 


ABniveroinsequeDtísinitiom  AmaBia  hibernayit, 
etmilitemrefecit,  atqneincastrís  tenuit.  Sed  pace  cmn 
Persis  facta,  expeditío  bellica  per  enm  illó  anno 
gesta  est  nulla ;  nisi  qiiod  in  Enropa  ad  Nicopolim 
motna  I  exstítit  haud  ita  magni  momenti,  propterea, 
qnod  arte  qnadam  ad  fallendum  potius,  quam  ad  rem 
aliqiiam  gerendám  macbinatns  fait.  Ut  nimimm  ex 
eficta  peraona  nnins  Pseudo-Mustaphae,  illum  Mnata- 
pbam  et  filinm  ejns  idem  factorum  fuisse,  nisi  sapien- 
ter  snblatí  essent,  persvaderent ;  atque  etiam  mortno 
iram  potiua,  quam  miserationem,  et  in  sese  benevolen^ 
tiam  inflammarent :  mulierea.  qaendam  (faber  eqno- 
nm  calcearinsHebraeae  nxoriB  perbibetar)  ad  novas 
res  primo  indacnnt ,  et  postea  impellnnt ;  peconia  ao 
promiaais  onerant,  addant  tabemacalnm  yetus  Soly- 
muű  et  ob  id  domi  relictom,  quod  ab  magÍ8tro  ta- 
bemacaloram  exposcnnt;  ut  militem  conscribat,  et 
beUam  faciat,  imperant;  főre,  ut  aut  bello,  aut  pacto 
provinciám  aliquam  ab  Solymano  obtineat ;  et  sese  in 
ea  re  sibi  operám  navaturas.  lUeBÍbi  Btatim  MuBtapbae 
nomen  assumit,  et  militem  partim  conscribit,  partim 
ad  nomen  tanti  ducis  ultro  concurrunt;  neque  enim 

iicnnni*  buio.  hzbt»  scbift.  ztx«  * 


qai&quam  discemere  poterat ,  quod  Mustapha  lon^i-  ^. 
quas  Asiae   provmcias  semper  obtinuísset,  et  inter-  ^ 
dum  visui  liominnm,  cum  interim  fáma  cresceret,  aese^^ 
nimiuni    callide  subduceret  Nam  ex  omnibuB  euró- . 
paeifl  region ibns,    et   praesertim  danubianiö,  adeum. 
confluebant ;  ut  iatra  septem  et  viginti  dierum  nume-  , 
rtttn^totidem  millium undecimque compleverit,  plerique,: 
verő  etiam  líberosaut  filias  tradidei int.  Re  perlata  ad 
Solymanumjubet  uicopolitanum  begum»  et  alioseuro-, 
paeoö ,  ac  ipsmn  Bajazetum  curare  illára  provinciám, 
et  motus  hello  compescere;  ipsémet  eodem  tempore 
Byzantium  versus  cmm  exercitu  iter  capit.  At  Hadil 
Dogicha  vizir  Pseudo-Mustaphae  (quem  ob  summae  . 
digüitatis  pote&tateoi  ita  vocant,  et  filiis  imperatonim 
praeter  unnm  habere   nou  licet)    rem  astti  confecit 
Quod  Psendo- Mustapha  etiam  acceleravit;    siquidem 
cum  illum  aliquo  modo  suspectaret^  metueretque,  veru 
ligneuin  intra  tabernaculum  fabricavit;  et  cum  forte  ab  , 
pueria  familiaribus  Hadil  Dogicha  quaereret  de  prin- 
cipe,  veru  ligneuin  fabricare  significant ;   ex  quo  ille 
protinuB  de  se  conjecturam  fecit,  et  praefectis  Soly- 
mani    se  illum  captivum  traditurum  nunciat^  si  cnm 
exercitu  appropinquarent  Pacta  ergo  die  cum  exer- 
cituB  sub  noctem  affnisset,   in  tabernaculo  vinctnm 
tradit      Ad    autumnum     Solymanus    revertit^     et 
Pseudo-MuBtapham  Byzantium  allatum,  et  cauda  eqoi 
per  vias  tractum,  ex  unco  ferreo  suspensum    jussit 
enecari.   De  tabernaculo  Amhatum  percontatus,  ille 
ab  magistro   tabernaculorum   quaerendum  dixit ;  qui 
temen,  ne  veritatem  ederet,  e  medio  sublatus  erat 

Verum  enimvero  in  Ungaria,  quamvis  novis 
exercitibus  nova  expeditio  gesta  sit  nulla,  dolo  tentum 
hoBtili  tantem  cladem  accepimus,  quantam  ab  exer- 


99 

eitílms  maximis  aocipere  satíB  faisBet  Etenim  arx 
Filek  ab  hoste  dolo  intercepta  est,  mense  Septembrí, 
rab  reditnm  Solymani  Haec  in  inonte  handvalde  edito 
lita,  est  duplex,  nna  eminentíor,  altéra  inferior ;  eam 
Frandficua  Bebek  opere  maximo  ita  maniverat,  tor- 
nentiBque  repleverat,  nt  nihil  ad  anmmnm  addi  poa- 
set  Nam  FrandecüB  Bebek  ante  omnea  regolos 
Ungariae,  tormentorum  aeneornm  prímám  gloríam 
líbi  vendicabat;  Bed  in  banc  potiBsimnm  areem  mnlto 
majorem  partém  congesserat,  qnod  eam  prae  alÜB 
omnibna  mnnitisBimam  dncebat.  In  arcé  anperiorí  man- 
cípia  aaservabantnr ;  sed  forte  FrancÍBcíiB  Bebek 
saoerdotem  qnemdam  divitem  pecunia  mnlctare  yo- 
lens,  in  mancipiomm  ergaBtnlum  detmdendnm  man- 
daverat ;  ibi  nnns  ex  Turcis,  Nag  Hazon  dictnB,  conBÜia 
cnm  sacerdote  init ,  deinde  simnl  capiendae  arcis  do- 
lüm  machínantnr.  Erat  fepestelld  in  quodam  propn- 
gnacolo  ad  tormentonim  ejacnlandorum  rxmm  confe- 
cta,  nt  non  magnó  negotio  bomines  per  eam  in  arcem 
ab  extra  penetrare  poBsent.  Sacerdoa'^)  postqnam 
eliberatUB  ftüt,  Cara  Hamzabego  praefecto  Zecheni 
rem  apemit.  Convento  ergo  die  expeditoB  milites 
mittit,  qni  per  fenestellam  illám  arcem  occupent,  de- 
monstrante  sacerdote ;  ipse  Hamzabegus  cum  Alibego 
batraniensi   cnm  copiis  eqnitnm   et  peditum  subse- 


*)  Istvánfi  Jegyzete :  Non  fűit  Bacerdos,  sed  excnbitor  seu  tí- 
gfl,  qiii  cnm  quodaxD  captivo  Tárca  solebat  Buperiorem  arcem  scopis 
eipar^are»  et  qnisqniliaB  ac  Bcobem  e  fenestella  illa  dejicer<í',  cqí 
Bvberat  rnpea  terreno  obducta,  ex  qno  BcaÜB  impOBÍtlB  facilÍB  in 
Boperiorem  arcem  erat  aBcensuB. 

Qnindecem  diebus  ungarí  militcs  arcem  infeiiorem  tenuere, 
•uperiorem  Tiircae;  deinde  crescente  numero  Turcarom  noatri  cedere 
eoacti  aant. 

7* 


100 

quebantur ;  UH  clam  arcem  subintrant,  et  praesidía- 
nos  onmes  tnicidaot.  Cara  Hamzabegus  quoque  una 
inferiorem  arcem  atque  oppidam  obsidet.  Quod  ubi 
Bebek  intellexit,  milites,  quoacunqtie  potest.  contra- 
hit,  et  ad  arcem  Ghedeo  vicinam  castra  ponít;  ab 
Jobanne  Balassa  praefecto  Veteris  Zolii  et  Gábrielé 
Pereny  generáli  capitaneo  regni  auxilia  petit.  At 
HamzabeguB ,  interceptis  quibusdam  pabiilatoribus 
Bebeci ,  cum  cognovisset  ipsum  in  castris  esse,  auxi- 
liaque  accire,  se  ad  arcem  Zechen  recipit,  imposito 
magnó  praesidio  Fileco ;  ac  Toigon  bassam  buden- 
sem,  nt  quam  posset  celerríme  auxilio  veniret,  mo- 
net  Dum  utrique  auxilia  exspectautj  Bebek  recentes 
milites  obsessis  auxilio  mittit^  jurejurando  pollicitus 
se  illoa  ex  obsidione  liberatnruin ;  qui  saepe,  cum 
Turcis  in  superiore  arcé  exaiatentibus  praelia;  misce- 
bánt  At  HamzabegusauctJB  suiscoplis  ad  obsidionem 
iterumrevertitur.Eodem  quoque  tempore  Gábriel  Pe- 
reny, ad  Bebekum  suas  copias  adduxit.  Jobannes  verő 
Balassa  ad  arcem  Dlvinconsedit;  cuiplacebat,  ut  bifa- 
riam  líostem  aggrederentur,  id  majori  terrorihosti  futu- 
rum; se  enim  in  tempore  suppetiaalaturum:  illi  tamen, 
ut  coHJungerent  copias,  maluere.  Inde  iustructa  acies 
movetur  Filekum  versus;  quo  ubi  prope  ventum  fuis- 
Bet,  diesque  ad  vesperum  inclinaret,  piacúit  Bebeco 
et  Perenio,  ne  ea  die  cum  hoste  confligeretur ;  nox 
enim  propinqua  ancipitem  redderet  pugnam.  Contra 
Balassae  et  nonnullorum  aliorum  consilium  erat,  con- 
fligendum  esse  cum  hoste,  neque  ulteriorem,  cum  jam 
eo  ventum  ebset,  interponendam  esse  moram;  satis 
enim  superesse  diei;  pugnam  adhuc  clara  die  di- 
rimi  posse;  alias,  si  diflferretur,  praesertim  cum  mi- 
litem  ad  pugnam  alacrem,  et  expetere  praelium  appa- 


101 

reret,  hosti  adderetur,  Bostris  verő  animnB,  siqtddem 
praecipne  in  istinsmodi  rebus  mora  esset  periculoBÍs- 
sima,   detraheretur.    Sed   sententia  Perein  et  Bebeci 
perralnit.   Re  ad  crastínum  dilata,  prope  Filecnni  ín 
eolle  qnodam   castra  Bunt  posita.   Eadem  nocte  eBt 
telatnm  per   exploratores ,  Toigon  bassam  cnm  in- 
gentíbns  copiis  adventare   Fileciensibns  in  aoxilinm, 
ejnBqne  praecnrBoreB  esBe  prope  Sechen.    Hiű  rumor 
tanto  Perenio  et  Bebeco  terrori  fait,   quod  mox  Ba- 
lassae  et  aliis,  ut  retrocederent,  persvadere  coeperint; 
non  ením  Toigon  bassae  viribus  pares  eBsent;  qní  bí 
militem,  qni  ibi  aderat,perderent,totinBregni  subBidia 
debUitarentor.  In  qnam  sententiam  Balassa  non  con- 
BenBit,  sed  omnino  esse  confligendümdissemit:  qnodsi 
enim  istí  profligarentur  ante  adventum    bassae,  pos 
se  consilium  de  integro  capi.  Sin  ipsi  sibi  timerent,  in 
arcem  Ainaehkeo,  milliario  distantem  se  conferrent 
ibiqne     exspeetarent    praelii    eventnm;   sibi    modo 
darent  facnltatem,  cum  bis,   qni  sponte  alaeres  ad 
pngnam  venire  vellent,  bostes  aggrediendi ;  ita  etiam 
bí  fortnnam   adversam    baberet,    neqne    pericnlnm 
magnnm    fntnmm,  ac  totum   in    se  redundatumm, 
Verum  bae  rationes  adeo  irritae  faere,  qnod  ea  noc- 
te  ante  lucem   simnl   cnm   eornm   copiis   Perenins 
et  Bebecns ,  relicto  castromm  loco,  fugae  se  manda- 
rint, missisque  retro  ad  Balassam  intemunciis,  enm 
rogarint,  vellet  cnstodiae  cansa  snnm  eis  adjnngere 
peditatnm ,     ne   qnid   cladis    in     abenndo     accipe- 
rent.     Qnibns    Balassa    increpatis,   nnius    milliaris 
spatio   eos  a  tergo  seqnendo  ,   die  insequenti  snos 
ad  Divin  dednxit.  Perenins  antem  et  Bebec,   nnlla 
interjecta  mora,  continuatoque  itinere,  altér  ad  Ónod, 
altér  ad  Zardur  sese  receperunt.  Hostis  verő  Fileco, 


103 

defensoriboB  ad  nnnm  omnibns  ant  captís  ant  tnici- 
datís ,  potitns  est.  Ea  clade  ad  civitates  minerarnm, 
anri,  argenti,  cnpri .  item  Scepnsinm,  et  Cassoviam 
BBqne,  ditíoneB  amplissimae  longe  lateqne  a  nobis  avul- 
Bae  rant;  et  ad  reliqoias  saepe  invadendas  atqiie 
oocupaodas,  ingentem  commoditatem  ac  facultatem 
naetí,  non  Bolnm  nostratibus,  sed  etiam  conterminia 
If  arcomannÍB  magnnm  metom  ineuQfiere. 


LIBER  QÜINTÜ8. 


Postqnam  Solymanus  Byzantinm  rediit,  Bajasetem 
Arabiam  versas  AmaBÍam  longinqüam  provindam  '^) 
imandavit.  Selimo  Bithjniam  attríbuit,  et  arcem  Conha 
itínere  qnataor  diemm  Constantinopoli.  QüamremBa- 
jasetes  tam  iniqno  tulit  animo,   ac  8i  tiun  ab  imperio 
eidnauB  esset;   et  protínns  enm  Selimo  inimicitías 
sQBcepit,  donec  in   apertam  bellnm  eramperent  At 
sültanae.  qnae  ex  sangvine  snnt  imperatornm,  Soly- 
mannm     salütaudi     atque   congratnlandi   caasa,   nt 
mos  est  ea  excepta,  qnae  apud  Rnstemnin  erat,  invi- 
suni  Qnam  cnm  quaereret,  moerore  ob  maríti  huni' 
Utatem  et  calamitatem   ita  afflictam  esse  ajunt,    ut 
prodire  domo  non  possit,  ac  lacrimas  fhndnnt,  miscent- 
que.  Ad  haec  Amhatnm  tabernacnlnm  PBendo-Mnsta- 
phae  dedisse,  apud  quem  pins  gratia  snornm  preces- 
qne,  qnam  menta  ralnernnt.  Neqne  multo  poBt  acci* 
dit,  nt  in  divano,  qnod  concilinm  pnblicnm  interpre- 
tantar    inter  Amhatnm  et  Aly  hassam  controyersia 
oriretnr.  Divannm  apud  illos  in  publico  celebratur, 
ibiqne  responsa  oratoribns  et  popnlo  dantnr ;  fenesteila 


*J  Forgich  S.  és  IstviDfi  jegysete  :  Forte  leoniosi. 


:ii^^m 


104 

ex  habitatíone  principis  craticalis  ferreis  septa  in  enm 
locum  spectat,  ex  qua  et  audire,  et  videre  quoque  om- 
nia,  ipsum  verő  nemo  potest.  Is  locus  tectus  est  modo 
theatrali,  pro  receptaculo  hominum*)   commodus   et 
amplus.      Ceterum   média   in   horti    speciem    arbo- 
ribus  sönt  consita,  et  cicuratis  ex  Asia  animalibus 
conspicua.     In     singnlis   divanis   prandium   qnoque 
praebetur    pnrpüratís ,    ac    omni  alii     mnltitndiní; 
certa    enim    bora     fercula    purpuratis   apponnntur, 
oratoribus    item,   ceteris    in    diversis  locis,    et  in 
ipsa     quoque     viridi    berba ;     neque     est     pudor, 
magna  quantumv^  dignitate  viros  vesci,  aut  portio- 
nem  secum  auferre.   Non  indignum  est  relatu,  Tur- 
cas  animalia  ob  salutem  animae  alere  eonsveasey  sed 
praesertim  corvos,  quos  etiam  occidere  capitale  est; 
qui ,  ob  id,  tanta  sünt  multitndine  ac  ccnsvetudine,  ut 
reliquias   prandii  ex  terra  ipsi   coUigant,   uonnuIU 
firustum  aliquod  in  aerem  aut  terram  projiciant,  ne- 
que modo  in  dirano,  sed  et  publicis  in  vicis,  atque 
domi,  eosdemque   etiam   in   bellum   sequantur.    Vi- 
dere est,  non  in  privatis  modo  tectis  alere  gallinas, 
aves,  canes  alentes  foetus,  aut  quodcunque  tandem 
animál,  et  praesertim  languidum  ac  morbidum,  sed 
etiam  in  publicis  viis  curare  atque  nutrire;  et  id  Deo 
gratum,  atque  ad  expianda  peccata,  salutemque  ani- 
marum  proficuum  magna  superstitione  credunt. 

Controversia  verő  talis  fnit:  Aegypti  praefectus 
reditum  annuum  duorum  et  triginta  equorum  argento 


*)  Forgách  S.  jegyzete :  Nem  egyebeknek,  hanem  csak  az  j&n- 
cs&roknaky  kik  bizonyos  ssámban  minden  divánba  be  szoktak  men- 
ni, és  mig  az  díván  tart,  az  udvarban  renddel  talpon  állnak,  alá 
az  földre  nézvén,  az  oratoroknak  ,  mikor  először  bemutatják  as 
ajándékot,  ismeg  mikor  kibocsátják  őket. 


105 

m/torm  Byzantinm  miBerat  Aly  bassa  mirari  se 
littaotnm  ab  moderno  praefecto  cogi,  qni  ipse  dnode- 
(ntDnispraefeetnramtenens,  qnatuor  et  viginti  sum- 
Bffli  excedere  non  potnerit ;  ergo  reliquum  per  snm- 
nn  snbditomm  injnriam  contractnm  esse.  Ambat  se 
flSém  facere  non  posse  respondit,  cnm  bactenns 
I  fQoqiiam  peenlatns  accnsatus  non  esset,  neqne  ad 
Mfmaniim  ante  se  referre.  Aly  qnando  ipse  nolit, 
le  relatumm  profitetur.  Peracto  divano  ad  Soly- 
lanDm  veniunt  et  pro  more  Ambat,  qnae  in  diva- 
)  icta  sínt,  refert,  Aly  item,  qnae  snpra  díximus. 
lolo  post  itemm  Solymanns  eqnestre  consilinm  in 
npo  pro  more,  qnod  in  majoribns  rebns  tantnm 
Bigíllatim  vezirios  coUoqnendo  fierí  soIet,  ágit; 
Ambato  mandátum  dat,  nt  Dobricenses  utrínsque 
US,  omnisqne  aetatis  ad  nnnm  nsqne  nltimo  snp- 
do  af&ceret,  propterea,  qnod  Psendo-Mnstapbamnon 
io  receperint,  sed  etiam  copiis  juverint.  lUe  sibi 
nm  non  videri  ait,  ut  feminae  ac  pueri,  imbelle  ge- 
,  tmcidarentnr,  sed  ii  soli,  qui  ob  allatnm  qua- 
tnqoe  snbsidinm  non  immerito  culpam  baberent, 
)oenam  ob  id  mererentur ;  et  subjecit  hoc  consi- 
ft  ab  mnlieribns  profectum  se  agnoscere.  Solyma- 
mhil  ad  ea,  tacitns  ore  atque  gestn,  perturbatns. 
in  proximo  divano  ingressis  ad  se  viziris,  sum- 
ostíariomm  (capy-agam  vocant)  accersito  jubet 
1  fierí  velit,  qni  Ambatnm  abeuntem  more  eon- 
to  aseceleriter  reyocat,  et  mox  strangulat.  Modns 
eat  occidendi ;  proximam  ad  Solymannm  babitatio- 
1  mnti  et  iidem  eunncbi  obtinent,  ac  ministeria  dome  - 
^  eonficinnt ;  in  secunda  porta  proxime  murum,  sedes 
ad  eam  rem  disposita,  ut  quicunque  ad  eam  de- 
etiui  fderít,  certissímum  sit  amplius  non  evasurum; 


1« 

in  qmas  cod  sc«ie».  xluih  complicare,  pedes  compó* 
Dere  ír  soxünar:  ::»iesnAxn  debent ;  at  mnti  illi  ner- 
vis  b^bülis  cir>c;n7:>i>ici>te&.  oeleriter  hominem  oonfi- 
ciimt.  laq neo  gulazn  trtrgentes.  Amhatos  cnm  aedk- 
eet.  sese  apiaTíi.  et  id  modo  8e  mereri  ob  eam  caa- 
sam  cum  dixia^s^:.  qaod  omnes  hostes,  ad  qnos  aoeea- 
fiisset.  debellas^set.  neqne  in  bello  se  {nisBe  qno  non 
ricisset.  statim  nerro  injecto  spiritom  atqne  ipBaa 
animam  e3q>ressenmt.  Rnstemam  antem  in  priorem 
dignitatem  resnmit. 

Solvmanus  cnm  in  expeditionem  persicam  pro- 
ficisceretnr.  Toi^n  bas&am  Bndae  atqne  ipsi  Un- 
garíae  praefecit.  qnem  8ibi  a  prndentia  et  modestía 
commendatnm  babebat :  mandatnm  eí  dederat,  nt  bel- 
lo omni  abstíneret,  nisi  in  qnantnm  neceaaitas 
postnlaret:  qnod  etíam  praeatitit.  At  cnm  jam  et 
Solvmann8  revertisset.  et  ex  Ferdinandi  ditíone  ex- 
cnrsiones  creberrímae  fíerent  cnm  ex  aliis  praeaidüs, 
tnm  praesertim  a  Sigetiensibns,  itidem  qnoqne  ex  Ba- 
boicha  et  Kapos-Uj varo.  harnm  ambas  occnpandas  sta- 
tnitfprímnm  nt  excnrsiones  a  verteret,  deinde  etiamidam 
in  Sigetnm  interclnderet :  qnod  Sigetiensibna  non  mo- 
do ad  excnrsiones  hostiles,  sed  etíam  ad  profectíonea 
pericnlosnm  et  gravissimnm  erat  fntnmm.  Imprimia 
Kapos-Ujvamm  aggreditnr,  qnod  erat  infirmina,  et tanto 
etíam  ad  potinndnm  commodins.  Qnod  Stepbanna 
Dersffy  illius  arcis  possesson  Viennam  ad  Ferdi- 
nandnm,  intellecto  motn  bassae,  pro  anxilüa  tam  mili- 
tnm,  qnam  machinamm  aeneamm  abinerat;  in  prae- 
sidio  pedites  militiae  volnntariae,  genns  hominnm  cm- 
delitate  infame,  reliqnerat.  exceptís  pancis  eqnitíbna; 
nam  ita  nsns  erat,  in  omnibns  finitímia  locia,  praeter 
at^endiarioai  volnntarios  pedites  alere;  ü,  ex  aolo 


107 

rapto  yivere  solebant ;  si  in  TnrcaB  incidÍBsent,  pug- 
Bare  acerrime  consveverant.  Tantum  enim  est  apud 
Torcas  hujus  generis  hominnm  ódium  atque  ira,  ut 
onllnm  tívuid  ex  iis  relinquere  soleant,  quin  captos 
maxiiniB  cruciatibus  enecant;  ideo  pertínacissime  pug- 
nare  debent,  sin  minus  ex  christianis  praedas  agere. 
Sed  tanta  erat  horum  praesertim,  qui  in  Kapos-Ujvar 
agebant,  immanitas,  ut  cbristianos  colonos  (diligenter 
aatem  expiscabantur,  qui  alicujus  facultatis  essent) 
tormeutis  ad  pecuniam  dandam  cogerent.  Fuere, 
qui  viris  crura  terebro  ferreo,  feminis  mamillas  per- 
forareut,  neque  uUum  genus  crudelitatis  ad  exigen- 
dam  pecuniam  omitterent.  Ad  quos  cum  bostis  perve- 
niaaet,  et  macbinas  admovisset:  post  tertiam  diem 
Boctn  arcé  vacua  relicta  abscedunt ;  qui  ut  in  Turcas 
indderunt,  ad  unum  omnes  concisi  sünt,  et  bi  arcé 
pothmtur.  Ejus  belli  metu  Babocbienses  ita  perter- 
refacti  sünt,  ut  quumprimum  bas8aadyenit,et  tormen- 
ta in  adversos  emittere  coepit,  deditionem  pacti  sint, 
salyis  corporibus,  armis,  atque  rebus.  Quorum  duces 
ab  Andrea  Batbory  capti,  nam  ipsius  arx  fuerat,  ut 
Bupplidum  mandato  Ferdinandi  in  comitio  futuro  de 
illis  sumeretur  ,  paulo  post  custodia  elapsi  ad  re- 
ginam Isabellam  profugere.  Ferdinandus  rero  nun- 
cío  ad  bassam  misso,  de  induciisviolatis  expostulavit; 
nam  qualescunque  induciae  pro  more  intercedebant : 
qui  aese  multoties  conquestum  ei  respondit,  uti  latro- 
einiaprohiberet;  id  cum  ab  ipso  factum  nunquam  sit, 
coactomseadcastígandumpraedones  illos  ac  latrones 
inisse.  Neque  id  sibi  contra  inducias  factum  videri 
debere,  cum  istiusmodi  latrones  aeque  suae  ditionis 
panperes  colonos,  quam  Solymani  depraedari  con- 
fiveti  esaent ;   illud  quoque  sibi,  quam  fnerint  man- 


108 

datift  8IIÍ8  inobedientes,  constare  se  e^o  etíam 
vids  offidam  in  hac  re  prae&titisse,  nt  reliqnos 
generis  latrones  tanto  fadlius  morigeros  et  ob( 
teB  sibi  habeat  Ex  eo  tempore  difficíllima  er; 
getam  via,  et  non  aliter,  nisi  copiis  patebat 


LIBEIl  SEXTUS, 


FerdinandoB  per  omniaTransBÍlyamaematatioDis 
tempóra  apud  Solymannm  pro  pace  octennali  et  trans- 
sOranica  ditione,  cum  tribnti  pensione  obtínenda 
a€«rriine  institit.  Angerinm  enim  Busbecnm  belgám 
legatom  continno  ibi  alebat ;  duos  praeterea  ínaigneB 
^,  Antóniám  Yerantíum  et  Franciscum  Zay  gtatím 
&  caede  Georgii  oratores  cnm  splendida  legatione, 
iiUigni&qQe  mnneribns  ad  cormmpendos  largitione 
porpnratoB  miserat.  Qni  tamen  tantamm  legationum 
ettamdintnrnammBpe  fruBtrati,  nihil  egemnt;  nednm 
^mm  TranBBÍlvaniam  inter  indaciaa  ab  Johanne  filio 
^t  pnpillo  Büo  (ita  enim  BolituB  erat  appellare) 
^feptam  conceBBÍBBet,  Bed  ne  nnum  qnidem  lapidem 
8€  concesflnrum  reBpondit;  et  juBBit  Johannem  in  in- 
tegmm  restitoi,  niBi  bellnm  habere  malit.  Ad  Trana- 
íilvanos  verő  et  Inferioria  atqne  Snperioria  Ungariae 
comitatnsatqneprocereB  mandata  dedit,  nnitÍB  viribuB 
^t  Johannem  redneerent;  alias  Be  ferro  atqne  ignein 
^  ammadverBnrum.  RuBtemo  jnbet,  üt  ipae  in  expe- 
íitionem  vadat;  Beglerbego  Graeciaeexercitnm  congre- 
K^fe,  baBBae  büdenai  atqne  temeaienai  ut  hoaticnm 
^\m.  invadant,  infeata  atqne  hoatiUa  omnia  agant; 


110 

dnarnm  Valachianim  principíbns  in  armis  paratos  esse.  :^ 
Quas  cunctas  ob  res,  Transsilvanie  atque  Inferioris  et  -^ 
Süperíoris    Ungaríae    popnii    proceresque    ingenti  i 
metu  concussi  et  supremnin  exitium  prospicientes,  re- 
ginam   et   filium   reducendum    in   publico  conventu  ;^ 
decreverunt.  Melcbiorem  Balassa  summae  rernm  prae   , 
ficiunt.  Ferdinandus  verő  ad  eum  conventum  Johan-  ^ 
nem  Peteo  legatum    misit,    qui  usitata   et  consueta 
verba  satis  multa  bábuit,  re  autem  vera  nullám  defen- 
sionem,  nullám  salutem  ostendebat.  Aderant  Stepbanus  ^ 
L)obo,  Franciscus  Kendi  praefecti  Transsilvaniae,  et 
Paulus  Bornemisza  episcopus   Albae  Juliae,  quorum  ^ 
Stepbanus   Dobó   et  episcopus   abseessere;   Kendy 
et  regnicolae  ac    status  ungarici  unanimi  voto  qua- 
tuor  legatos  ad  Ferdinandum,  trés  ab  tribus  nationi- 
bus,  quartum   ab  ecclesiastico  ordine  (bic  erat  Gre- 
gorius    Camancy  canonicus  Albae  Juliae)  decernunt,  ^ 
qui  Ferdinando   Viennae     legationem   exponunt,  in   ^ 
banc  ferme  sententiam:  Quae  duo  in  omni  vita  sum- 
ma esse  solent,  ea  nos  in  tuo  imperio  Serenissime 
Caesar  et  Rex,  satis  superque  experti  sumus :  sum- 
mum  metum,  atque  summán  gratulationem ;  banc  quod 
ad  caesaris   christiani   tutelam  ac  defensionem  acces- 
sissemus,  quae  ob  maximorum  principum  conjunctio- 
nem,  ac  romani    imperii  majestatem,  nobis  et  grata 
et  jucunda  fűit ;   sed  eam  Deus  opt.  max.  perpetuam 
esse  noluit,  ob  bostium  immanissimorum  metum,  pro- 
pinquitatem,  multitudinem,  atque  summám  potentiam, 
qui  nisi  asiaticis  curis  bellisque  impeditus  fuisset,  hacte- 
nus  actum  esset  de  nobis.  Nunc  verő  confectis  maximis 
bellis,  et  per  totum  orbem  terrarum  pacatis  provinciis  in 
tanta  potentia,in  tanta  securitate,  in  tanta  animi  inflatio* 
ne  quid  non  facturum  putas  ?  namque  íta  denunciavit, 


111 

patriamnostram  ferro  atqne  igne  absnmptamm,  inqae 
cinereB  redactnnun,  nos  verő,  liberos,  oxores,  lares 
noBtros  omnigenere  8npplicii,caedÍ8,seryitQtÍ8  in  per- 
petQuni  exBtínctnniin ;  quae  certÍBBima  esse  qni8  dubi- 
tare  potest,  qui  Lippam,  TemeBvamm^etdítioneB  latíasi- 
maB  Ungaríae  panlo  ante  occüpaBse  enm  novit? 
Dnanim  ergo  remm  alternm  concedas  oportet :  ant  vi- 
ribuB,  atqne  exercitn  tanto,  quantus  sat  esse  adver- 
9118  Solymannm  pntatnr,  provinciám  et  nos  defende, 
etjam  talem  et  tantnm  maturepara,  atque  expedi;  ant 
jnsjurandüm  remitte,  qno  ingruente  praeseutisBima 
pesté  nobis  ac  patriae  saluti  prospicere  possimns; 
qnodsi  altemm  fieri  nequeat,  altemm  certe  negare 
non  potes  ob  pietatem  taam,  ob  perniciem  nostram, 
atqne  caríssimomm  pignorum  nostromm,  ob  provin- 
ciám optimam,  atqne  tibi ,  si  liceret,  addictissimam. 
Utmmvis  a  te  factnm  fuerit,  assentiemnr,  accipiemns, 
obtemperabimns ;  altemm  sane  ant  a  te  impetrabimns, 
ant  necessitas  nobis  imponet.  Oratores  bona  spe 
esse  jnssi,  ambigno  responso  dimissi  snnt. 

Ubi  ergo  per  hiemis  tempns  licnit,  statim  Albam 
Jnliam  obsident,  dnce  Melchiore  Balassa;  ac  intra 
pancoB  dies  ab  episcopo  per  conditiones  dimisso  eo 
cnm  snis  rebns,  recipinnt.  Dobó  mille  eqnitnm  praesi- 
dinm  in  ratíonibns  habebat,  et  totidem  peditnm ;  sed 
qnibns  mnlta  stipendia  deberentnr,  et  qnomm  vix  mé- 
dia pára  nnqnam  in  promptn  fnit  Qnamqnam  antem 
qnae  agebantnr,  uon  clam  erant,  tamen  neqne  Dobó, 
neqne  Ferdinandns,  ant  pecnnia,  ant  miUte  snbve- 
nii  Ferdinandns  enim  partim  dissimniabat,  partim  in 
Dobone  confidebat.  Dobó  vicissimDominicnmfratrem 
ad  Ferdinandnm  ad  soUicitanda  anxilia  miserat,  ab 
episcopo  pecnniam  mntno  poscebat;  ille  verő  negavit 


112 

86  datnrnin.  Milites  er^o  deBtítnti  et  pecunia,  et  ali- 
mentís,  omnes  simul  militiam  desernere ,  alii  domum 
abennteB,  alii  ad  res  novas  animum  adjidentea.  Sed 
üt  impérium  Germaoorum  per  hosce  aimos  panda  re- 
ceuBeamus,  história  requirit.  Diximus  quemadmo* 
dum  Andreas  Báthory  et  Castaldus  of&do  valedixere 
et  uti  Ferdinandus  Dobonem  et  Kendium  praefectoa, 
et  Paulum  Bornemiszám  episcopum  creavit.  Qui  omnea 
provindae  pulcherrímae  ac  locupletíssimae  pote- 
statem  adepti,  non  tutores,  sed  raptores  sese  existima- 
verunt;  militempassím  in  villis  vágandó,  nullo,  ordine, 
nulla  disciplina  alebant;  alimenta  gratis  quae  non 
dabantur,  accipiebant.  Tanta  erat  militarís  cor- 
ruptela,  ut  miles,  qui  calceo  indigeret,  calcearíum 
hospitem  quaereret,  qui  sibi  ac  servis  calceos  gratia 
daret ;  qui  tunica ,  hospitem  sartorem  deligeret  sno 
arbitratu,  a  quo  vestimenta  exigeret;  et  rebus  in  alüa 
omnibus  ista  crat  ratio  militaris.  Si  quid  ex  regno  anri 
vei  argenti,  quod  ex  tributo  aut  multiplici  metallo  pro- 
veniret.  inter  sese  partiebantur ,  neque  tamen  unina, 
regni  opes  amplissimae  suppetebant.  Si  aliquando 
Ferdinandus  stípendia  misisset,  vix  unum  vei  altenun 
militi  repraesentabant;  ita  quasi  ad  spoliandum  non 
ad  conservandum  regnum  niissi,  ad  congregandas 
summa  celeritate  opes  consentiebant ;  quae  ona  erat 
inter  alias  causa,  ut  universi  ceu  crudele  impé- 
rium perosi  excuterent.  Dobó  ergo  militibus  destita- 
tus  cum  paucis,  et  iis  fere  propinquis  suis,  Gkorgio 
Bochkay  et  Paulo  Forgach  Ujvarum  arcem  tnen- 
dam  sibi  ratus  est;  non  copias  conscribere,  non 
regnum  curare,  non  in  campum  prodire ;  sed  tamqnam 
aliqois  ex  grege  militum  et  non  praefectua  nnioB  re- 
gni i  parvi   momenti  castellom,  ac  peconÍABi,  qvani 


118 

« 

Mtea  domam  oam  nniversisrebuBemíseratjregiio.digiii- 

tatí,  officio,  honori,  atqne  existimatíoni  praeposuit  Do* 

adiiicoB  verő  reverens  per  rhedas  cnm  paacia,  vagabiin- 

dim  ab  Valacbi8  jam  regnum  ingresBiB  interceptOB 

et  ad  Soiymanum    missus  eBt  PetroB  antem  Petrovi- 

tioB  menae    Martío   ex    ditíone   karansebeBiensi   et 

bigoBÍenai     in     TransBilvaniam   venit.  EaB  ditíonea 

Solymanua   po&t   expagnationem   TemeBrarí    Petro 

donaverat,    partemqne   copiarom   ad    expugnandam 

Devam   miait,    ipae  oppidum    ZazBebea    occupavit, 

perantiqno  muro,  praeterea  nulla  mnnitíone,  nno  tan- 

tom  milliari  ab   Álba  Jolia.  Jam  etiam  ex  Molda- 

▼ia,  dnce  Moczoc  octo  millia,  ex   ciBalpina  Yala- 

diia  duodecem ,  majoreB  copiaa  praeceBBerant,  quas 

ipd  TajYodae  addüctnri  erant.     Albam  Juliam  Mel- 

cbior    Balassa   cnm  Moldavienaibna    oppugnat,    ín 

qna  Panlna   Bornemisza  episcopns  erat,   ex  infima 

plebe  ortns,  et  canonici  atqne  viri  ecclesiastiei  longe 

ampliaaiini  atqne  opnlentissimi  collegii,  sed  qnibns 

onuúbna    avaritiae  atqne  sordinm  nnnm  semper  fnit 

institatnm.  Qnin  Panlns  Bornemisza,  ne  qnid  facnlta- 

tom  diminneret,  et  in  jactnraregni  ipse  tamen  Incmm 

facérét,   matnre  sibiprospiciendnm  censnit,  non  igna- 

ms,  si  per  vim  ad  deditionem  venirent,  aut  oppidnm  ex- 

pngnarent  neqne  opere  satis  mnnitnm,  et  praesidio 

qnam  minimo ,  tnm  conditíonem  difficiliorem  futnram. 

Itaqne  brevi  cnm  hoBte  paciscitnr ;  qnod  et  ille  non 

invite  admisit,  nt  ad  reliqnas  arces  recnperandas  non 

mora,  non  impedimentum  esset,  viresqne,  atqne  copias 

ab  plnrinm  locomm  oppngnatione  in  nnnm  tamqnam 

corpns  contrahere  poBset.  Neqne  solnm  res  anferre,  et 

in  ditionem  Ferdinandi  Balvnmabire  permiserunt,  sed 

etiam  frumentum,  vinum  et  id  genus  fruges,  qnod  ex 

MOHOK.  nnM.  auv.  mbitt.  zn,  o 


114 

totiuB  regni  decimig  habuerat  (universae  enim  integri 
regiii  decimae  et  in  Ungaria  trium  comitatunm    ad 
albajulienaem  episcopatam   pertinebant ,  ut  vei  ipse 
811Í8  impensis  exercitnm  alere  potnerit)  pecnnÜB  red- 
imant.  Ego  aliquando  ab  eodem  andivi,   se  nihil  in 
TranBsilvaniapraetercalamum  scriptoríum  reliquisse, 
certeanríatqueargentívim  innumerabilem  exportavit. 
Igítnr  cnm  Ferdinandns  de  rebus  transailvanicis  cnm 
Sigismnndo  Angusto  expostulaBset,  et  ille  ad  Isabel- 
Iam:re8pondit,  Albam  Juliam  ultro  traditam;  etiam  pe- 
cuniis  redemta  bona.  Uno  jam  atque  eodem  tempore 
Déva,  Alba-Jnlia,  quae  jam  erantexpugnata,  et  Újvá- 
ram, in  Ungaria  Hnsztnm  ab  Andrea  Báthory  de  Som- 
lio,  Yaradinnm  abThoma  Yarkoch  et  Georgio  Bathoreo 
deBathor  oppugnabantur.  Újváram  Dobó  defendebat, 
nt  diximns,  et  tranaalpinensea  valachi  circumsidebant, 
postea  capta  Álba- Júlia  Melchior  Balassa  accessit  Ni- 
hil ergo  erat  jam  in  Transsilvania  et  Ungaria  Inferiorí 
ac  Snperiori  Gassoviam  usqne,  quod  non  imperío 
regináé  teneretor,  aut  ab  exercitibns  non  obsideretnr; 
qnin  snpra  Gassoviam,  ditio  Bebeciana,  munitissimae 
arces  Francisei  et   Greorgii  Bebec,  item  Franciscus 
Perenns,   ac  Georgius  Tarczay,    illnstres  reguli  in 
fidem  regináé  ac  filii  venerant.  Una  arx  Reghecz  fa- 
míliáé Seredy  ab  Johanne  Alaghy  tenebator,  qnam 
Georgins  Seredy  illi  tanquam  propinquo   et  alumno 
crediderat  paulo  ante  mortem ;  sed  eam  ille  praesentí 
occasione  mala  fide  usus  ab  Ferdinando,  certa  peca- 
niae  summa  depensa,  excluso  herede  coemit,  et  ille 
pecmiiam  non  invitus  accepit,  neqne  denegare,  quod 
sciret  ad  adversarios    alioqui    transitoram,    aosua 
est;     altéra  Kisvarda  nobilium  kisvardensium   ad 
Tibiscum   in  utramque  partém  nntabat.   Porro  sa- 


115 

perioribns  annis  Toygon  basBam  Budae  Solymaniis 
praefecerat,  hommemarmis  acconsilio  poUentem,  mo- 
destnm  ac  pacis  amatorem :  propterea  quod  ad  mumi 
peraicani  expeditionem  animum  atque  vires  intende- 
lat;  illum  ergo  evocat,  et  Aly  bassam  virom  in  mili- 
tiae  nsQ  probatam  et  acrem ,  qoí  Mattbiam  Teifelium 
et  Sfortiam  Pallayicinum  magna  dade  fuderat  qui 
ezerdtam  ad  Segedinnm  duce  Petro  Bakitio  conci- 
derat,  in  locmn  illins  snbrogat. 

Hic  snb  initium  solstítíi  aeBtÍYÍ  Ungariam  in- 
gregaos,  postquam  multa  de  auspicando  bello  ani- 
mo  agitasset,  ad  postremum  oppidum  et  arcem  Zige- 
tum  in  inferioriregni  ora,  qua  Dravus  inferíorem  Pan- 
noniam emenBUS  Serviae  fines  mox  illabitor ,  in  faud- 
bns  palndia,  qnae  ex  occnltis  fontibns  perennes  ipsa 
úbi  aqnas  snppeditat,  sitn,  natura,  opere,  bellicis  ap- 
paratibna  egregie  munitum  oppngnare  constituit. 
Qnod  eo  conBÜio  ab  Ferdinando  magnó  studio  con- 
ttractom  erat,  non  ut  oram  ülam  Ungaríae  Bolam 
tneretor,  sed  ob  sitns  maximam  ad  trés  provindas 
commoditatem.  Nam  in  adversa  ripa  Dravi,  Sdavo- 
nia  indpiebat,  et  proximnm  in  Sdavonia  oppidum  in 
poteatate  Ferdinandi  Caproncza  erat  Styriam  ab 
tradn  sigetiensi  Mura  amnis  antiquis  Savarba 
hand  longe  disterminabat,  qui  in  Dravum  ad  op- 
pidnm  Zakan  illabitur.  Austria  non  multum  aberat. 
Secandum  Dravum,  uno  atque  recto  tractu  usque  Si- 
getnm,  baec  erant  ex  ordine  oppida  atque  ar- 
eea  :  Zacan,  Cborgo,  Berzence,  Belovarum,  Ba- 
bocha,  Sigetum  ergo  decimo  sexto  Calend.  Junii  op- 
pugnari  coeptnm  est  QuibuB  de  cauBis  FerdinanduB  ali- 
quot  oopiarum  praef ectoB  in  superiorí  Germania,  ac  de- 
cem  drdtermillia  peditmn^qui  partim  sub  imperatore 

8* 


116 

Carolo,  partim  sub  rege  Galliae  BuperioribuB  annis 
meruerant ,  conducit,  et  ad  duo  equitum  ungaricoram 
millia;  consultavit  etíam  de  ratione  belli  geren- 
di,  alteriB  cum  tota  mole  belli  adversuB  Aly  basaam  in- 
cumbendum  esse,  alterÍB  bipartito  rempublicam  admi 
nistrandam  svadentibus :  in  hanc  sententíam  ituin  eat. 
Nam  beilum  transBÜvanicum  eo  processerat,  nt 
qüinque  civitates  Superioris  Ungariae,  quarum  prae< 
cipua  est  Cassovia,  jam  periclitarentnr.  Haac  pro- 
vinciám NicolanB  comes  a  Zrinio,  is  qui  Szigeti 
postea  occubuit,  ultro  appetbbat,  Uusztum  se  obsidio- 
ne  liberaturum  atque  Varadinnm  promitteus.  Sed 
qnia  in  refuBionem  laborum  atque  impensamm  Húsz- 
tum  Bibi  addicendum,  et  de  eo  diplomate  cavendnm 
peteret,  onŰBSO  eo  Franciscus  Tahy  eligebatur,  qui 
cum  gravcB  aliquot  conditiones,  moram  longiorem 
concernenteB  interponeret,  AndreaB  Batory,  non 
obscure  ipse  se  insinuans,  provinciáé  Superioris 
Ungariae  praeficitur.  homo  sane  ad  omnem  rem  ge- 
rendám ineptuB,  qui  príma  statim  aetate  vino  atque 
lustrís  omnium  membroram  usum  disperdidit,  sed 
quod  auctoritatem  modo  quandam  ex  dignitate  ma- 
gistratus  judicatus  curíae  ad  beilum  afferret,  et  quia 
bona  in  Superiorí  Hungária,  et  Inferiori  cum  duobus 
fratríbus  amplissima  haberet ,  quorum  ambo  regináé 
partes  sequebantur;  quod  unum  eum  hominem  mo- 
vebat,  ut  arcem  potissimum  Chichuam  Greorgii  fratrís 
in  cassoviano  tractu  magnae  atque  amplissimae  di- 
tionis  maximorumque  redituum,  et  Echetum  in  Un- 
garía  Inferiori  Nicolai  alteríus  fratrís,  a  belli  pericu- 
lis  immunes  conservaret.  Sed  ut  nihil  ad  prívatam 
rem  amplificandam  negligeret,  coepit  de  arcé  Likava 
agere,  quam  Michaől  Mereius  pro  duodeeim  millibus 


117 

nomiiiD  aureain  oppignoratam  habebat,  ut  videli- 
eet  nxorem  secnm  abdnctnnis  extra  belli  tumultas  ibi 
maaervandam  coraret  Qua  impetrata  et  redemta  con- 
nmnerato  pretio,  non  nlterius  quam  Likavam  per  gra- 
▼Í68imiun  morbnm  detentns  ivít,  eoque  omnia  belli 
tempóra  consnmsit.  Ergo  eqnitibns  hnngarícis  niille 
Wolfgang^s  a  Pnecham  homo  anstriuB.  addita  tamen 
etiam  snprema  belli  gerendi  cnra,  praeponitur,  qni 
nxorem  hnngaram  ex  comitibns  S.  Greorgii  habebat, 
ae  NoyíboIü,  metallicarnmqne  civitatnm  praefectnram 
geaait;  come8tÍ8  bonis  paternis  castellum,  uxoris  nem- 
pe  dotem,  Kepehin  ad  Danubium  snpra  Posoninm  ad 
fines  AnBtriae  reliqnnm  habebat.  Peditum  germanorum 
quatnor  millibus  Mareellus  Dietrich  dux  praeficitnr. 

At  sigetiensis  belli  administrationem  Thomae 
Nadasdino  palatino  regni  ex  veteri  Ungaronun  insti- 
tato  committit,  attributia  illi  sex  peditum  germanomm 
millibnB,  legato  Nicolao  barone  a  Polbail  eqaitibn8 
hongaricis  mille  dovíb  stipendÜB  cooBcripBit.  Ad 
haec  detraetiB  veteranis  ex  íinitimis  praesidÜB  Janri- 
no,  papa,  ac  alÜB  plerisque,  et  evocato  regio  edicto 
Nicolao  comite  a  Zrinio  praefecto  illyricamm  par- 
tiam, qnem  bannm  vocant.  ad  certam  diem  CaniBam 
jnbet  convenire  omneB,  ubi  partim  bombardarum,  qnae 
Grado  ex  Styria  jubbu  reglB  vehebantur,  partim  cete- 
ramm  rerum  necessariaram  exBpectatione,  novem  dies 
abanmsere.  Bassa  interim  obBidionem  Bumma  vi  dies 
et  noetoB  poBtquam  urBiBBet,  decimo  ab  oppugnatione 
die,  mnmm  lignenm  ex  Bimplici  ordine  cratinm  primo, 
inde  gliflcente  flamma  domoB  inflammat,  snb  ipsnm- 
qne  incendinm  acerrimam  in  oppidanoB  improBBionem 
facit;  illi  contra  fortlBsime  resistere,  flammam  inva- 
leBcentem  reBtingvere,  hoBtem  irrnentem  repellere, 


118 

praecipitemque  ín  fosBas  agere;  poBtremo  ubi  nec  ignMa  v< 
reprimere,  nec  oppidum  amplnm,  et  frequentíbng  b<MB-:«i 
bardamm  ictíbus  lacemm,  síné  magna  snomm  oladBtv 
nlteriuB  defendere  posse   animadvertnnt,  qna  hoilíi! 
introitüs  facilior  pntabatnr ,  pnlvere  tonnentarío,  oe-iű 
teraqne  id  genus  sulpbnrea  matéria  inspergnnt,  de-K 
snper,  qno  yisum  fallerent,  stramentis  contegimt;  fligam  i 
inde  Bnbitam  in  arcem  simnlant,   ac   bostibuB  libe^t 
mm  aditnm  permittant.  Qnod  illi  animadvertentea  ii>  •.] 
credibili  confestim  impetu  irrnmpnnt ;  poBtqnam  peid-  ^ 
tns  in  medinm  BnbBtratí  ignis  procesBiBBent,  noafetí  ; 
matériám  Bnbito  inflammant ,  gradn  deinde  oonyeno,  i 
ínfestiBBÍmo  in  hoBtem  agmine  irrannt;  ille  partim  ob 
circnmdatnm  ignem^  partim  nostromm  aciem  inBÍBten- 
tem,  in  trepidationem  conjectUB  terga  vertit,  nostria* 
qne  pertínacÍB8Íme  insequentibus,  insignem  de  Be  prae- 
bnit  victoriam.    Periere  hac  oppugnatione  ex  tnroiB 
circíter  qningenti,  multi  lethalibus  vnlneribna  acceptía, 
saucii  poBtqnam  revertisBent,   periere.    Ubi  ceteria 
qnidem  ex  animi  sententia  succedentibnB,  unnm  no- 
Btris  magnó  detrimento  cessit,   quod  oppido  absnm- 
to,   in  arcem   cnm  universa  hominum,    qnoB  partim 
aetas,  partim  valetndo  impotentcB  tractandomm  ar- 
momm    fecerat,    mnltitndine    concedendnm,    ibiqne 
in  Bummis   remm   omninm    angQBtÜB    extrema   oni- 
qne  BorB  exBpectanda  erat.  Hoc  remm  Btata  apud 
SigetienBCB  exaistente,  exactiB  palatinuB  apnd  Gani- 
Bam  novem,  nt  praemisBum  est,  diebus,  decimo  coac- 
ti8  in  unnm  omnibus  nationum  tam  eqncBtribuB,  quam 
pedeBtribuB  copÜB  iter  ingresBUB ,  qnartis  Babocbam 
arcem,  hoBti  anno  praeterito  a  noBtriB  deditam,  caatria 
Bub  meridiem   pervenit,   repulBÍBque,  qui  levioribns 
praelüa  cum  nostriBdecertaturi  obviam  proceaaisMDt, 


119 

nuu^unaecontinuo  moembns  admotae,  arxque  ipsa  aoer- 
ríme  quaasarí  coepta  est :  non  qnod  propositum  ejns 
expngnandae  magnopere  habuerit,  sed  nt  obsidionis 
Biiae  pcrtinada,  hostem  ex  successibus  praeteritonun 
annonim  ínBolentem,  indeque  de  nobis,  quorum  pancita- 
tem  subsannando  contemnebat  certam  8ibi  victoriam 
pollicentem  ab  oppngnatione  sigetiensi ,  quae  jam  in 
pmonlo  Yeraabatar,  abstraberet,  ita  cnm  obsessis  respi* 
ratío  aliqna  nt  fieret,  tnm  ipse  cum  hoste  ex  diutnr- 
nae  obsidioniBdinrnisnoctnrnisque  laboribnfi  et  mole- 
stíia  lasBo,  et  eqnos  etiam  extrema  propemodum  ma- 
de  ooiifectoBbabente,  si  commoditas  patíatur,  confligat ; 
8in  minns  id  opportunum  foret,  Berzencse  vei  Gborgo 
retrocedat,  eoqne  se  applicando  hostis  consilia  obser- 
▼et;  illó  verő  sigetiensem  obsidionem  repetente,  ip- 
se Baboeham  rorsus  invadat,  ejusmodique  ludifica- 
tíone  bassam  usque  ad  brumam  fatíget.  Tnrcicorum 
cqnitom,  qni  pro  praesidio  loci  relicti  íüerant,  major 
parsper  aversnm  pontem  ipsisinspectantibnsarce  ex- 
oessit.  Amhat  bego  praefecto  cnm  ducentis  circiter 
miütibns  (non  pauci  jam  agrestes  christíani  vi  eo 
pnlsifhere)  ibi  relicto,  confirmatoque  bassam  üli  post 
trídnnm  opem  allatnmm,  obsidioneqne  liberaturnm. 

Res  poscere  videtur,  nt  de  sitn  et  firmitndine 
castri  hnjns  aliqnid  dicamns,  quo  ratione  pngnae  cnm 
bsMa  habitae  clarior  fiat  Rivns  angnstns  et  ignobi- 
lis  ex  palndoso  flnvio  Capos  ortnm  trahens  (Rinniam 
accolae  vocant)  cum  ceteris  locis,  tnm  qna  Dravo,  cni 
miscetnr,  appropinquat,  extra  marginem  fnsns,  ne  qna 
parte  a  fontis  ingenio  degeneraret,  stagna  profnn- 
dissimi  limi  eqniti  praesertim  ant  nentiqnam,  ant 
aegerrime  permeabilia ,  rarissimÍB  vadis,  efficit  Ad 
bonc  Babocha  arx  mille  passus  circiter  ab  Dravo,  a 


120 

Batorea  família^)  ad   omnem  splendorem  atqne  to-  t 
Inptatem    patram  temporibuB  conatracta  est;  noatra  x 
tempeatate  hostílis  impetna  removendi  canaa,  murai  -^ 
lignena  duplici  ordine  cratium  ex  ingentíbos  roboribva  ^^ 
factamm  terra  fimoque  oppletaram.  praedpunm  ad-^  ^ 
verans  machinaniin  tonitroa  firmamentum,  drcamdn-  | 
ctna  erat  Qnartnm  hanc  palatínna  diem  oppugnave-  . 
rat,  dejectaqne  aliqna  mnromm  parte  impreaaioiieai  , 
postrídie  se  in  eam  factamm  simnlabat ,  com  baaaa  . 
promisBornm    memor,     relicta    aigetienai  obaidioae 
XXn.  die  Jolii,  quem  diem  príBci  Divae  Magdmle- 
nae  cnltibnB  celebrem  esse  volnernnt,  cmn  omnibiia 
copÜB  anxilio  bhíb  venit  Gerto  compertom  eat,  exer- 
citnm  boBtilem  Iíxíb  et  calonibuB.  ceteraqne  agreatímn 
CbriBtianonim    eonfidendis   vineiB   aggeribnaqne  et 
alÜB  id  genus  castreoBibus  operis  eo  vi  compnlaorom 
multitndine,qaae  panlo  minns  tríginta  millibns  perbibe- 
tnr,  non  minorem  qnindecem  millibns  expeditissímo- 
mm  militnm  fuisse,  cni  bí  vires  nostras  oonferas,  vix 
dimidinm  hostium  numernm  adaeqnasse  comperieSi  nt 
qni  vix  in   nniversum   decem   milliom  compleverint, 
eoqoe  rem  difíiciliorem  haboerínt,  qood  praecipnom 
exercitoB  robor,  peditatos   adversnm  velitationes  et 
concorsationes  torcicas  parvi  admodom  momenti  foerit 
Eqoitem   expeditiorem  vix  trióm  milliom  babebant, 
bicqoe  boIob  praecipoa  parte  impetom  hoBtilem  sostíno- 
erat,  reliqoo  gravis  armatorae  eqoite  in  módom  sta- 
tarii   exercitoB  persistente,   párom   operae   in  iUod 
pognae  genos  adtnleront.  PalatinoB  de  advento  baa- 


*)  iHtvánfi  jegyzoU  :  Non  a  Batoreu,  ted  a  Marcsaliis,  qni 
•omptaotiuimt  ezstnizerant ;  iidem  etiam  mon^-tterium  Praaeiieano- 
rain  in  Segutd  aedificarunt  cam  insigni  templo,  atqao  üi  itiridtiii  de- 
tfoientibui,  wtx  Baboeha  per  Mathiam  regem  Stepbano  Batorj  cMÜbl 


121 

sae  certior  factus,  eqmtnm  e  vestigío  partém,  qni  rem 
pláne  cognascerent ,  ad  seque  deferrent)  praemittit. 
Qni  profectí  comperere  Tnrcas,  vadnm,  qna  trajiciant, 
quaerere,  seqne  in  nlteríori  amnis  rípa  explicatís  ordi- 
nibns  oatentare.  Qno  cognito  bannm  cnm  stipendiaria 
provincianun  Styriae,  Carínthiae,  etCarniolae  in  Scla- 
roma  ad  octingentornm  nnmernm  intervento  ungarico 
eqmtata,  praeire  jnbet  in  hoBtem ;  interim  dnm  ipse  acies 
imtrnxerit,  nttransitnarceatqno  ex  velitationibns  levi-^ 
oríbns  de  generáli  conflictu  propositnm  exploratins  fieri, 
Qdeqne  consilia  neceBsaria  in  tanta  inaeqnaKtate  in 
díem  poBtemm  inire  pro  remm  ratíone  poBBint 

Qna  parte  qniamentio  a  nobÍB  banifacta  est,  non 
abs  re  fntanmi  arbitror,  bí  de  nostris  vetuBtiB  ordinibns 
aüquid  adjiciemnB.  Omninm  provinciamm  praefectoB 
bános  ant  vajvodaB  barbaris  vocabnlis  vocabant. 
Báni  yero  tot  fiierant :  regnorum  Croatiae ,  Bosniae? 
Dafanatíae,  qnae  omnia  maré  adriaticnm  pertingunt, 
pro  qno  saepe  cnm  VenetiB  decertatnm  est ;  item  Scla- 
voniae  inter  Savam  et  Dravam ;  Moesiae  snperioriB 
nnne  Serviae  dictae,  cajns  metropoÜB  eBt  Tanrunnm ; 
TemeBvari,  qnae  arx  atqne  oppidnm  intra  commnnem 
qnendam  terminnm  ad  conflnenteB  baud  procnl  Savi 
atqne  Dannbü  pro  communi  ncin  prndenter  constitata, 
Pannóniáé,  Serviae,  et  MoeBiae  inferioriB  sive  Wala- 
chiae  utrinBqne  ambitns  velnt  clanBtmm  Bpectabat 
Homm  regnomm  singnlomm,  qni  rectoreB  erant, 
báni  dicebantnr.  YajvodatuB  trés  erant,  TransBÜva- 
uiae  nna,  cnjns  dno  ferme  latéra  Moesia  Inferior, 
qnae  nnnc  in  dnas  ValachiaB  divisa  est,  complectitnr, 
dnae  Valachiae  Transalpina  et  CiBalpina  Bingnlae 
vajvodaB  habent.  qnamm  finoB  ad  pontnm  Enxinnm 
UBqne  protendnntnr.  Qnomm  omninm  officÜB  ex  ve- 


122 

tere  patrum  institiito  id  inter  cetera  incabmt,  nt  qiio-  n 
tíes  rex  ant  jnasu  regio    palatínus,    qni  Beonndaii  e 
apnd  nos  a  rege  dignitatem  tenet,    ant  alins  regio  >< 
juBsu  in  bellnm  adverans  hostem  proficÍBceretiir,  is  q 
eopias  regías  com  suo  milite  praeiret,  in  regresaa  q 
opÍ8  cansa  snbBequeretur,  priorque  pngnam  inireti  r 
eajns  praefectnra  bellum  sustíneret  Nnne  cnm  adhuo  ^ 
exignae  reliqniae  Groatíae  ac  Sclavoniae  anpersÍDti  .| 
tamen  bano  baec  praeeondi  provincia  attribnta  fmt;  v 
cnmqne  antesignaniB  bostíum  amnem  jam  antea  faraiuh   | 
gre88Í8  levioríbns  praelii8  decertandi  copia  facta  íoía-   , 
8et,  ho8tí8  primo  andadna  pedem  nostria  intnlit;  at  et   . 
bi  contra  non  8olum  foriiter  restítere,  sed  et  reje-    , 
cere,  pugnamqne  optato  remm  8ncce88n  longíoa  pro-    , 
dnxere  nsque  adeo,   nt  bo8tem  aliqnotíes  nltra  am- 
nem  reiecerínt.  Praeceps  8ol  in  occasnm  erat,  dun 
bassa  instnicta  acíe  pngnae  copiam  OBtentare  coepit. 
Quod  palatinns  animadvertens,  copiag  omnea  nna  cmn 
regio  signo,  qnod  ani    seqnebantnr,    subito  appro- 
pinqnare  jubet,  et  pro  pngna  acies  instmxit ;    nentris 
tamen  limosumalvenmtrangeantíbnsin  castra  rediere. 
Decertatum  eo  die  ab  bora  undecima  ad  noctem  est, 
nbi  dnobns  praeliis  victores  nostri  fdere:  mnltí  ho- 
stíum  caesi,  plnrimi  amnis  limo  absorptí,  ex  noatria 
nemo  occiaus,  pauci  aancii  revertere,  sed  eqni  aliquot 
insignes  amissi. 

Nocte  snbsecnta  palatinns  commnnioato  cnm 
Nicolao  comite  a  Zrinio  bano,  Francisco  Tahy,  Jo* 
banne  Peteo,  ceterisque  magnptíbns  ac  dndbiis  oon- 
silio,  post  mnltam  disceptationem  diversitatemque 
opinionom  in  eam  postremo  sententiam  eat  yentom,  vt 
tentoria  et  impedimenta  de  nocte  colligerentnr,  que 
summo  dilncQlo  cnm  aignificatíone  fogae  refcro  ndttaron- 


123 

tara  forte  hoates  per  coenosum  alvenm  ínordinate 

tnosíre  anderent ;  interim  copiae  ínstmctae  conflictns 

tűpam  facerent,  qni  si  terga  daret  Deo  propitío,  for- 

aequeDdain    esse;    sin  contra  invaluerít,  in 

aednnn  eammni  regrediendum,  dÍBpositisqne  ante  et 

pMft,  item  ex  ntroqne  latere  peditibns  Bclopetariis,  di- 

neando  aese  ad  Berzencze,  cnm  impedimentis  et  to- 

tia  caatris  nna  redpiant,  ab  impedimentis  separari 

mh  debere;  nam  8ÍhocfecÍ88ent,duocertis8Íma  eaqne 

peiienlosiasima    incommoda   eecutnra :    nnnm   qnod 

qvilibet  fere  militom,  si  non  mediam,  sane  tertiam  eni 

ordiiiiB  partém  apnd  sarcinas  sit  relictoms,  et  etiam 

inter  dimicandnm  de  rebns  et  sarcinis  cogitans,  remis* 

moB  sit  pngnatnrns ;  alterum  qnod  divisis  ac  diminn- 

tís  copiia,  alioqnin  pro  hostis  mnltitndine  modicis,  Tnr- 

ca  anhnos  haud  dnbie  sit  samptam8,ethincconflictam 

fiadendo,  illinc  impedimenta   praesidio  nudata  inva- 

dendo    occapandoqne  nostros  statim  in  fugám  conje- 

etnma ;  id  qnod,  pront  eventus  postea  docuit,  contigis- 

set.  Itaqne  facto  hoc  decreto,  palatínus  revocatís  iis, 

qvoB  ad  obBervandum,  custodiendnmque  vadum  reli- 

qverat,  militíbus,  solisque  viginti  quinque  equitibus 

ad  agendas  illic  iioctumas  excubias  relictís,  cetera 

boati    liberum  fecit.     Qna  ille  occasione   arrepta, 

robiir    totíus    exercitns    summo    mane    transmittit, 

ipse    cnm  reliqna    copiamm   parte  expeditís   acie- 

bw   tormentísque   secum  advectis   (ea   triginta  om- 

oído  fnere)  omnibns  in  illos  directís,  in  nlteriori  ripa 

conatítít,  eo  consilio,  ut  illos  levibus  primo  praeliis 

pertentatos  aot  in  vaderet  infirmius  consistentes,  aut  si 

flunns  id  sibi  foret  expeditnm,  pugna  abstínens,  more 

810  circomcursando  fatigandoqne,  cum  ad  commeatus, 

ad  eeteramm  renun  difficaltat^m  áddaceret  Nec 


124 


illos  dolus  latuiiQuapropterexpeditÍB  palatínus 
bu8,  quoB  de  nocte  per  tota  castra  onerari,  et  in  expeffit 
fieri  jnsserat,  acies  nniversaB  instrnit  Bannm  comioi 
ad  lacessendum  hostem  praemittit;  illi  anxiliarem 
Btipendiaríos  provinciales  in  Sclavonia  merentes  addil;| 
post  hos  peditatam  germanicum  in  acie  consis'  ere  jubet, ,, 
post  eos  eqoites  ungarici,  cnm  eqmtíbns  gennanicÍBpio\^ 
vincialibüs ;  pone  eos  eqnites  germanici  e  Janrino  dooe 
Othone  Henrico  a  Pnecham"^)  sub  signo  generáli  oollo- 
catí.  Banns  facto  pugnae  principio  suis  confirmatis,ta]ito  , 
in  Turcas  impetu  est  invectns,  nt  consistere  nentíqnam 
possent^quin  se  partim  in  objectum  amnempraeGÍpitM 
darent,  partim  per  aversum,  cnjns  snpra  meminimiia, , 
pontem  merent,  ubi  virtus  equitum  germanicorum  janri- 
ensiumpraeclareenituit,  nam  aciebusmodo  praenÜMO 
instructís^cum  e  loco  castrorum  excessum  fuisset,  Tur- 
cae  mirum  quanta  celeritate  tabemacula  aliquot,et  iniis 
Jobannis  Lencovith,  servitorum  negligentiatardins  cu- 
rata,  diripientes,  non  levem  extremo  agmini  tnmultoatío- 
nem  injecerant,  quibus  cum  paucis  buzaronibua  objecti 
equites  germanici  singulari  animo  acfortítndinecumil* 
lis  decertarunt  Bassaabulterioreripanecipseinterim 
quietus  esse,  sed  simul  suos,  ut  pugnam  repetant, 
bortari,  simul  bombardarios,  quo  frequentíus,  majori- 
que  numero  queant,  in  eos  tormentís  jaculentnr,  nr- 
gere.  Pugna  repetíta,  nostrisqne  pedem  de  indostria 
referentibus,  Turcae  facto  validissimo  agmine  in  ba- 
nnm irruunt,  nnmeroque  magis  quam  robore  validiorea, 
postquam  diu  de  victoria  certassent,  ad  postremam 
banum  una  cum  suis  undíque  effusi  obruunt;  nec  pro- 
culaperículoaberat:  verum  palatínus  discrimineanim* 
adverso,    signum  continuo   regium,   quod  sni   cum 

*)  Utváafi  Jegyseie  :  Johanna  Bnbaro. 


125 

reliquo  exercitns  equestris  robore  sequebantur,  ap- 
propinqiiare*  moxqne  nulla  f acta  moraintrepidembostem 
invehi  jnbet.  HictantoBpilariiin  bombardicarumnimboB 
in  eofl  ex  arcé  bostimnque  castriB  est  efitiaas ,  nt  jam- 
jam  nnivenas  eopias  deleturi  viderentor ;  nec  tamen 
qmppiam  hoc  rernm  diBcrimine  nostri  fracti  sunt,  qdin 
nmtno  sese  cohortati,  non  bannm  modo,  Dei  anxilio, 
erípuere ,  sed  praelio  inatanrato  hostem  post  longam  di- 
mcatíonem  in  fogam  vertere,  bifariamqne  in  ipaa  foga 
dÍTÍfliim,  partim  in  amni8  vortices,  partim  in  arcis  fos- 
Bam  pronom  egere ;  obi  moltí  noatrorom  stodio  in- 
Beqoendi  avidias  ultra  amnem  provectí  foere,  qui  a 
Torcia  repulai,  profonditateque  coeni  immerai,  multí 
íbidem  oppreBsi,  pleriqoe  ab  eqoitiboB  germanicia, 
qoos  palatinoB  interea  temporís  ad  ripam  statoerat, 
Bont  protecti.  Dom  haec  agnntor,  Torca  vado,  qood 
infra  caatromerat^trajecto,  noatros  a  tergo  circumve- 
ott;  contorbaveratqoenonnihil  noatros  inaperata  calli- 
ditate ;  at  peditea  germani  auxilio  opportone  aubmissi, 
non  mnlto  negotío  pilia  bombardioia  eorum  ordinea 
pertorbavere,  qoibos  laxatís,  equitea  e  vestigio  noatri 
BObitam  ruraua  in  eoa  impreaaionem  fecere,  ultraqoe 
amnem  rejectoa,  pigriorea  amplios  ad  renovan- 
dom  certamen  fecere.  Hic  finia  pognae  főit,  in  qoa 
qoantom  ex  perfogÍ8,qni  frequentea  a  commiaao  prae- 
lio venere,  cognoacere  potoi,  qoadringentí  aot  panlo 
phirea  hoatiom  partim  ferro,  partim  coeno  abaumptí  in- 
teriere  ;  aaucii  ultra  DC.  noatrorom  docenta  et  aepto- 
Bginta  capita  pro  tentorio  baaaae  poaita,  triginta 
circiter  captí;  exUngaría  non  oltra  quadraginta  deai- 
deratí,  intet  eoa  Jacobus  Nadaadinoa  fráter  palatini 
Bomma  ape  adoleacena ,  Joannea  Gzobor  non  minoa 
praeclara  indole,  qoam  majorom  eplendore  conapicoua. 


126 

Benedictus  Zalay  manibus  promptiBBÍmiis,  raraque  for* 
mae  majestate  juvenis ;  ceteri  pedites  germani  faere^ 
Equites  gravioris  armatúráé  non  ultra  quindecim  periia- 
se  comperio  in  pugna.  Ubi  ante  omneg  equitnm  inprimis 
nngaricorum  virtus  emicuit ;  proxime  hos  jure  equi- 
jtibus  germanis,  quomm  dux,  ut  dictum  est,  Henrícus 
a  Puecham  fuit,secundamlaudemtribuens.Banusporro 
a  fortitudine  animique  robore  ita  rem  gessit,  ut  hosti- 
bus  quoque  miraculo  fuerit^parva  manu  tantam  multitu* 
dinem  aggredi.  Palatinus,  de  cuius  vigilantia  et  ingenio 
summa  rei  pependit,  non  modo  fortissimi  sapientissimi- 
que  imperatoris,  milites  partim  obeundo,  et  ad  capes- 
sendampugnam  cohortando,  cedentibus  opem  feicndo, 
hos  laudando,  illos  carpendo,  ceteraque,  quae  iaiperato- 
rem  praestare  oportuit  diligentissime  perficiend<^,  sed  et 
militis  strenui  omninm  opinione  offidum  est  executus. 
Praeliis  hoc  facto  finitis,  hosteque  apertam  pug- 
nam  detrectante,  nostri,  ne  quam  ex  hostis  calliditate 
clademacciperent,quod  prae  reliquis  utílissimum  esse 
censuerunt,  relicta  obsidione  Babochae  retrocessere, 
hoste  illos  per  integrum  müliare  insectante,  agmenque 
peditum  et  impedimentomm  lentius  incedens  laces- 
sente;  eoque  die  Berzencze  pertigerunt,  inseqnenti 
Chorgo,  tertio  commeatus  causa,  quo  jam  quoque  la- 
borare  exercitus  coeperat,  Canisam  est  perventum. 
Ba  ssa  suis  obsidione  liberatis  duum  dierum  spatiom  mi- 
lití  ad  quietem  dedit,  quibus  et  interfectorum  corpora 
humari  jussit,  etcastriruinas  diligenteripse  perspexit. 
Ajunt  barbarum  moeniorum  rudera  intuitum  dixísse, 
neutiquam  contemnendas  copias  illorum  fuisse,  solertis- 
simosque  duces,  qui  tridui  spatio  tantam  mnromm  strs- 
gem  ediderint.  Tertio  die  castris  ad  Gheresgál,  quod 
saperioribus  annis  e  regioné  Sigethi  cpmmeatns  prohi- 


I 

127 


beadi  eaosa  hoates  cxstruxcrant,  ad  vespcrum  cum 
perrenisBet  die  inaequenti  intermissam  obsidionexn  re- 
petere  inBtitait,  nec  qoicquam  alind  praeter  machinaa 
murifragaa,  quas  Quinque-Ecclesias  remiserat,  exspe- 
ctabat  Interim  nec  Sigetienses  quieti  esse ;  8ed  nbi  baa* 
ttmabiÍ8seaiiiinadyerterant,aggereiD,  ceteraaqne  mo- 
litioiies,  qnafi  hostis  transcendendi  muri  causa  fece- 
nt,  dÍBJecere,  fossas  oppletas  repurgare,  oppidum 
permceadialuanteaabsumptam,  cratibus,  corbibusque 
tena  completís  firmare;  aliaque  omnia,  quae  ad  ul- 
terioremobsidionem  snstineiidam  opus  főre  arbitraban- 
tor,  gmnmis  conatíbns  inquieto  stndio  dies  et  noctes 
agere.  Ubi  sane  illnd  est  memorabile:  yíx  dum 
bassa  Babochae  obsidionem  impeditums  abscesserat, 
nutxima  parsmuribombardisaiitea  creberrime  pertasi, 
a^ue  ideo  lacerí,  iogenti  edito  fragore  corniit,nudato- 
que  eo  castri  latere,  expeditissimam  hosti,  nisi  abivisset, 
adinyadendnm  viam  fecisset  Cujos  casus  tanta  castren- 
ses  trepidatione  percnlit,  ut  qoi  antea  ex  hostis  abitio- 
ne  incredibilem  hauserant  laetitiam,  nunc  constematis 
anínus  divinam  iiltionein  vitae  suae  manifesto  impen- 
dere,  seseque  una  cum  liberis  et  conjugibus  post  tot 
dinroas  noctnmasque  vigilias  et  labores  frustra  desu* 
datoa,  hostium  praedas  fnturos  opinarentur.  At  pavore 
matuís  querelis  nounihil  decocto,  ac  divinis  oraculis 
prophetarum  et  apostolorum  animos  confirmantes, 
liberomm  simul  coujugumque  tristissima  sorté,  si  in 
potestatem  hostium  yivi  incidant,  occursante,  revo- 
cata  in  mentem  prístina  virtute,  tanto  stndio  tantoque 
ünpetu  ad  reparandum  incubuere,  ut  intra  quadri- 
dnorn  muros,  opus  vastissimum,  restituerint  Ubi 
pueri  nemine  urgente,  cum  viris,  laboribus,  Deo  haud 
dabié  animos    studiumque  suppeditante,   certavere. 


128 

Cognito  ergo  qiiod  bassa  ad  obBÍilioiiein  reverterct^ 
totam  propemodum  peditatuiu  in  uionitíonea  et  fosa^ 
hostíum  dispoBuere,  ut  hostínin  iis  arcerent,  nec  boi^ 
bardaB  in  pristina  lóca  collocare  ainerent.  BaBsa  a& 
ventanB  nbi  caatro  propior  eaae  coepít,  aimiil  auds 
ciam  noBtrorum,  Bimol  tam  anbitam  collapsi  muri  re 
Btauratíonem  intuena,  tanta  admiratíonc  tam  pertínai 
eomm  reaÍBtendi,  adeoque  sí  Bora  ferat,  conali' 
büB  immoríendi  propoaitam  tam  fervidnm  laboroi 
eat  proBecutnB,  nt  jam  tnm  deaperaBBe  de  expugiiir 
tione  coepÍBBct ;  nihilominoB  ne  prodita  abjectione  ipéi 
absceBBiBBe  videretur,  animo  aeBtoans  sabustíti  et 
BtrenBeaqne  cnm  machinarum  ictiboB  tam  capüH 
eorum,  qui  apnd  Babociam,  prout  commemoratam  elli 
ceciderant,  OBtentatione  terrere  coepit 

Interím  accedentibuB  enm  de  more  ceteris  pit" 
moribas  (begoB  illi  vocant)  mandata  ex  eo  eaptmrii, 
Bübita  contentio  nata  eat.  Baaaa  qnoqne  nimis  caBÜgant 
quod  oppugnationem  antea  eomm  ignaviamnegligen- 
ter  curaviBBent,  ipái  eaaent  domini  acmoderatoreere- 
rum,et  neglecto  buo  imperio,  pro  libidine  qnae  veUent; 
quod  agerent.  Si  conBilium  imperataqne  Boa  seqiii  vo- 
luissent,  praelium  ad  Babociam,  nulla  aut  lenge  minőre 
Buornm  cladc  perpetraripotuisset;  nunc  exeoram  tor- 
pore  id  accessiBset  incommodi ,  quod  caBtrenses  aum- 
pto  ex  hoBtili  Banguine  animo ,  aggeres.  muiitionea, 
foBBaB  ab  Be  erectaa  occuparint,  atque  ae  in  iis  confir- 
marint,  ut  vei  eorum  recuperatio  majorem,  qnam  oppi- 
di  expugnatio  laborem  ait  exhauBtnra;  mmrom  porro 
castri,  ceteraaque  ruinaB  itaredintegrata8e8Be,iit  nul- 
la via  ejuB  potíundi,  nulla  propemodum  ratio  hoatíiim 
debellandorum  Buperait  Haec  eo  fturentia  matar 
(aut  begorum  ad  novam  oppugnationem  inflammandor 


129 

min,  aut  ignominiae  utrobique  acceptae  a  8e  amolieD- 
dae,in  eosque  derivandae  cau&a  declamitante,  (per)  seri- 
bam  aceersitmu  litteras  ín  eam  sententiam  ad  eaesarem 
exarat ;  seeundum  haec  animo  ex  ira,  moerore,  pudo- 
reqae  accepti  probri  confuso,  laerymas  ex  oculis  pro- 
fadit  Dum  haec  inter  basisam  begosque  geruntur, 
bombardae  Qainque-Ecclesiis  revectae  superveniuut : 
quíbos  per  opportuna  loea  coUocatis,  peditea  ex 
mmütíciiibus  ac  fossia  subita  eruptione  eas  invadimt, 
contmddatiaqae  iis,  qui  circum  ipaas  confertisaimi 
stabant,  omnem  propemodum  hostium  exercitnm  in 
sese  vértant:  cnmquo  facta,  Dei  benignitate,  feliéi  di- 
micatione,  incolumes  ae  ruraum  recipiunt.  Quoram 
incredibili  rirtnte  et  caede  auorum  Turcae  perterriti 
nunqaam  ad  experiendam  ulteriorem  oppugnationem 
eogi  potnemnt.  Qaa  auorum  trepidatione  baasa  anim- 
adversa,  nocte  aubaecuta  nihil  a  fugiente  diacre- 
pana,  obaidionem  aolvit,  unoque  milliari  cum  omnibua 
impedimentia  ad  caatellum  S.  Laurentii  conaedit. 
Inde  paucia  diebua  interpoaitia  Quinque-Eccleaiaa  ae 
contulit,  ac  captato  ex  copiarum  noatrarum  atatu  con- 
BÜio,  bosnenaem  exercitnm  et  beglerbegnm  exapectavit. 
Marena  Horváth  praefectna  Sigeti  vir  alioquin  impi- 
ger,  magnam  aibi  landem  defenao  Sigeto  acquiaivit. 
Milea  germánná  nbi  apud  Caniaam  pluaculum 
temporis  abaumpait,  aimul  otio  petulantiam  ei  addente, 
aímnl  defectu  atipendiorum  diaciplinam  militarem 
Bolvente,  mirum  quanta  licentia,  quam  diaaolute  vive- 
re;  perpagoa  vinetaque  ad  vicena  millia  paaauum  ca- 
tervatím  vagari,  vulgua  paaaim  apoliare,  verberare, 
caedere,  fácnltatea  diripere,  nec  aetati,  nec  aexni  par- 
cere;  ad  haec  victnm  pagania  ereptnm  ipái  in  caatra  por- 
tare,  qnaeatnmque  inde  facere  coepit.  Vulgua  contra 

noauM.  atnio.  hut.  acBirr.  xti.  «/ 


130 

impatíens  tantae  contomeliae ,  et  ipsum  per  montes 
8ilvasque  magnó  numero  coire ,  per  anguBtías  vianim 
armatnm  militem  obsidere,  ex  more  praedatnm  ean- 
tem  persequi,  spoliare,  poatremo  trucidare,  pleroBque 
üt  erant  armatí  de  arboríbna  sospendere,  eoque  pacto 
acceptam  injariam  ulcisci  coepit.  Quae  res  multorum 
postea  malornm  cansam  praebuit.  Ubi,  quia  duces 
crimen  excnsare  nentíquam  possunt,  Polbailerus  cnl- 
pam  omnem  in  stípendii  carentíam,  adeoqne  regem 
conferebat,  militem  per  indigentíam  pecnniae  yictum 
Bibi  quaerere  cogi.  Palatínus  etsi  cum  initía  haec  per- 
niciosa  főre  animadverteret,  tum  militís  lasciviam  ca- 
fltígandam  esse  censeret :  tamen  quia  nec  impérium  in 
id  Bolidum  habebat,  et  manifeBtum  Bubito  tumultum 
copiarumque  omnium  cruentam  dimicatíonem,  adeoque 
diBBolutíonem  inde  elxorituram  videbat,  temporum  se 
rationi  non  imprudenter  accommodavit,  BatíuB  esse 
ratuB  reliqua  regni  parte  couBervata,  eam  regionem 
desertam  fieri,  quam  exercitu  dilapso  regnum  peri- 
clitari.  Interim  FerdinanduB  trium  natorum  regis  me- 
diuB,  tanto  ejuB  expeditionis  suscipiendae  desiderio 
flagrare  coepit,  ut  non  modo  ipse,  Bed  et  amicorum 
precibuB  patrem  Bupplex  flagitaret,  liceret  Bibi  in  bel- 
lum  proficiBci,  aetatemque  annis  et  viribuB  solidam, 
regnorum  Buorum,  quin  reipubUcae  christíanae  usibuB 
impendere.  Rege  porro  haud  dubie,  cum  hoBtia  calli- 
ditate,  tum  aetatiBÜnperitía  atque  adeo  ambiguis  bel- 
lorum  eventibus  animo  reputatíB,  dubia  Bpe  aliquam- 
diuproducente,  tanta  ad  proficiBcendum  cupido  adole- 
scentem  incesBit,  ut  Prága  magnia  itineribuB  velociaBi- 
me  advolauB,  pracaenB  quod  antea  per  litteras  et 
amicoB  tentaverat,  a  patre  contenderet.  Ubi  copia  di- 
cendi  facta :  ,^NÍBÍ  regna  et  provinciáé^  ait,  quas  am- 


plÍ8»inas^    opiiIentissimaBque    Dei  beiiiíicio  possides. 

^  reboB  turcicis  propter  varias  tot  annorum  orbis  chri- 

itiani  di&Bensiones,  doniestica q ne  odia  an^escentibus, 

pnefientissimam   abs  te  openi   deposcereut,    páter! 

jve  fortassis  ego  aut  importnnitatis,  aut  minus  probe 

perpensi  oflicíi  coargni  possem,  hoc  praesertim  aeta- 

liiealore,  qiiae  improvida  plernmqne  snbito  natís  aífec- 

tibiiB  undarum  more  huc  illnc  impellitnr,  rerum  infici- 

tía,  animorumque  tervore  deliberationem  impediente. 

Vemm   barbaro   regnis   tuÍB    incredibili    immanitate 

iieiiinbente.  ditionemque  tuam  ígne  et  ferro  in  dies 

itrocissime     vastante,     spoiiis.     rapinis,   caedibus, 

lacrymisque  tuorom  perpulsus,    operám  ut   meam  te 

netore,  profitear,  accessi,  non  quod  aiii,  quos  frequen- 

üssímos  praeatantissimosque  habes,    belH  tibi  duces 

desint  sed  simul  ut  ipse  primis  hujus  aetatis  rudi- 

nentis  in  studiis  belli,  armonimque  tractatione  positis, 

dignus  te  parente,   majoribusque  tuis  clarissimis  im- 

peratoribus  inveniar:  simulque  ])raesentia  ipsa  mea 

popnlaríum  subditorumque  tuorum  erectas  quotídie  ad 

tepalmas  tendentium  votisaliqua  ex  parte  satisfaciam, 

et  uti  tíbi  quoque,  cni  vitae  utpote  hujus  meae  datori 

Don  reliquam  tantum  obsequentiani,  sed  labores,  vigi- 

Bju.  vitám  denique  ipsam   debeo,  debitam  pietatem 

pfBeatem.   Quare  te  peto,   te  obsecro,   a  te  precibus 

qno  m^oribus  possum  contendo,  jube  nie  tandem  una 

cm  tais  copiis  proficisci,  unaque  cum  his  rem,   opes- 

fM   chriatianas     ac   dignitatem  tuam   adversus   ho- 

ttem  taeri.   Decet  quippe  te  regem  non  pietatis  tan- 

tnm  opinione,  sed  majestatis  quoque  caesareae,   na- 

tionea  diWnituB  tibi  non  ad  interitum,  sed  salutem  iis 

praettandam  subjectas,  módis  omnibus  defendere;  id- 

qoe  eo  majori  intentione^  guod  bjárbarua  dies  et  noc- 

9* 


132 

teB  nihil  aliud  aut  agat,  aut  meditetur,  quam  quo  pacto 
Pannónia  subacta,  viam  sibí  adreliquamditíonemtuim 
invadendam  aperiat;  quoque  citius,  si  Dii  piacet,  in- 
Batíabili  cupiditate  potiatnr,  dolo  pro  virtnte  ntatur,  aum- 
mamque  non  Bolum  laudem,  sed  et  pietatem  reputet, 
bí  tibi  aut  fallacibuB  promÍBBÍB,  ant  jurejurando  ün- 
ponere  queat.  Omitto  provinciaB  PannonibuB  finiti- 
mas,  Thraciam,  ntramque  M  oeBiam,  Serviam  praeci- 
puamque  Illyrici  partém,  qnae  et  illa  nnicnm  te  li- 
bertatis  assertorem  inc  redibilibns  votis  exoptant,  ín 
te  oculoB  fixostenent.  Pro  Germania  tibi,  imprimis- 
que  celeberrima  űrbe  Vienna,  in  qua  Bedes,  sepulcra, 
Dii  penateB  majorum  tuorum  Bnnt  coUata,  ferro  est 
decemendum.  Nam  Pannones  diuturnitate  multitudi- 
neque  bellorum  fraeti  in  visceribnB  regni  hoBtem  jam 
alnnt,  amiBBuri  propediem  inviti  regnuni,  ejnsque 
poBBeBBionem,  ni  tu  BuccurraB,  lapsiBque  rebus  prae- 
Bidium  adferas.  Quorum  calamitaB  eo  yehementius 
me  perturbat,  quod  cly pei  instar  reliquiB  chriBtiani  or- 
biB  partibuB  ab  initio  Bnnt  habiti,  multisqne  annis  snm- 
ma  virtnte  impetnm  rabiemque  turcicam  BUBtinentes, 
inBignem  rerum  geBtarum  glóriám  ab  omnibuB  christianis 
tulerunt;  nnne  numero  viribuBqne  exhauBti,  saepius 
ab  ipsiB  fugato  fuBoque  boBti  miserandam  cervicem 
Bubmittere  coguntur.  Auget  dolorem  BangvinÍB  pro- 
pinquitaB,  quod  raatemum  genuB  ab  üb  ducam,  exin- 
deque  communem  mihi  cum  iis  omnem  fortunani  esse 
reputem.  Quob  ut  me  in  bellum  mÍBBO  BerveB,  iisque 
servatiB  totam  Germaniam  a  metu  libereB,  te  per 
pietatem  orbi  cbristiano,  per  benignitatem  nationi 
ungaricae  tibi  affini,  mihi  sangvine  junctae,  per  gemitus 
lacrimasque  eorum,  qui  autipsi  in  trÍ8tÍ8BÍmamBervi- 
tutem  rapti,  calamitOBÍBsimam  vitám  in  luctu  et  squa- 


133 

lőre  trahant,  aat  parentibus,  natis,  conjngíbusque  ho- 
stís  immanitate  spoliati,  vix  angust08  agros  in  perpe- 
tao  moerore   taentur,   debitam  precor.  Non  abnego 
aetatem  hanc  imperitíorem  consilio,  rectoreque  indi- 
gere  :    at  nomen  e  contra  regium,  ducisque  in  bello 
praeaentia,  plnrimura  ad  conBequendam  victoríam  mo« 
menti  habét  quopostquam  tuo  jussu  fangar,  tuos  hand 
dubie  incredibilis  laetitía,  ad  ineundam  pugnam  promp- 
titudo,  bestém  e  diverso  metus,  trepidatioque  invadet. 
Cetera,  quae  ad  res  procurandad  pertinebunt,  com- 
modíaaime  alü  duces  tui  penes  me  adhibiti,   aetate, 
ingenio,  experientia,  rerum  gestarum  glória  nobilisai- 
mi,   praestabnnt    Quornni  monita  secutus,    reliqna 
quae  yiribus,  vigilantia,  industriaque  períicienda  erunt, 
et     ipse    sednlus     obibo,    Deique     ope,     subditis 
tuis,  quoad  ejns  fierí  poterit,otiun},quietem,  incolmni- 
tatemque,   tibi  verő  posterísque  tnis  omnibus  peren- 
nem  apud  cunctos  mortales  laudem  comparare  con- 
tendam.   Ni  verő  feceris,  quae  est  hostis  calliditas, 
quae  in  rebus  gerendis  celerítas,  laborumque  et  mo- 
lestíarum  belliearum  insuperabilis  patientia,   pericu- 
lum  érit,  ne  non  solum  Ungariam .   quam  potissima 
parte  jam    habét,  sed    Austriam    nobilissimam  gen- 
tis  taae  hereditatem,  dein  reliquam  Germaniam,  brevi 
tempore  nobis  pulsis,  suae  dominationi  subjiciat^^  His 
proloquntis  adolesoens  postquam   conticuisset,  páter 
in  hnnc  modum  respondet:  „Gratum  nobis  est,  Ferdi- 
nándé, quod  ingenium  majorum  tuorum ,  qui  pro  re 
chrifltíana  subditisque   suis,  non  vigilias,  non  labores, 
non  sumptus,  non  diserimina  uUa  detrectaverunt,  ex  te  in 
primo  juventutis  tuae  flore,  non  obscura  futurae  vir- 
tutis  argnmenta  elucere  animadvertimus ;  praecipuum 
quippe  sumrjumque  in  principe  viro  est,  ut  sincerum 


134 

Dei  cultnm,  paoemque  divinitns  sibi  commíssonim  po- 
pulorum,  adversus  omnes  hostium  impetus,  tota  cor- 
poris  animique  coiitentione  tueatur,  atqne  si  res  de- 
poscat  vitám   etíam  in  id  suam  vilem  esse  ducat ;  ob 
idque  heroum  nati  a  primo  piieritíae  tempore,  púra 
pnmum    pietate    sanctísque    moribns    imbui ,    inde 
omnibuA  rei  bellicae  artibns,  ceu  progymnasmatis  fíi- 
tiirarum  dimicatíonum   exerceri   consvevere.  ne  quid 
adultis  deesset,  quod  gravium  magnammque  remm 
aggressns  impedire,  mimisque  providis  consilium  eri- 
pere posait.   Quarum   tirocinia    cum    tu  quoque  ab 
initio    educatíonis  tnae  nostro  judicio  non  infeliciter 
hauseris :  macte  virtute  esto,  indolemque  istam  majori* 
bufl  in  dies  remm  fortiter  praeclareque  gerendamm 
incrementiB  auge.  ac    belli    hujns,    quam  deposcis, 
coram   sumito:    aderít   liaud    dubie    conatíbns   tai8 
omnibiis    Dens.   dum   religionem    sacrosanctam,  or- 
bem,  plebemque  cbrístiauam,  satis  superque  afflictam 
vindicare  contendis ;  nec  deenint  secundnm  Denm  mili- 
tes  ducesque  belli,  qni  ut  jussis  tuis  mandato  nostro 
parebmit,ita  nbi  res  tempusque  postulaverint,  matnro 
te   consilio     juvabunt;   cetera    post  Dei    militum- 
que  opem,  vigilia,  solertia,   virtus  denique    perfidet 
tua^^  Juvenis  facta  a  patre  abeundi  potestate,  majori 
spe  animoque,  quam  viríbus  in  expeditionem  profid- 
scitur.  Nam  equitum  gravis  armatúráé  non  ultra  tri& 
peditum  totidem  millia,   et   hos  plerosque  magnatmn 
liberos  tirones,  studio  principis    regísque  ac  videndi 
regni  voluntaríam  militiam  secutos  duxit,  ceterum  ap- 
parátus belli,  sive  machinarum,  seu  uavalium  pontinm 
scalarum,  reliquorumque  id  genus  instrumentorum  nu*^ 
merum,  quorum  ea  copia  fűit,  ut  vei  maximis  exerd 
tibus  sufficiens  esse  potuerit  Certum  est  solos  eqnoi 


136 

rhedariosyectiirae  adhibitos,  pluree  dnobns  milbbus  fa* 
Í8se,  praeter  aüos.  qni^militam  sarcinam  impedimen- 
taque  vezernnt.  Quod  eo  conulio  factnm  est,  qnod  rex 
expeditionem  banc  terrendi  potins,  qnam  invadendi 
hostÍB  cansa  fecerit,  summaque  belli,  nt  Sigeto  prae- 
ridiam  commeatusque  imponerentor,  füerit;  ideoqne 
navalia  apparátus  copiostiB  adbibitns,  ut  si  bostis  im- 
presdonem  facturus  sit,  transmittendoruin  retro  anmi- 
mn,  Dravi ,  Mnrae,  pro  remm  necessitate  copia  foret. 
Princeps  superatis  Anstriae  finibns,  postqnam 
limites  Uiigariae  est  ingressus ,  íncredibilis  tum  mise- 
min  YulgoA,  tüm  nobilitatem,  ob  diutomitatem  aemm- 
namm  ab  boste  perpessarnm  laetitia  invasit;  nec  quis- 
qiuun  fűit ,  qni  non  virtnte  principis  bnjus ,  qui  ab 
infelici  casn  Ludovici  regis  primus  sese  bosti  oppo- 
nere  sit  ansns,  tyrannidem  bostílem  nmnine  propitío 
pnlsom  irí  certo  sibi  statneret :  eoque  major  omninm 
pectora  spei  bujns  ardor  invaserat,  quo  memória  din- 
tomae  calamitatis  mentionem  pacis  (ipsis  solo  nomine 
notam,  re  pláne  incognitam,  nt  snnt  homines  in  fidem 
remm  amicamm  incitatissimi)  dnlciorem  faciebat.  An- 
gebant  opinionem,  snperstitiosa  vetemm.  inprimisqne 
Metbodiicnjnspiam,monasticaeprofessionis  bominis  va- 
ticinia^annnm  bnnc^qniest  ab  incamato  filio  Dei  sex- 
tus et  qninqnagesimns  snpra  sesqnimillesimnm ,  Un- 
gsris  fatalem  főre,  regniqne  restítntionem  ooeptnm  iri. 
Qaod  ipsnm  qno  fervidioribns  animis  sibi  polliceren- 
tnr^nonparvamet  princeps  dedit  ansam.  Nam  amoeni- 
Utem  soli,  mirificamqne  frnctnnm,  praesertim  peponnm, 
magnitndinem  ,  praestantiamqne  admiratus,  dixerat: 
degenerem  esse  enm  bominem,  qni  pro  tellnre  tam 
exceUentes  fmctns  tanta  nbertate  fnndente,  pericnlnm 
vitae,  sí  Deo  sic  placitnm  sit,  refogiat.  Passim  itaqne 


136 

inter  se  plebes  gratnlari ,  príncipem  yenientem  fanstift 
acclamatíonibns  proseqoi,  ora  vultusqne  sine  satíetate 
intueri,  incolnmitatem  diatumitatemque  vitae  ae 
prosperitatem  precari,imperíumqueregni  occultis  ani- 
mornin  suffragiis  stnlte  eijamtumdeBtínare.  Príncepfi 
continuato  itínere  paucis  diebus  Canisam  ad  reliquas 
copias  pervenit,ubicetera  quidem  satís  sapienter  pro- 
vidit,  praeterqnam  qnod  nec  reprehensione  nec  casti- 
gatíone  nlla  domitUB  miles,  nihil  ad  inceptam  aemel 
oradelitatem,  miseramque  vulgns  excruciandmn  sibi 
reliqni]  fecit.  Adventu  principis  ad  hostem  perlato, 
opinioneqne  populari  Bensim  increbrescente  copiaa 
immensas  venisBe :  incredibile  dictu  est,  quantus  ho- 
Btem  tam  potentem,  tam  multam,  diuturnitate  tot  victo- 
riarum,6poIiorumquenounoBtrorum  tantum,  sed  etiam 
totiuB  propemodum  orbis  christíaui  tam  Buperbnm 
inaolentemque  per  omnia  regni  coniinia  tímor,  quanta 
trepidatio  invaserit ;  adeo  ut  vulgo  spargeretur,  Aly 
baBsam  buob  pasBim  de  magnitudine  copiarum  princi- 
piB  edocuÍBse,  poteBtatemque  rebuB  quemque  auia  ex 
temporum  ratione  couBulendi  feciBBe;  nec  dubium,  ae- 
cnndum  Deum  nomen  regium  hujuB  terroris  cauaam 
praebuiase.  Nemo  quippe  regum  a  clade  mohacienai 
exercitum  apud  noa  duxit,  nemo  princeps  hoati  ae  ob- 
jecit;  Bine  dúcé  indigi  principia  miUtiaque,  aperta  aem- 
per  hoatibua  praeda  fuimua. 

Rumore  hoatilia  trepidationia  in  diea  gliacente , 
princepa,  ubi  de  ratione  continuandi  belli  aliquot  die^ 
conaultaaaet,  praecipuam  peditatua  partém  cum  doo- 
buB  circiter  equitum  expeditiorum  millibua,  ad  perten- 
tandam  Korothnam,  duce  Sforcia  Pallavicino*)  homine 
italo,  miait  (qui  auperioribua  annia  Georgio  cardinali 

*)  Istránfi  jegyzete  :  Sforcia  Pallavicinut  parmensis. 


137 

nullás  insidias  metnenti,  vitám  cum  bocüb  percnsBori- 
boB  erípnit,  poBtea  captUB  a  basBa  budenBÍ  per  redem- 
tíonem  paiüo  ante  liberataB  fait),  simul  ut  famae,  qua 
ferebatnr   TnrcaB  impetnm  belli  non  exspectatnros, 
veritatem  experiretur,  simul  militum  animos  successu 
miiinB  laboríofiae  rei  deliuitös,  ad  graviores  oppugna- 
tiones  Geterasque  difficultates  alacrius  snbeundas  red- 
deret  andaciores.   Certumque  est,  exeroitum  nostrum 
segniuB  aliqnanto  iter  Buscepisse,  et  Sfortiam  despe- 
ravisse,  neque  rem  ausum  aggredi.   Qaod  quidem  ru- 
mori,  qni  de  propinquo  bassae  budensis  adventu  cir- 
Gümferrí  coeperat ,  assignant*  Ideo  Nicolaus  comes  a 
Zrínio  banuB  lUyrii,  principe  consentiente  sese  aggre* 
gavit,  animumque   illorum  firmavit;  neque  exspectata 
mnroram   impetu  bombardico  dejectione,  nullám  inva- 
dendí  moram  fecerunt,  nec  ultra  boraespatium  fossam 
et  BcpcB  castello  annexas  in  quis  equi  tenebantur ,  ex 
simplici  cratium  ordine  superant;  deinde  muri  lignei 
qaassari  coepti  sünt.  Ubi  secuudum  Deum,  plus  fortu- 
itoB  casuB,  quam  aut  disciplina,  aut  ducum  providentia 
valmt;  nam  non  tantum  miles  caatrum  eo  die  invadere 
JQBBUB  non  fnit,  sed  et  duces  nihil  eo  minus  cogitave- 
ront.  Miles  enim  quispiam  germanus  ligua  excitando 
foGo  necessaria  quaerens,  muro  ligneo  forte  appropin- 
qnat,  conBpicatuBque  exteriorem  ejus  partém  luto,  quo 
ilUtuB  fmt,  ob  siccitatem  delapso^nudam,  virgulta,  qui- 
boB  contextus  erat,  secare  orsus  est,  quod  ceteri,  qui 
non  procul  aberant,  conspicati,  ascensumque  sibi,  non 
ligna  lari  exstmendo  illum  quaerere  arbitrati,   couti- 
nno  accurrunt:  in  primisque  pedes  uugarus,  mox   alii 
atqne  alii;  nec  mora,  laboré  a  pluribus  concitato,  mu- 
nun,  qua  virunuBtransirepoBsit,  perfodit:  inde  subla* 


138 

to  clamore  certatim  ntquisqae  potest,  traDBeunt.  Qvod  i 
ubi  reliquus  exercitus  animadvertit,  eqaes  et  pedes  gla*  - 
diis  Bignisque  arreptís  eodem  tumnltuarie ,  ut  qnem-   ^ 
qne  impetiis  túlit,  effundiintnr.  Hostes  inopina  no-    t 
Btroruin  irruptioue  cognita,  postquam  se  in  diacrimen   r 
venisse  animadverterunt,  infestissime  nostros  invadnnt,  , 
nt  qui  jam  autea  aut  consistere,  ant  immori  propngna*  , 
tioni  decreverant  semelque  et  iternm  nsqne  ad  mnri   . 
apertionem  repellnnt.  Sed  ancto  paulatim  nostromm 
continenter  irrumpeutium  numero,  fesBi  seae  recipoe 
coguiitur.  At  noBtrÍ8  eorum  vestigiis  ubiqne  imminen* 
tibuB  et  Bubito  admotiB  BcalÍB  supra  mnroB  evadentíboa, 
Tnrcae  postquam  nec  moenia  tueri,  nec  ingressiB  ampli- 
UB  resiBtere  se  posBe  animadvertunt,  abjectiB  armis,  snp-   , 
pliceB  inter  arma  manuBque  infenBÍBSÍma8  fngítare,  aa-   . 
Intemque  ab  hoBtibuB  miserabiliter  expetere,  et  poat- 
qnam  in  GermaniB  nullám  misericordiae  spem  relictam 
vident,  UngaríB  se  insinuare,  ab  iisqne  vitám  cnm  Im- 
crymiB  et  ejnlatu  necquicquam  deposcere.   Germama 
cum  naturali  odio,  tum  memória  caedis  snorum  ad  Babo- 
cham  facta,   eos  passim  in  manibus  complexibmiqiie 
Ungarorum,  8iue  uUa  miseratione  trucidantibna,  mortia 
periculo  couBilium  illia  Buppeditante,  pileís  ungarida 
tectí,  pront  in  exeursionibus  consveverant,  fdgae  ae 
mandarunt.  Qui  Babociam  perpetuo  cursu  anheli,  foedo* 
que  ex  mortÍB  terroré  faciem  pallore  deturpati  pertin- 
gentes,  poBtquam  Turcas  de  expugnata  Korotna,  Qer- 
manorum  crudelitate,  aterociBsimaque  Buorum  caede 
edocuissent,   addidisBentque    se  audivisae  principem 
Korotna  potitum  reeta  Babocbam ,  inde  reliqna  ejaa 
tractUB  lóca,  ut  quaeque  obvia  fuerint,  expngnatonim; 
eoqne  divisas  copias  esse,  ut  princeps  qnidem  directa 
▼ia,  altéra  porro  exercitns  pára,  flexo  verana  orienta- 


139 

lem  plagam  ítinere,  arces  stagno  Balatbon  adjacentes 
iuvadat,  íisque  occupatÍB  principi  obviam  Zighetam 
versiis  contendat:  tanto  terroré  consteruati  aunt,  ut 
fuga  dilapai  desertam  et  vacuam  nostris  reliquerínt. 
Bassa  verő  copiis  contractíB  Tolnám  oppidnm  ad  Dana* 
binm,  nulla  mora  interjecta  recta  contendit,  exapecta* 
tisqne  íbi  per  aliqnot  dies  Cazon  baasa  cum  boanen- 
úhm  copiis  Quinqueeccleaias  verans  nonnibil  promo- 
vet;  ai  qnid  interim  dum  beglerbegns  veníat,  ant  suia 
animi  facere,  ant  nostria  metnm  incutere  posset. 

Fáma  interim  adventns  beglerbegi  qnotidie  vul- 
go mágia   ac  mágia  inclareacente,  princepa  coacto 
snomm  concilio,  quid  porro  agendum,  quoque  pacto 
c^rtitudo  rerum  beglerbegi  explorari  qneat,  inquirens 
decernit,  ut  copiae^bohemicae   cumjcerta  equitatuB 
angaríci   parte  Zighetum   expediantnr,    sermoneque 
populari  spargatur,  reliqunm  quoque  exercitum  aubae- 
C4itamm   Quinqueeeeleaias    ceteraque|ejuB  tractus  ca- 
stella  expugnaturum ,  denique  cum  basaa,  ni  ae  reci- 
piat,  congreasurum,  re  fautem  vera  prae8Ídium|com- 
meataaque  Zigeto   imponantur|;  quo  obaidionem  beg- 
lerbegi, si  forte  eam  sit^tentaturus,  commodiua  fiuati- 
nerc  poasit ,  cujua  adventua  indicia  ex  conatibus  baa- 
sae  non  obscura  indicabantur.  Copiae  verő  profectae 
trídnum  apud  Ziget  manaere,  duoque  fortalitía'*')  Tur- 
rís  metu  excedentibus  in  potestatem  recepere;  nec 
praeterea  aut  commeatna  curam  uUam  habuere,  aut 
quid  aliud  memorabile  praestitere :  sed  otioai  aaltem 
cam  tempua  fruBtra  trívere,  tum  castra  negligentíua 
habuere.  Quoa  nbi  baasa  praeter  vulgatum  rumorem 
ulteriuB  progredi  nolle  animadvertit :  misBia  contínuo 
qnatuor  aut  quinque  millibua  Buorum  lectíaaimia  ad 

*}  Ifltvinfi  Jegyzete :  Gereegal  et  S.  LaurentiuB. 


140 

eos  perterrendos,  et  si   possibile  Bit,  etíam  pláne  dis- 
tarbandos;  postquam  circa  tertíam  vigiliam  non  procnl , 
abfuissent,  praegredi  paucossuorumjassere,  qui  exca-, 
bitores  nostros  per  lingvae  commercium  societatisqiie . 
nomen  fallerent,  detinerentque,  donec  robur  exercitns  . 
adveniena,  iis  oppressis  reliquas  nostras  copias  inopi- 
nato  recta  invadat  Nec  saccesBus  dolo  defuit:  quippe  . 
profecti  sermoiiem  inter  se  ex  composito  ad  excnbito* 
resperyenientesmÍBcent^abquibüB  quaesiti  respondent 
doloBc,  Be  pridie  ad  carpenduin  hostínm  agmen  ex  ca- , 
strÍB  misBos  revertí.    Duni  loquontur,  interea  copiae 
turcicae  ex  conBtitato  saperveníentes,  impressionem 
in  excubitoreB  faciont,  aliqnotquc  eorum  captis,  reliqni, 
quibuB  noctÍB  obscoritaB  ad  elabendum  adjamentofoit, 
praecipiti  cutbu  in  caBtra  volanteB,  Turcas  magnó  nu- 
mero adesse  vociferando,  non  parvnm  totís  castris 
metum  concitavere ;  augebant  trepidationem  et  tene- 
brae  noctÍB  ethostíum  circnm  castra  alte  Bublatns  nln- 
latuB;  primumque  castra  ob  Bubitam  conBtemationem 
mota  fuere,  equiteBque   bohemi  et  germani  non  paad 
inter  hoB  Beminudi  (pront  videlicet    quílibet  raptím 
aliquam  UBitati  amictuB  partém  corpori  induere  potnit) 
eqniB  e  veBtigio  conBceuBÍB,  reliqunm  noctÍB  InBomnes 
traduxere,     ungari     corporibuB   equÍBqne  instmctÍB 
quieti  per  Bummum  BÜentium  diluculum  exBpectanmt 
TurcÍB  eadem  nocte  ad  baBBam  regreBBÍs,  noBtri  me- 
tnentcB,  ne  ex  BpeculatoribuB  captiB,  Btatu  remm  sna* 
mm  cognito,  quid  gravioris  pericnli  iucurrerent,  nnl* 
lam  Bibi  ad  reliqnaB  copiaB  redeundi  moram  interpo- 
nendam  putavere.  PoBt  haec  nunciari  pro  certo  coepit 
beglerbegum  BuperatiB  Serviae   finibuB,  Dravo  cum 
quadraginta  hominum  millibuB  circa  Seklnsium  appro- 
pinqnare,  ejnsqne  copiarum  antesignanoB  jam  ad  Dra- 


141 

vi  rípam  obversari.  Princeps  eo  audito  castra  proftin- 
da  fossa  nndique  communi\ít,  militeque  universo  ex 
castris  edncto,  aciebusque  explorandarum  universa- 
mm  copiamm  suanim  causa  ordinatis,  postrídie  per 
tubicínes  totís  castrís  dennnciat,  quo  quisque  paratus 
sít,  se  enim  cum  hoste  pugnam  habítururn. 

Interím  Jbeglerbegus  quoque  transmisso  Dravo 
cTun   bassa   budensi  congreditnr,    militeque  biduum 
refecto,  et  consilio  de  ratíone  continuandi  belli  Imbito, 
ad  oppidum  Patham  promovent,  niagis  ut  propinquio- 
re  accessn  metum,  aut  si  fieri  posset,  fogam  nostris 
injicerent,  quam  quod  decertatidi  cum  principe  propo- 
situm  babnerint ,  rumore  popalarí  numerum  copiarnm 
Ferdinaudi  triplo  et  ultra  amplificante;  nec  fefellit  no- 
BtroB  opinio;  novis  quippe  in  dies  profugis  adeoque 
Bpeculatoribus  veaientíbus,  immensae  vires  Turcarum 
esse  vulgabantur,   in   tantumque   voluntarium  prae- 
sertim  principis  militem,  qui  rem  bellicam  antea  mi- 
nu8  perpendens,  regionis  potius  perlustrandae,  princi- 
pisque,  cui  addictus  erat,  prosequendi,  quam  belli  geren 
di  studio,  domo  splendide  magis  quam  strenue  profé- 
ctua  fuerat,  pavorem  conjecerat,  ut  jam  tum  non  defu 
erínt  plerique,  qui  subitae  fugae  principi  auctores  es- 
Bent,  confictisque   rumoribus  hostem  jamjam  in  pro- 
pinquo   adventare,  copiasqne    tripartito  dividere  et 
poBtquam  castra  principis  sine  discrimine  adiri  non 
posse  propter  fossae  altitudinem  tormentorumque  co- 
piám  intelligeret,tribus  in  locis  adversa  castra  obten- 
dere  constitnisse,  ut  militem  nostrum  armatúra  equis- 
qae  gravem,  et  praelíis  quotidianis  fatiget,  et  comme- 
atu  prohibeat,  et  si  forte  moliatur  retrocessionem, 
co^rceat,  denique  ad  extrema  perductum  ibidem  con- 
ficiat.  Quod    ipsum  alienum    a  verő  fuisse,   hostes 


142 


postridie  demonstraverunt;  nam  Cazon  bassa  cum  sex 
propemodum  millibus  expeditíssimis  equitíbuB  Babo- 
cham  usque  praemisso,  quo  videlicet  principi,  quod 
ct  factum  est,  totas  vires  adventuras  persvaderent,  ip- 
si  in  pristino  loco  se  continueniut,  quamvis  non  sine 
mediocri  suorum  jactura  eo  pervenerint.  Zighetien- 
ses  enim  in  agmen,  quo  supellex  barbari  omnisquefe- 
re  bellica  gaza  equis  iuter  confertissimos  milites  ve- 
hebatur,  inopina  eruptione  faeta,  complures  occidere , 
plerosque  et  inter  eos  praefectum  aulae  beglerbegi. 
qui  postea  Mareo  Horvát  in  auctione  cessit,  cepere; 
quodque  május  est,  vigintiquinque  circiter  equos,  véste 
pretiosa  auroque  et  argento  onustos  ademere,  prae- 
dam  inter  se  divisere.  Princeps  audito  Cazon  bassae 
progressu,  coacto  a  prandio  seniorum  consilio  (tum 
enim  speculator  advenerat)quidfactoopus  sit,  investi- 
gat:  conclusumqne  est,  ut  postquam  locus  is  cum  na- 
túra  sit  iníirmus,  tum  propter  aquae  pabulique  inopi- 
am  ad  sustinendum  hostem  infirmior,  ultra  Murám 
amnem  castra  locentur,  ibi  praeter  securitatem,  copi- 
am  quoque  rerum  omnium,  exercitum  affatim  habiturum, 
et  inde  conmiode  consiliis  hostilibus  ex  re  nata  obviam 
iri  posse.  Edicit  tamen  princeps  senioribus,  ut  secreto 
rem  hancforishabeant,  quin  dimicationem  Deo  volunte 
postridie  futuramalacresspargant.  Quod  illi  praecipiti 
jamsole  senatu  excedentes,  ubi  inter  milites  divulgave- 
re :  mirificus  militum  animos  ad  ineundam  pugnam  vigor 
incessit.  At  ubi  postera  die  illucescente  tentoria  pau- 
latim  totis  castris  demi,  sarcinam  omnem  jumentis  im* 
póni  vident,  adeo  subito  timore  perculsi  sünt,  ut  ipBÍ 
abitum  sollicitarent ,  hostemque  cervicibus  imminere 
clamitarent,  tantam  inopinata  rerum  mutatio  animis 
trepidationem   indiderat.   Motis  itaque  castris  retro 


148 

cesBaam  ultra  amnem  Murám  est,  atrato  ponté  penes  va- 
dom,  cui  ex  obscura  villula  Legrad  est  uomen.  Ubi 
mirum  quanta  fuerit  pertnrbatio  carrorum,  quibus  im- 
pedimenta  vebebantur,  atque  confusio,  dum  quivis  ut 
potest  tumultuarie  praeire  conatur,  perventumque  ad 
locumsera  nocteest.  Turca  utquie  nostris  rebus  con- 
sUínm  successumque  captabat,  ubi  id  animadvertít, 
reanmtis  animis  pertinacior  esse  íncipit,  consultans, 
nom  exercítum  príncipis  persequi,  an  locum  aliquem 
obsidione  cingere  sit  e  re  magís  futurum ;  tentasset- 
qae  baud  dubie  aliquid,  nisi  annona,  quae  pervastatis 
agris  et  superiore  et  praesenti  anno,  gravis  admodum 
esse  coepisset,  eum  a  proposito  absterruisset. 

Princeps  quo  et  metus  labem  purgaret,  et  hostem, 
ambiguitate  praelii  perplexum  redderet,  copiasque 
ejus  distraberet,  postero  die  pontem  Dravo  instemi 
jubet,  sparso  jam  ante  mmore,  partém  exercitus  Scla- 
Yoniam  petituram,  atque  ibi  ut  quodque  castellorum 
hostiliom  obvium  fuerit,  ínvasuram,  oppugnaturam, 
flammaqne  et  ferro  omnia  deleturam :  partém  in  Un- 
gariam  Vesprimium  versus,  locaque  ei  vicina  pari  stu* 
dio  repetituram :  principem  ipsum  cum  robore  exerci- 
tus, quo  oommodius  e  pari  prope  spatio  utrique  exer- 
dtui,  si  forte  opus  sit,  succurrat,  in  loco  permansu- 
nun ;  sin  Turca  penitiora  regionis  invaserit,  tripar- 
títo  circumveniant,  apertoque  cum  eo  marté  depu- 
gnent.  Imposito  itaque  ad  Dravum  ponté,  tertio  die 
GomesZriniuscumcopiisprovincialibus,  quorum  supra 
niemimmus,{levis  gravisque  armatúráé  ex  composito 
m  Sclavoniam  trajicit  Palatinus  e  contra  cum  eo,  quem 
aub  Babocia  secum  bábuit,  milite  ungaro,  et  ger- 
mano  Canisam  versus  transmittit.  Turca  prindpis 
reversíone    cogníta,  eodem  die   Cazou  bassam,  cui 


i 


144 

provincia  praegrediendi  data  fűit,  speculatum  cum  sex 
mille  eqititibus  lectissimis  praemittit;  qui  ad  locum 
caBtromm  principis  perveniens,  ubi  vacua  esse 
videt,  castellum  Chorgo  tumultuarie  aggressus,  post- 
qnam  spe  ejus  potiundi  destituitur,  direptis  aliquot  vi- 
cinispagis  ad  beglerbegumrevertitur.  Palatínus  itínere 
quotídie  contínuato,  ubi  copias  germanicas  Jaurínum 
perduxisset,  milite  expeditíore  Papám  praesidii  causa 
misso :  ipse  príncipem  Sopronium  versus  subseqnitur, 
qui  jam  antea  impedimenta  et  praetorianum  militem 
Gracium  Styriae  praemiserat  Quocum  in  oppido 
Quismarton  brevi  consultatíone  habita,  princeps  qui- 
dem  Viennam,  palatínus  Sarvarium  areem  suam,  ba- 
nus  cum  Lenkovicio  in  suas  quisque  stationes  conce- 
dunt ;  belloque  ejus  anni  bunc  finem  imponunt.  Tnrca 
audita  nostrarum  virium  solutíone,  et  ipse  equis  milite- 
que  pabuli  et  annonae  inopia  confectis,  copias  suas 
bibernatum  contrabit. 

In  Transsilvania  verő,  Inferiorique  et  Snperiori 
Ungaría  sic  se  res  habebant :  simul  enim  atque  mu- 
tatio  coepit,  in  Superiori  Ungaria  ex  arcibus  Geor- 
gii  Tarczay,  Francisci  Perenj,  ac  amborum  Bebeco- 
rum,  in  quinque  civitates  earumque  íines  excursiones 
fieri  coeptae  sünt.  Igitur  Cíbinium  Simoni  Forgach 
demandatur :  Cassoviae  autem  praefectura  Petro  de 
Macedónia  Ungaro.  Hujus  *)  majores  Macedones  erant 


*)  Istvánfi  jegyzete :  Is  quoqae  erat  ex  sorore  patria  mei  Anna 
Istvánfi  conjuge  Nicolai  Macedonfay  natas,  vir  bonus  et  Ferdinando 
imperátori  charas,  eique  a  ctibiculo,  demam  in  praefectura  Casso* 
viensi  apoplexia  correptus  obiit,  relictís  ez  Felicitate  Velsy  Leonardi 
filia,  unico  fílio  Nicolao,  ct  Anna  filía,  quae  in  gjnaeceo  Caroli  arehi- 
ducia  virgo  nondum  napta  e  vivia  exceasit ;  fílios  verő  Patavii  cum 
Utteria  operám  daret ,  immatura  morte  ereptua  est  et  ea  progeníee 
defecit. 


145 

et  temporíbasfelicinmregnm,qiii  ad  Macedóniám  fines 
imperiipropagaverant,  in  Macedónia  et  adEpirum  am- 
plas  facnltates  habebant,  postea  in  Inferiore  Unga* 
na  ac  Servia  contigua  magnis  ditionibus  donati  erant ; 
quae  tamen  omnia  et  ante  cladem  temesiensem  ab 
Tnrds  infesta  erant,   sed  andsso  tandem  Temesvaro, 
neque  in  Servia  uUum  impérium  nostrum,  et  Inferio- 
ris  Ungariae  reliquiae  tantum  permansernnt.  Hic  ergo 
gentís  snae  unicus  in  aula  Ferdinandi  educatus  erat, 
lingva  Germanica,  moribusque  Ferdinando  commen- 
datus,  et  ob  id  in  cubiculariorum  ac  senatorum  nu- 
merum   receptus.   Qui  mense  Aprili  vixdum  praefe- 
cturam  inivit,  en  Cassovia  bora  noctis  noná,  tertiam 
dedmam   diem  sequentis,  fulgente    horrendo  cometa, 
ignis  ex  aedibus  Mathíae  Saíczlích  notarii  erupit ;  ven- 
toque  boreali  vehementissimo  spirante,  intra  quatuor 
horarum  spatium  una  cum  templo  principali,   et  duo- 
bos  monasteriis,  curiaque  senatoriaconflagravit;   vix 
triginta  duabus  domunculis   vilioribus  intactis  rema- 
nentibus.  Et  quia  Georgina  Bebec,  qui  nocte  illa  Ros- 
noviae  cum  exercitu  fuerat,  statim  mane  ad   arcem 
Nag-Idam  vicinam  Cassoviae  non  tantum  cum  militi- 
bus,  sed  etiam  plurimis  rusticis  ad  id  coactis,  Casso- 
viam    occupaturus   pervenerat:  creditum  est,  ipsum 
tanti  incendii  auctorem  fuisse.    Paulo  post  Marcellus 
Dietrich    et  Volfgangus     Pucham    duces   copiarum 
Ferdinandi  adveniunt.   Imprimis  verő  occurrebat  arx 
Tarkeo    ac  vicinum  castellum   Ujvar  ad  Cibinium^ 
quae  ex  consilio  Simonis  Forgach,  ne  inimicas  arces 
post  se  relinquerent,  admotis  tantummodo  castris,  ab- 
sente  Georgio  Tarczay  et  cum  regina   existente,  in 
deditionem  circa  undecimam  diem  Julii  acceperunt,  et 
funditus  demoliti   sünt.  Deinde  Cassoviam  usque  de- 

MOVCM.   HUSO.    HIST.   SCRIPf.   XV!.  lU 


146 

scendentes,  evocato  dataqne  fide  Mícbaeli  Pereny, 
cujiis  fráter  Franciscus  Pereny  ad  reginam  addacturos  ^ 
contra  Germanos  validum  exercitum  confugerat,  ar- 
cem  Nag-Ida  oppugnant,  deditamque  vigesímo  obsi-  ^ 
dionis  die,  regio  mandato  curant  dími,  atqne  solo 
penitOB  aequari.  In  ditíonem  postea  Bebecianam 
intrant,  et  ad  arcem  Crasnaborca  oppugnandam  ca- 
stra  promovent.  Bebecns  verő  auxilía  ab  Aly  basaa 
petiit,  et  ipse  qnas  potnit  copias  contraxít;  mille  cir* 
citer  equiteB  bassa  mittit,  quibusonm  exerdtum  re- 
ginm  obequitando  carpat,  et  qnantnm  possit  a  propo- 
sito  distíneat;  qnibus  plus  fortnna  opinione  speqne 
8ua  favit,  seu  infelicitate  quapiam  id  contígerit,  nt 
sünt  reB  humanae  incertis  fortnnae  eventibns  obnoxiae, 
seu  in  poenam  nimiae  licentiae,  qna  miles  in  miseros 
agr estes  passim  petnlantissime  ntebatnr,  divinitiiB 
haec  calamitas  sit  immissa.  Profecti  qnippe  cum  Be- 
beco  nostroB  oppngnationi  intentos  offendnnt ;  primo- 
que  levibus  praeliis  utrique  vires  periclitati  sünt,  vix- 
qne  caesariani  diem  insequentem  exspectabant,  ignari 
maximas  etiam  quasque  vires,  dncnm  imperitiam  fa- 
cili  momento  in  discrimcn  addneere  solere ;  quo  íUace- 
scente,in8tructo  confestim  agmine  castris  excedant,prae- 
linm  cnm  hoste  inituri ;  eoque  erat  miles  alacrior,  quo 
hostis  nnmerus  minor  apparebat*).  Itaque  eqnitea 
nngari  cnm  eqnítibus  germanicis  acerrime  in  prí- 
mám Turcarum  aciem  invecti,  eo  processerant,  ut  ho- 
stis, viribns  diffidens  laxato  sensim  ordine  fogam  me- 


*}  Forgách  S.  jegyzete :  Meg  sem  mozdultak  az  nflímetek  helyek- 
Wl,  baoem  mint  jámborok  néztek  az  mit  az  kevéa  magyar  miveh,  é9 
ai  magyarok  az  terekeket  megiiztft,  ha  az  németek  ntánnok 
;  Tolnay  megverték  volna  őket   De  soha  az  magyarok  reá  nem 
'Ogy  Qtánnok  menjenek. 


147 

ditaretnr.  Nostri  e  contra  eo  vehementínB  infitare, 
quod  peditatnm  qnoqne  se  &iib8equntanim  esse  arbi- 
trarenturf  spe  tamen  faUuntiir.  Duces  ením  germani 
sívé  scelemm  conscientía,  seu  remin  ímperiti  ad  pri- 
mmn  hostis  conspectum  animis  consternati,  tormenta 
ceteraque  impedimenta  retrorsmn  qua  venerant 
vehi,  peditatumque  omnem  ea  sabseqoi  jnbent; 
eqüitíbns  autem,  qui  hostilem  aciem  egregie  sns- 
tinebant ,  postremí  ex  gregariis  per  clamorem  rem 
indicabant  qnod  illi  exaudíentes  primo  dubitare,  mox 
peditatam  contra  conventa  abesse  conspicati,  remissins 
agere  paulatunqne  pedem  referre  coepemnt.  At  ho- 
stis ex  composito  íd  fieri  ratns,  insidiasqne  tam  alte 
sublato  clamori,  nostrorumqne  regressui  subesse,  in- 
gere, qnam  perseqni  pronior  erat;  certnmqne  est,  po- 
Btremam  agminis  eomm  partém  relicto  ordine  in  fnga 
foisse,  nec  prins  conyersos,  qnam  praemissis  aliqnot 
suomm  didicere  copias  regías  abiisse:  id  verő 
gratissimnm  habens,  resnmtis  subito  animis  couseqni- 
tnr,  occnpatoqne  eolle  tormentis  majoribus  nostros 
acerrime  petit,  et  nisi  nox  interveniens  impedivisset, 
in  fogam  eodem  die  versnms  erat,  neque  contra  pilas 
tonnentomm  tnti  nspiam  esse  poterant.  Ceterum 
caesariani,  cnjns  ope  tnm  se  servatos  agnovere,  ejns- 
dem  beneficio  reliqnum  qnoqne  fortnnae  cnrsnm  com- 
mittendnm  decrevere.  Qnapropter  collectis  impedi- 
mentis,  de  nocte  ad  oppidnm  Rosnobania  cnm  tor- 
mentis pervenere ;  inde  per  saltus  vicinos  errabnndi, 
postqnam  nec  ambigno  itineris  errore  sese  expedire 
scíunt ,  et  hostem  tergis  imminere  formidant, 
machinis  in  valle  qnapiam  nemoribns  nndiqne 
contecta,  cnmimpedimentis  omnibns  relictis,  dncesnon 
tam  accepta  ignominia,  qnam  ipso    incessu,  habitn- 

10* 


148 

que  orís  míserandi,  pertnrbatís,  et  raris  ordinibuB, 
signis  etíam  complicatis  Leuchoviam  perveniunt 
Lnce  posterae  díei  appetente,  hostís  locum  sal-  [ 
tem  castrorum  superesse  animadvertens ,  nondum 
rem ,  8icutí  erat ,  eredére ;  neque  enim  inducere  in  * 
animom  ullo  pacto  poterat,  tantas  copias  apparatu  re- ' 
mm  bellícamm  omnium  tam  egregie  instructaa,  tam 
exignam  suorum  manum,  praesertím  levibus  praeliia 
Buperiores  fogituras ;  sed  fncnm  inesse  metuens  abs- ' 
tínuit  a  persequendis  nostris.  Divinae  id  bonitati  haud 
dubíe  tribuendam;  nam  si  inseeutns  fuisset,  peditatmn 
eerteomnemitinerisacaliarum  molestiaram  insolentía, 
inseitíaqne  lassúm  palantemque  prorsns  delére  potuia- 
set*).  Tormenta  octo  integros  dies  in  valle  saltuosa  cam 
ingenti  cnrruum  numero  mausere,  nee  prius  aut  Turca  id 
explorare,  aut  nostri  sünt  ausi  avehere,  dones  agre- 
Btes  invadentes  supellectilem  in  illis  repertam  diripe- 
rent,  aliquotque  dies  ea  passim  asportando  insomais- 
sent.  Hac  nostri  clade  aceepta,  passim  sine  imperio 
ducum  sünt  dilapsi.  Turcae  verő  re  comperta,  vi- 
ginti  tormenta  cum  impedimentis  sine  periculo  avexe- 
re,  atque  onusti  omnimoda  praeda  revertere.  Dum 
Simon  Forgach  cum  illis  fűit,  feliciter  res  processit, 
sed  post  expugnationes  dictarum  arcium  ad  admini- 
strationem  Inferioris  Ungariae  et  Yaradini,  quae  jam 
tertium  mensem  oppugnabatur,  se  invito  praefectos 
erat ;  et  quia  id  magnum  silentium  requirebat,  ne  ad 
hostes    fáma   perveniret,   aliquot  dies  ante  cladem 


*)  Forgách  S.  jegyzete  :  Nem  ugy  vult,  hanem  hogy  RoBnóbányá' 
ra  indultak,  éa  az  törek  atánnok  ment,  hol  egyet  hol  kettőt  hattá k 
el  as  ágyakba,  mind  addig,  hogy  v^gre  mind  oda  maradtak.  De  as 
törek  azontól  elyitte  őket,  én  menten  mentek  Budára.  Sokat  nyertek 
el  as  Bzek erekbe  Í0,  aokat  ai  paratzt  nép  is  felvert,  aok  épen  haza 
ment. 


149 


nocte  ecastris  disceBSerat*);  ídeo  miles,  qui  duciim  in- 
miisL  victus  erat,  liunc  solom  clamabat  ac  quaerebat ; 
nam  dncibiis  primisin  fwgam  coDversis,  miles  diicem 
aliqnem  circnmspidebat.et  maximé  eum,  quem  lingva- 
rnm  peritia,  artis  militaris  scientia,  auctoritate,  hima- 
nitate,  plarimum  valere  sciebat.  Sed  jani  duarum  Va- 
lachiarnm  principes  in  Ungariam  pervenerant;  qui 
ambo  in  castris  qiiadraginta  millia  hominum  liabebant : 
nihil  tamen  hostile  fecenuit  ,nÍ8Í  qiiod  oppidiim  et  castel- 
lom  Bathor,  Andreáé  Batory  conflagranmt,  et  bomi- 
nibiis  exceptis  diripuerunt  Ita  regina  quoqiie  Isabella 
cum  filio  in  Transsüvaniam  proficisci  deerevit,  copiis 
caeaareanisfoede  dÍ8BÍpatis,tot  exercitibns  inpromptu 
cxöistentibns  metn  omni  snblato,  quod  ejiis  arapliuB  in 
regnum  ingressus  impedire  posset  Itaque  cnm 
qtiingentis  eqnitibnB  et  peditibus  qnadringentiBpolonicis 
riam  íngreditiir ;  eni  fines  ingressae,  procereB  Unga* 
riae  obviam  procedimt.  Eorum  Folonorum  atqiie  Un- 
garonim  parte  secum  assnmpta,  reliqiiOB  bipartito  di vi- 
dít, partemqiie  duce  Andrea  Batory  deSomlio  adob- 
sidionem  Hust  urgendam  mittit,  partém  AVaradinum 
acrins  oppugnandom.  Ipsa  verő  in  TransBilvaniara 
summo  onminm  studio  ac  laetitia  pervenit  Interim 
Dobó  crebras  ad  Ferdinandnm  litteras  dabat,  ad 
quas  ita  respondebat,  nt  spem  daret  auxiliornm  ma- 
ximam,  deinde  niandaret,  nt  fortissime  propngnarent : 
illinc  scripÜB,  binc  spe,  din  obBidio  sustentata  eat, 
donec  Isabella,  quod  ipsum  jam  autumni  tempus 
erat,  advenit.  Tum  verő  spem  quoque  araiserunt.  Scic- 


*)  Forgách  S.  jcgy7C*c  :   De  rn^g  az  törek  ie  magvarul  azt  JtÜl- 
MU:  nioes  mait,  mond,  itt  Forgách  Siraoti. 


150 

bánt  enim  auxilia  nunquam  affatnra,  et  perBeverantia 
obsidionis  omnes  arces  posse  capi. 

Sed  etiam  Ferdinandos  magís  optabat,  ut  ab  im- 
plicatione  belli  majoris,  in  aeBtatem  insequentem  liber 
fieret.  Nam  Franciscus  Zay  et  Antonins   Verancius 
oratores  scripserant,  pacem  nullám,  ne  quideminduciaa 
posse  obtineri ,  nisi  universa  ditio  Johannis  reddatnr. 
Igitur  ad  Dobonem  litteras  dat,  ut  aequis  conditioni- 
bus  judicio  suo  permissis  arcem  dedat.  Ad   Solyma- 
num  quoque   rescribit,   se  fecisse  in  gratiam  suam, 
quod  de  reddenda  Transsilvania  filio  regis  Johannis 
optarit,  quo  magis  pax  aut  saltem  induciae  inter   se 
mutuo  constarent:  ac  jam  commisisse  praefectis,  nt 
praesidiadeducant.  Attamen  necessitas  id  exprímebat, 
dissipatis  ac  profligatis  copiis.  Dobó  verő,  qui  neque 
veteranos  milites  retinuit,  et  ne  pecuniam  impenderet, 
remedia  in  tempore  nulla  prospexit,  cum  potuisset;  nam 
din  neque  secreto  agebantur  ea,  quae  postea  acta  sünt, 
et  gnarus  erat  ipse  omnium,  et  Ferdinandum  certiorem 
faciebat ;  necesse  fűit  arcem  cum  deditione  ac  conditioni- 
bus  tradere,  ut  ipse  et  omnes  praesidiarii  cum  suis  re- 
bus  omnibus    salvi  abire  permitterentur;  quae  tamen 
nec  sua  essent,  et  ante  obsidionem  in  arcé  fuissent, 
nulla  omnino  in  parte  attingere  deberent;  de  quibus 
Petrus  Petrovicius,  et  Melchior  Balassa  fide  per  di- 
ploma cavent  Sed  regina  id  aegre  túlit  quae  jam  Co- 
losvarini  erat*);  insuper  Gábriel  Pereny,  Petri  illius 
filius,  et  Franciscus  Kendy  reginam  incendebant,  et 
ne    dimitteretur    consulebant ;   ad    haec  a  nonnul- 


*)  Istvánfi  jegyzete :  Nisi  Isabellae  partibus  Melchior  Balasy 
16  conjunxtsset,  illa  nunquam  in  Transsilvaniam  ingredi  potuisBset ; 
Bed  ílle  vir  militarÍB  ceteris  ee  ducem  et  antesignauum  obtulit  et 
Ultm  introduxit. 


151 


08^  qui  ima  in  obsíűíone  raéranCr^^^  crat,  Dobó- 
nem  conditioaibns  non  stetísse.  quocl  aliqiiot  mosche- 
tas,  et  selopeta  majom,  qnas  barbatas  vocant,  in 
cttrrus  imposuisset.  Praesertini  tanien  unum  Buspecta- 
batur,  ne  sí  abiret,  Husti  atque  Varadini  obsidio- 
nem  impediturus  esset.  Franciscus  Kendy  ín  admini- 
stratione  regni  collega  Doboni  fűit,  sed  a  primo  sta- 
tim  limine  ambo  in  dissidia  profecti.  Siquídem  ex 
communi  officio,  communia  etiam  babebaiit  emolumen- 
ta,  qnae  partim  ex  judiciis,  partim  ex  multiplici  gé- 
nére quotidie  proveniebant,  qua  de  causa  alteri  alte- 
Tos  Süspectabant ;  saepe  etiam  fiebat,  nt  Bese  insecta- 
rentur,  et  postremo  ex  unius  equí  nigri,  qnem  eorum 
uterque  habere  volebat,  oecasione,  qnanqnam  conver- 
8Ío  jam  tranesilvanica  constaret,  detectis  simultati- 
bus,  quas  ahierant,  in  apertas  inímicitiaB  erupernnt; 
üt  non  indecoro  scommate  vnilgo  notaretur,  albo  majo- 
res  noatros  qnaeBÍsse,  nigro  equo  modernos  regnum 
perdidisse.  Gábriel  verő  Pereny  maximas  inimi- 
cítias  cum  eo  gerebat ;  namque  oppidnm  Sarospatacum, 
qnod  Petrns  muro  lapideo,  propugnaculis  ac 
aedificiis  insignibuBcouBtrnxerat,  atqneomaverat,  ma* 
ximamm  amplissimarumque  ditionum  ac  redituum, 
Dobó  ita  lite  impetebat,  ut  se  obtentnrura  speraret: 
vícifieím  ille  dicam  Doboni  scripserat  talem,  ut  de 
capite  et  bonis  decertandum  sibi  esset.  Ita  retraliendi 
ex  itinere  negotium  Pereny  cum  suis,  et  ex 
Polonis  plerisque  snscipit.  Quod  Dobó  cum  rescis- 
set,  dubitavit  quid  facérét  Erant  qui  consulerent, 
uxorem  et  famíliám  per  notos  quosdam  tramí- 
tes  dimittcret ;  ipse  verő  pro  salute,  cum  suis  quos 
haberet  dimicaret;  victoriam  esse  commxinemj  sed  for- 
titudine  tamen  et  virtutc   militnm  etiamsi  pauciorunit 


t 


152 

Bese  praestare.  At  cum  Pereny  nnncium  ad  eum  prae- 

misisset,  esse  nimirum  neceBse,  nt  regina  cttm  eo  de 

rebiiB   arduis   ageret,  et  ad   eam  diverteret:  statim 

parnit,  et  cum  omnibus  militibuB,  uxore,  rebuBque  Co- 

loBvarüm  venit,  deducente  eum  Perenio,ubi  carri  onerati 

inforo  juBsi  conBÍstere;    militibuB  indicitur,   qui  ad 

Btipendia,  vei  etiam  alioquin  in  traditionem  transsil- 

vanicam  manere  velint,  facultatem  concedi;    carris 

verő  requisitis  repertae  Bunt  bombardae,  quas  Dobó 

impoBuerat  Eapropter  Dobó  cum  uxore  in  cuBtodiam 

tradituB  cBt   Id  tamen  Petrovitio  et  BalaBBae  indi- 

gnumvideri,et  fidem  Buam  labefieri:  ad  judicium  ergo 

provocare ,   quod  in   comitÜB  generalibuB  paulo  post 

magna  contentione  ab  utríBque  actum  est.  Pro  Dobone 

PetruB  Petrovitius  et  BalaBBa  coram  ageban^,  et  Do- 

bonem  tanquam  reum  defendebant ;  e  contra  fiBcalis 

accuBabat,  quod  Dobó  bombardaB  contra  pacta  abBtu- 

liBBet,  et  illa  violasset ;  fidem  illorum  ita  vaiuÍBse,  si 

conditionibuB  ab  illó  satisfactum  fuiBBet :  ita  judicío 

publico  Dobó  damnatur,  et  illi  jurejurando  absolvun- 

tur.  Attamen  apud  reginam  magna  diligentia  pro  eo 

interceBserunt.    Ujvarum  ergo  cum  uxore  reducitur 

in  captivitatem,   rcB  autem  confiBcantur ;   non  quidem 

magni  momenti,  quod  omncB  praeter  neccBBarias,  din 

ante  motuB  domum  praemiBerat. 

HuBtum  porro  acerríme  oppugnant,  nec  quic- 
quam  caBtreuBibuB  otii  ad  quietem  dánt  Quapropter 
perpetuiB  vigilÜB  et  laboribuB  atque  adeo  inedia  fra- 
cti,  poBtquam  toticB  a  rege  ejuBque  ducibuB  promis- 
Bum  pracBidium  fruBtra  exspectant;  induciaB  quinqua- 
ginta  dierum  cum  hoBte  paciBcuntur:  miBBiB  duobns 
Buorum  ad  Ferdinandum,  nisi  intra  hoc  tempuB  sup- 
petías  ferat,  ueccBsitáte  suprema  sese  arcem  deditn- 


ro8  esse.  Adeo  quippe  ex  inedia,  sed  potíssimüin  siti, 
tabes  quaedam  liorrenda  militiira  corpora  invaserat, 
nt  malo  qtiotidie  gliscente  freqiientiores  in  dies  raore- 
rentnr;  plerique  dentes  inter  loquendum  cum  sputo , 
alii  animam  iiiteredcndtim  aut  operaiiduni,  ev^omerent. 
Hnstum  enim  in  edito  moiite,  et  inidiqiievicinis  monti 
bng  sitntu  est ;  duas  ob  res.  alteram  ob  praesidiiim  regni 
eontra  Poloniam,  est  enim  inter  montes  Carpatliios  et 
brens  in  Poloniam  illinc  trajectns ;  altei  ani  ob  mineras 
salift,  ex  quibnsTOagniira  veetigal  provenire  quotaíini& 
^olet,  qnae  ibi  siint  itacopiosissimaeait  montes  ipái  re- 
perianttír  saliiginei:  ob  eamqiie  cansam  in  Húst  aquae 
reddebantor  salsae  inBipidacqiie  atque  nodvae*  Accedit 
quod  ob  densissinias  BÜvas  altissimosqiie  raontes  non 
inodo  noctn,  sed  ad  niediiira  nsqiie  diei,  caligiiieatra 
atque  pemicio^a  quotidie  obducitnr :  adeo  ut  pri- 
usqnam  bene  qnis  assvetns  fuerit  illi  aeri,  et  nisi 
diligentem  castodiam  sui  babnerit ,  evadere  pericu- 
Imn  vix  poterit.  Ferdiuandus  in  coüeiliiim  legatione 
HüRtensium  adducta,  omnuim  decreto  síibveniendum 
esse  ei  arci,  qnae  maximi  essetetad  praesidium  Mar- 
matiae  (est  enim  capnt  ejus  provinciáé)  et  ad  saliiim  re- 
ditűs  moraenti,  decernit;  Brandaisiiim  primarinm  vi- 
nim  cnm  auctoritatc  ad  dissipato»  milites  roiigregandoB 
mittit,  et  nt  Hiisto  suppetias  eant,  jiibet;  ac  alterum 
legatorum  haec  ad  obsessos  renímciare,  alternra  cnm 
Brandaisio  et  anxilio  proficisci;  illinc  verő  ad  solven- 
dam  obsidionem  Varadinen sinm  nt  exercitum  promo- 
^eant,  qiiod  item  et  Varadinensíbns,  qiiorum  etiam  le- 
gátus advenerat,  Ferdinandiis  amplissimis  verbÍ8  pro- 
mittit  Nam  Simon  Forgacli  nunciarat^  si  Varadino 
Re  exire  permitteret.  T>er  legatnm  se  arcem  bene  de- 
fcDSuninOj  et  cum  miiiiilnisdispcrpiis  inunnm  coUectis, 


154 

et  novis  etiam,  qnos  posset,  assumptis,  utríque  arci  m^ 
tempore  Bubventurnm  esse.  Nicolaus  comes  a  ZrimA^ 
ipse  quoque  snis  impensis  líberandi  coram  suscipiebafti 
si  Hustom,  donec  de  impensis  in  bellum  factia  dU 
satisfieret,  diplomate  sibi  Ferdinandns  daret  FraA» 
ciscus  yero  Forgach,  fráter  Simonis,  ut  Unganm 
aliquem  summae  rei  praeficeret  loconim  atqne  hond- 
numperitissimum,  orabat;  se  illi  comitem  főre,  et  ez 
patrímonio  proscípto  pecnniis  militibusque  comparatis 
suppetias  laturum.  Tamen  Brandaisío  homini  gentifl 
tentonicae  negotinm  dátum  est,  qoi  panlo  post  per 
equos  dispositos,  qnos  postás  vocant,  celerrime  revo* 
lavit,  et  topographiam  depictam  attulit,  qna  via,  et 
per  qnae  lóca,  per  qnas  arces  inimicas  essetpenetraih 
dum,qnam  esset  difficile,  et  resplena  pericnlormn.  Hic 
iisdem  qnibns  ante  mandatis  dimittitnr,  et  itenun  intra 
paucos  dies  dispositis  eqnis  revertitnr;  iterumqnedi- 
missns  nihil  qnicquam  égit,  nisi  ut  tempus  tereret, 
auxilium  obsessis  necquicquam  exspectantibus.  Post* 
quam  dies  termino  induciarum  dictus  advenit,  nee 
auxilii  extemi  quid  accessit :  praefectí  MichaS 
Corlath  et  Benedictus  Zalay,  excellentes  amboviri, 
rerum  omnium  libertatém  ab  hoste  pacti,  inviti 
castrum  dedunt,  cujus  accessione  regina  viribiia 
aucta,  omnem  propemodum  regionem  citra  Ti- 
bisciini  in  ditionem  suam  recepit.  Quare  Varadinum 
eo  majoré  impetu  oppugnari  coeptum ;  et  qui  in  arcé 
erai.tjSaepeemmpereet  praelia  committere :  neque  ant 
viribus  aut  virtute  ducum,  aut  oppugnatione  unqaam 
capi  potuisset ;  sed  diuturnitate  obsidionis,  taedio,  po* 
stremum  fame  capere  intenderunt :  ita  ab  aestate  in 
brumam,  atque  inde  in  aliam  aestatem,  praelüs  tamen 
et  hominum  strage  cuivis  oppugnationi  par  obaidio  est 


155 

producta.  Unum  praelium  inter  quotidíana  in  festő  S. 
Martini  est  commissum,  in  quo  ex  adversaríis  plores 
CCCC    snnt    desiderati ;     Simon  Forgach    glande 
bombardae  manuális  ad  caput  ictus  est :  sed  galea  in 
capite,  secnndum  Deum  violentiam  mortalem  excepit 
Excnrsionibüs  verő  contínuis  magna  hostíbus  damna 
inferebantor;  nam  et  Georgiám   Capítanffy  magnae 
auctoritatisvimminarcem  captuminduxerant  una  cum 
equis,  mflitibns  et  rebns  suis  omnibns.  Haec  fere  hoc 
anno  acta  snnt   Ferdinandns  interim  comitio  Poso- 
ninm   convocato ,    nil  fere,  qnam  de  nsitato  censn  in 
médium  consuluit.  Cui  etsi  major  nobilitatis  pars  in- 
tercederet,    colonorum  extremam  pauperiem  comme- 
morando,  militum  insolentiam,  nullum  stipendii  usum ; 
postremo  tamen  sedato  clamore  de  eo  dando  consen- 
sere.  Deinde  quia  principes  imperii  sua  auctoritate, 
contentioneque,  ineunte  vére,  auxiliares  in  Ungariam 
missuri  essent,  certa  ratio  de  praeparando  commeatu 
per  regiones,   quas    comitatus  vocant,  decreta  fait. 
Oratores  insuper  ad  comitia  imperii  deligi  jubet  no- 
mine  publico,  qui  se  profecturum  statim  subsequan- 
tur;  ii  nominati  ab  tribus  ordinibus  sünt  tres:princeps 
legationis  Franciscus  Forgach  tum  primum  in  iis  comiti- 
is  titulo  episcopatus   varadinensis  omatus,  Petrus  de 
Macedónia  et  Georgius  Hoszutoty.  Comitia  Ratisbonam 
inbrumam  indictaantea  fuerant,  quo  Ferdinandus  sta- 
tim discessit;  oratores  quoquebrevi  subsequuti  sünt.  Post 
comitium,   ante   tamen     discessum  Ferdinandi,   ora- 
tores Franciscus  Zay  et  Antonius  Verancius  Byzantio 
reversi  sünt;   anno  quintoexacto   postquam discesse- 
ránt,  relicto  ibi  Augerio  Busbecio  belga,  qui  agitationes 
indnciarum  vei  pacis  continuaret;  qui  ipsi  nihil  dignum 
tantalegatione,  praeter  cojatumeliashostilesretulerunt. 


>: 


LIBER  SEPTTMUS. 


Oratoribus  profectis  Franciscns  Forgach  oratio- 
nem  in  consessu  principnm  atque  omnium  ordinmn' 
imperii,  cum  magna  anditornm  attentione  habnit,  pro- 
pterea  ,qaod  maximarnm  cladium,  maximornm  perícalo- 
rum  narratio  cum  rebus  gestis  Ferdinandi  archidndB 
adlaudandam  enm  praesentem    in  tam  celeberrímo  et 
frequentissimo  principum  acplurimarum  nationnm  con- 
grcBsu,  varié  mixta  et  ex  arte  compoBÍt;a,interdam  com- 
mÍ8erationem,interdum  laetitiam,indignationem  qnoqne 
gravem,summa  animorum  inflammatione  concitabat  In- 
Buper  privátim  singulos  adire,  docere  de  commnni  perien- 
lo,postremoorare,  atque  obtestari.  Tantum  factnm  est, 
ut  duplex  subsidium  romanum,  quod  illi  vocant,  ad  oeto 
menses  promiserínt;   id  peditum  quadraginta  millia, 
equitum  octo  constituit.  Sed  stipendiorum  potius  nn- 
memm,  quam  viromm  apud  eos  nnmerare  licet,  enm 
unus  frequenter  atque  adeo  multi  dnorum  trinmve  sti- 
pendia  mereant    Tali     responso  ad    mensem  Mar- 
tinra reversi,    spe  bona  omnium  animoB  impleverunt 
Dein  aestate  appetente   expeditio  imperialis  nrgeri 
coepta  est ;  cujus  rumor  longe  major,  quam  aut  nume- 
rus, aut  successusfuit:  quippe  imiversa  expeditio  in 
trés  peditum  cohortes,  et  totidem  alas  equitum  ad  de- 


157 


fendeedam  Superioris  Ungaríae  oram  missas  resoluta 
est.Quod  TurcaanimadvertenSjCuiii  retroactia  aliquot 
amiig  müiteni  mcastrishabitisset,  amaximis  itiiieribus 
et  longiesimis  expeditioiiibus  nondum  refectum,  atque 
iimo  anperiori  tarde  domura  per  saevissimam  hiemem 
reveröEm,  nihil  mageum  praeter  eas,  quae  in  confiniia 
fieri  solent,  excursiones  tentavit.  Varadiniim  porro  iii 
deditioeeai  venire  eoactiim  est;  nam  alimeota  Immaiia 
omnia  defeceraiit,  et  stipeiidia  miles  per  obsidionem 
imlla  habuerat;  quas  ob  causas  supra  alias  obsidio- 
m  varias  et  maximas  neeessitates  multi  ex  peditibua 
ad  hostes  transfugiebant;  postreruü  tantam  sedi- 
tioaem  concitanint,  ut  invitis  eqiiitibus,  qui  tameii 
uunjuiam  fidein  et  constaiitiaui  praestiterunt,  ac 
ip&o  duce  desertionem  aliqiioties  teiitatam  patra- 
turi  erant,  nec  aniplius  retiiieri  poteraiit,  quin 
per  ?im  exireut,  eum  equites  numero  siiperareüt;  sal- 
ris  ergo  corporibu8  atque  equis  et  siiigulorum  araiis, 
tüiű  arx  dedita  est,  ciim  modiorum  farináé*)  non  am- 
pliös  qitani  trés,  eeterum  alterius  alimenti  penitus 
nihil  reliquuDi  esset.  Dein  Ferdiuanduö  exacta  ferejam 
aeatate  ex  Germania  reversus  est,  iieque  aliud  hac 
ieatate  potissiraom  gestum  eat  ab  eaesarianis,  quani 
praedam  ab  miseris  agrestibim  agere;  neque  ab  lioatico, 
quo  ob  praessidia  firmissimaexcurrere  tiitum  non  erat, 
*ed  intra  ditionem  propriam :  nam  míliti  stipendia  non 
dabantur  **),  et  vicatim  alimenta  pro  victu  et  suo  et 

•)  Forgách  S.  jegyzete :  De  h'izoa  egy  elt-üre  való  aem  Tolt  ha- 
oíio  Artáiidi  Kelemen  küldött  va'a  egy  keveaef, 

•*)  Forgácb  8.jegj'?e!c:  Mert  ugjau  türvt'ujek  ex,  liogy  mi- 
Ur  ilábocBáfjáJi  Őket,  akkor  adnak  caak  e^y  hópt^iizt  nekik,  az- 
tttáti  k6bor]á.<i9al  ébek^  a  ho)  iiínoa  mii  kubüHnoi^  ott  ebei  haloak  ; 
íc^rt  tenki  <ÍI^Bt    líeio    vífzen   utánnok     ini'i  t    i\i>fry    líiucg'  »i  miv  1 


168 

jumentornm  qtiaeritabat,  aut  rapiebat;  quoclmcoinpe&-|^ 
dium  fisci  regíi  excogítatam  erat ;  siquidem  alimenti,^ 
quae  ab  miseris  rapiebantur,  ex  stípendiis  deducebaii-' 
tur:   illi   tamen  sine   ullaunquam  recompensa  ita  ctr^ 
lamitatíbas   affligebantur ,  ut    vici    integri  et   maxi-  ^ 
mi  penitus  desolarentor,  alibi  pauci  aliquot  vix  snspi-^ 
rarent.   Regnantíbus    anstriacis  principibus     ita  se^ 
diaciplina,  cum  politica,  tum  militarís  habebat    Sed  ^ 
antumni  tempore   etiamsi  nulla  alia  subes&et  cauaa,  ^ 
pro  decimis  frugum  tamen   atque  vindemiae  non  pote-  ^ 
ránt  qniescere.  Itaque  caesareani  pro  more  caatellum  ^ 
ad  Mucacium  adinterclndendum  omnem  conmieataoii 
intervertendasque   decimas  facinnt    Qnod  Melchior 
Balassa  et  Franciscus    Bebecns  oppngnant,    et  per 
deditionem    receptum     distrahunt.     Franciscus    Pe- 
reny     liberati    Mucacii    fiducia   in  suo  patrimonio, 
quod  oppidum  Zeoleos  vocatur,   claustmm  monacho* 
rum  cum     donariis   antiquis  occupat,  ac   communit 
Emericus  autem  Telekessy,  dux  copiarum  caesarea* 
rum,   comparatis   auxiliis   comitatuum,   castellum  in 
Zeoleos  et  Franciscum  Perenium  derepente  obsidet; 
quod  una  cum  illó  et  uxore  liberisque   capit   magna 
copia  rerum   omnis    generis    lucrata;    quarum  au- 


megvenniek,  ha  penig  visznek  Is  valami  élést,  nincsen  mit  adni 
érte ;  ha  meg  ér  szegén  betegedni,  egy  jó  falatot,  egy  ital  bort  nines 
mivel  venni,  soha  fel  nem  táplálhatja  magát,  hanem  meg  keU  halni ; 
magok  Í8  annyira  elunják  egymást,  hogy  oztán  az  betegeknek 
feléjek  sem  mennek,  hanem  az  mellikkel  asszonyember  vagyon, 
mig  az  egészséges,  az  a  mint  lehet  bánik  vele,  ha  az  is  meg  be- 
tegszik, senki  feléjek  sem  megyén  oztán,  hogy  ki  nem  mehetnek 
belekből;  az  táborok  elbüdösül,  eldöglik,  és  nagy  nyomomságoa 
halál  ok  val  halnak  meg ;  mert  sok  meggyógyulna  benoek,  ha  Tol- 
na mit  enniek  és  inniok,  de  az  fizetetlenség  miatt  éhség  lessen 
köztök,  abból  döghalál,  oztán  hamisan  az  magyar  égnek  tnlíjdo* 
niják 


159 


} 


ctio  praeter  ducum  portiones  ac  mnnera  eis  conceBsa, 
quadragies  millia  florenonini  constituit  Postea  Sacma- 
rimn  obBÍdenduoi  veBÍí,  quod  Steplianus  Batori  de 
Somlio  defendebat ;  sed  etiam  Melchior  Balassa,  et 
Franciöcus  Bebec  suppetías  cum  exercitu  advene- 
nmt,  et  tormentis  tantum  utrisque  certantibiis  cae- 
sariani  8uccenso\íco  Nemetio,qoi  flmnine  Samusio  ab 
Sacmario  distingvitiir,  abscessere.  Bnimae  tempTis 
cum  jam  instaret,  et  exercitus  per  Samusiutii  trans- 
niitti  aliquamdiu  non  potiiísset,  trigesiraa  tertia  De- 
cembrig  tandem  glacie  traiisitum  piaebente,  Trans- 
sÜTani  ad  Zeoleos  recnperandum  proficiscuiitur.  An- 
tonius autem  Zekel  tamdiii  oppügnationem  au&tinuit, 
dooec  Eraericus  Telekesius  cum  auxiiio  siipervenit, 
Ibi  Balassa  etiarasi  exercitn  et  rebus  omnibus  longe 
Süperior  esset,  tamen  armis  abstinuit,  et  ílatis  accep- 
tisque  obsidibus  per  conditiones  transegit,  uti  dlmiasis 
propBgnatoribns,  et  salvis  eonim  rebus  omnibns, 
cagtellom  exscinderetur.  Qiiae  res  Isabellam  vebc- 
mcnter  oflFcndit.  In  ea  oppugnatione  Georgius  Tar- 
czay  nobilissimaefamiliae,  ex  pilae  sclopeti  viilnere, 
et  Titam,  et  genus,  qui  nnns  genti  suae  supererat,  fi- 
nirit,  Per  eandem  hiemcm  eonventus  pnblicus  ab 
Isabella  regina  est  aetns,  in  qno  praeter  cetera  lega- 
te»  ad  Henricum  II.  Galliarum  regem,  Cbristo- 
pboríis  Batory  de  Somlío  galUcae,  italicae,  híspa- 
öicae  lingvarura  gnarns,  est  ablegatus,  Iter  per  Tan- 
runum^Bossinam,  acRagnsam,  bine  Venetias  per  maré 
fccit.  Veneti  intra  Grisonum  ditionem  comitivam  ad- 
Mxerant;  postea  per  Helvetiani  in  Galliam  venit- 
Cüjus  legationis  cansa,  et  origó  haec  fnit:  Legátus 
Galliarum  regis  apud  Solymanum  nomine  Jíonsur  de 
Aramon   aliqnos   priniores  admonuit   de    quaerenda 


160 

amicítia,  atque  affinitate  apud  Henricum  regein;  ew 
pro  maxíma  sua  auctoritate  magnó  commodo,  pro 
maxima  opolentía  ac  potentia  etíam  auxilio  adversu 
hoBtem  faturum ;  quae  cupide  nímiam  et  ardenti  animo 
ab  omnibuB  accepta  Bunt.  Equidem  Henricus,  jam  inde 
ab  inítio  exemplo  patria,  aliorumque  regum  gallioo- 
rum,  quí  cum  regibuB  Ungariae  magnam  conjnnctio- 
uem  habaerunt,  res  ungaricas  diligenter  corare 
Busceperat;  sed  tamenetipBe  non  immerito  amicitíaB 
eírcumBpiciebat,  qui  a  bello  metensí  nullám  cum  Carolo 
V.  imperatore  pacembabebat;cujus  rei  notitía  cum  ad 
Ferdínandum  regem  et  Carolum  V.  imperatorem  vc- 
nisset,  snmmo  conatu  atque  studio  turbare  coeperont; 
ejus  rei  míniatrum  nimium  opportune  Bonam  reginam 
Poloniae,  et  matrem  iBabellae  ínveniunt.  Nam  Bona 
regina  in  Apuliam,  in  ducatum  barrensem,  patrimo- 
nium  utpote  suum,  e  Polonia  migraverat  Quare  Ca- 
rolus  V.  ostensa  re,  quidfieri  vellet,  nimirum  bí  pacem 
gallicam  turbatura  esset,  Bese  item  optionem  dare, 
utram  duarum  maximarum  conditionem  eligere  malit, 
ducatus  mediolanensis  adminiBtrationnm,  an  regni 
neapolitani  :  quorum  alterius,  illius  quidem  ducia 
mediolanensis,  istius  verő  regináé  regni  neapolitani 
titulo,  nomine,  insignibus,  summa  denique  auetorítate 
per  oranem  aetatem  uteretur.  Bona  postremam  condi- 
tionem eligit,  et  in  certam  atque  fírmissimam  spem 
tantae  rei  quater  centena  millia  numum  aurenm 
Carolo  mutuum  superaddit.  Sed  tamen  Carolus  V, 
partim  senio,  partim  morbo  articulari  oppressus,  nihil 
praestantius  in  reliqua  vita  ratus  est,  quam  si  vivens 
Philippo  filio  regnorum  suorum  impérium  traderet 
Quare  vitae  genus  ex  altissimo  omnium  grado,  in  so- 
litarium,  atque  omnium   simplicissimum  commutavit 


161 

Itaque  imperiiun  electoribus  Francofiirti  per  legatos 
reaignavit,  atque  eorum  conailio  in  Ferdinandum  fra- 
trem  transtnlit,  qui  XVIII.  Mártii  Francoforti  caesar 
creatus  est,  traditia  quoque  omnium  regnomm 
Philippo  insignibus,  exacto  fere  autumno  e  Bmsellis 
ei\1tate  Brabantiae  per  oceannm  in  Hispániám 
transfretavit ;  qnem  Maximilianus  ante  discessum 
ona  com  uxore,  liberísque  visitatum  profectns  fnit. 
Eandem  et  Maria  regina  soror  ejus,  Lndovici  regis 
Ungariae  nxor,  vitám  atque  solitudinem  mouasticam 
imítata,  ingravescente  et  morbo  et  aetate,  una  trans- 
migravit. 


ij 


i: 


HOWII.    HUHO.   BI8T.  8CBIPT.  XVI. 


11 


f 


LIBER   OCTAVÜS.*) 


Initio  anni  sequentís  Tata  arx  ad  omnem  amoe- 
nitatem  et  splendorem  cultissíma,  deliciae  priscomm 
regum,  dum  Buda  staret,  in  manus  hostiles  sine  ullo 
negotío  devenit.  Siquidem  Joannes  Nagy**)  praefec- 
tuB  Comaromium  ventitabat,  rerum  necessariarum  cau- 
sa,  iter  verő  periculoBum,  et  inBÍdiarum  plénum  erat. 
Idcirco  equiteB  omnes  Becum  venire  jubet,  et  pedites 
soloB  pro  praesidio  relínquít,  qui  Be  vino  diu  noctuque 
íngurgitare,  neque  vigiliaB  de  more  agere.  Id  Ham- 
zabegum  praefectum  Strigonii  ob  propínquitatem 
latere  non  potuit,  BÍlentio  ad  muroB  accesBÍt,  Bcalad 
admovit;  tandem  in  arcem  nemine  Bentíente  nec 
propugnante  feliciter  évadit;  cum  Bomnolentos  cae- 
dere  occeperunt ;  tum  aliqui  arma  capere,  et  pugnare : 
BedhoBtes  et  numero  BuperioreB,etviribuB,  partim  cae- 
bíb,  partim  captiB  praeBidiarÜB ,  arciB  haud  parvi 
momenti,  ac  latae  ditioniB  potiuntur.  FerdinanduB  ad 
Soljmanum  Bumma  expoBtulatione  delata,  quod  cum 


*  Istyánfi  jegyzete :  JacoboB  Cambraius  orator  gaUns  Byzantio 
ad  reginam  Isabellam  yeoit  ealutatam  nomine  regis,  in  principio  an- 
ni 1Ö67. 

**)  iBtváníi  jegyzete :  Eszéki  Nagy  Jáuoi. 


163 

per  aratores  de  indnciis  firmandis  a^eret,  contra  jua 
gentínm  illata  injnría  sit :  neque  sua  v  oluntate  factam  re- 
spondit,  neque  jiis  gentíum  violatum  esse,  quaiido  mi- 
lites  eam  arcem  occupaverint,  quae  sine  praesidío  relicta 
fQerit;  id  enim  etiamejus  militibus  eodem  jure,  eodem 
etíam  modo  licere  debere.  Joannes  Nagy  captus,  et 
per  qnaestiones  examinatus,  nullius  f raudis  reus  est  in- 
^entod;  damnatus  tamen  negligentíae  15*a  Junii  Co- 
maromii  obtnmcatus  capite  poenam  lóit. 

Eadem  porro  aestate  maximum  bellum  maximis 
riribns ,  inter  Henricum  Galliarum,  et  Philippum  Hi-  < 

spaniarum  regem  gestum  est.  Philippus  San-Quintinnm 

maximis  copiis  oppugnat,  ac  sexagínta  maximis  tor-  :* 

mentis,  pluribus  simul  ab  partibus  magna  murorum  ^^ 

^trage  quassare,  et  aditum  ad  expugnandum  parare  ^l 

festinat ;  uam  hoc  bellum,  quod  erat  primum,  uon  solum  t:^ 

at  viríbus  par  hosti  esset,  ita  susceperat,  sed  quantum  <'^' 

omnino  posset,  ostenderet.   Cui  Henricus  Momorau-  zr^ 

tium  connestablium    regni,  cum   primoribus  et  flore  y^í:; 

Cralliarum,  suppetias  misit :  et  ad  ipsum  oppidum  pro- 
spectante  ex  moenibus  populo,  et  suis  acclamante  fe- 
licitatem  ac  victoriam,  praelium  est  commissum,  sum- 
Qia  ope,  summis  viribus,  summa  virtute  utrisque  cer- 
tantíbus;  ad  postremum  tameu  praelium  ac  victoria 
penes  Hispanum  stetit  Ex-Galli^  Momorautius  una  cum 
filio,  etnobilissími  quique  capti;  secundo  praelio  oppi- 
dum quoque  captum.  At  reliquum  aestatis  tuendissal- 
tem  suis  finibus,  non  promovendo  bello  ab  utrisque  exac* 
tom  est  Orator  Isabellae  ac  regni  ad  Henricum  initio 
amii  cum  pervenisset,  gratias  égit,  quod  reginam  fili- 
umqae  ejus  per  oratorem  Jacobum  Cambraium  invisis- 
&et  et  opem  eis  suam  promisisset,  apudque  Soljrmanum 
(le  restítuendo  regno  diligenter  et  serio  egisset ;  eam 

11* 


c. 


> 


164 

enim  praeter  ceteras  justas  cansas,  maximé  hor  tatu  po- 
tentis8imiregi8inductamfais8e,nt  regnumfraude  amis- 
sum  repeteret.  Itaque  pertinere  ad  secnritatem  regni, 
et  dígnitatem  regis,  ntcoufinia  Lippa,  Temesvarum,  Be- 
che,  Bechkereke,  Orsova,  et  reliqna  Inferioris  Pannó- 
niáé, proditione  Georgii  monachi  Ferdinando  tradita, 
per  eumqne  ami88a,  ab  potentissimo  Turcarnm  imperato- 
re  proea,  qua  apudillumanctoritatevalet,  recuperet; 
quod  8i  impetraret,  SuperiorÍ8  quoque  Ungariae  reli- 
quias  vei  anctoritate,  vei  vi  facile  ab  Ferdinandi  prae- 
sidio  liberaturas  iri.  Sed  ad  conseqnendum  hoc  et 
optato  fine  terminandum,  quando  praeclara  principia 
felici  successu  arrisissent,  dnab  us  rebus  opus  esse : 
Solymani  quippe  gratia,  quae  tum  omnibus  constaret 
cum  confinia  restitoidset,  etpecuniario  subsidio  regiae 
majestatis  in  sumtas  bellicos.  Itaque  ad  Solymanum  ora- 
torem  ponderosa  et  efficaci  legatione  ablegaret,et8tí- 
pendiorum  quinque  millia  in  quinquennium  contribueret. 
Magna  laetitiarcx  et  legationem  accepit,  et  respondit; 
nam  sine  ulla  longa  dilatione  optato  responso  oratorem 
dimisit,  insuper  filiam  in  connubium  Johanni  promisit, 
Ragusamque  usque  deducendam  curaturum,  illinc  non 
longo  itinere  per  pacatam  Solymani  provinciám  in 
Ungariam  posse  perveniri ,  auxilia  quinque  pedituni 
millium  ad  quinquennium ;  in  foederibus  verő  8UÍ8  non 
modo  se  comprehensurum,  sed  etiam  obnixe  omnibus 
opibus,  omni  studio  curaturum,  ac  pem*tus  effecturum,  ut 
quacunque  ratione,  qualibuscunque  conditionibus,  quan- 
tumcunque  ope,  consilio,  pecunia,  auctoritate,  potentia. 
possit,  ac  valeat,  Lippam,  Temesvarum,  Inferioremque 
Pannoniam  Johanni  af&ni  suo,  filiaeque  suae  recupe- 
ret. Quodsi  ergo  tanta  affinitás,  tanta  amicitia  Isabel- 
lae  atque  regno  cordi  esset,  per  trimestre,  ut  respon- 


duiu  babeat,  efficiaiit.  Ad  liaec  uratorem  suum.  viniiu 
primariam,  atque  iii  Htteris  doctis8Íinum  Petrum  Fraa- 
mcuiu  deMartiuez  cinn  amplissinia  kgatioiie  adjiiugit. 
rnaiű  tameo  m  secreto    mandato  addidit,  iit  eum  pri- 
Qjoribus  regni,  ac  ipsa  regina  ageret,  iie  Joliaüoes  fili- 
QS  iater  rouliebria.    et    viliuni    bomiiiufi!    ininiBteria 
educarctur,  sed  con&Uiis  et  curis  rcgiii  prumuveudüiii, 
infarniandiim  atque  asövcsccndiim  eurareiit.    Cliristo- 
phorus  Báthory  eadem  qiia  iverat  via,  cuia  bo€  ora- 
tore  galUco  aiite  aestatcm  cat  rcversiis.  Cujiie  lega- 
tionis  exitus  ab  orature  in  conventu  puldieo  luciüeii- 
tÍBiiiüa    oratioiie  deciaratus,  maxinia    oraues    laetitía 
perfudit.  Quiu  principes  viri  et  urdiues  utriiisque  re- 
gm  ex  decreto,  ut  Jobanuein  regina  Varadiuum  ire  per- 
mirtat et  insvescere  negutiis  publicis^  hortantur. 

Sed  regina  iutra  scse  elam  suspicionem  ac  metum 
concepit.  Siquidera  et  Ge(írgium  eardinalem  id  luiiim 
seinper  flagitasse  et  contendisse  nieniinerat,  qui  qni- 
dem  eum  id  nulla  ratione,  iiulli>quc  cou&ilio,  quod  ta* 
men  regno  t>alutarc  crat,  eííicere  potnieset,  regnnm 
Ferdinando,  qnauiquam  flagitiose  ac  pertidiose  tradi- 
derát  Ad  baee  Bonac  regináé  callidis  cünsiliis  occu- 
pata  et  persvasa  jain  ita  erat,  ut  certÍBsima  esBct, 
nallam  anipüus  paccm  inire,  at  verbis  saltem  quoquo- 
ttrodo  leniter  agere.  Isabcllacrgü  ob  iinnioderatani  re- 
giiandi  cupiditatem,  et  vitae  ad  omnes  nmliel>res  ille- 
eebrafi  disBolatae  nimíam  licentiaui,  tanti  regis  afíini- 
tatem  amiritianique,  regni  atque  tilii  sui  unum  firma- 
mentum,  non  neglexit  modo ,  sed  contempsit  ac 
respoit:  quin  orator  baud  satis  pro  dignitate  tractatus 
Byzantium  tandem  abivit.  Pri móres  quoque,  qui  in- 
stutionem  filii,  et  admini&trationem  rcgui  diligentius 
curandam  censuissent,  odio  atque  ira  proBequi  coepit 


166 

Sed  interim  perepiciens  etíilmm  Bnccrescere^et  prope- 
modum  matnrum  annis,  belli  itemfastídia  ac  cnras  mu* 
liebri  animo  difficillime  perferens,  ad  pacem  viam  ac 
ratíonem  qnaeritabat.  Id  qnocura  ageret,  cum  praeter 
fratrem  Sigísmundum  AuguBtnm  regem  Poloníae  ha- 
beret neminem,  coepit  cum  eo  per  litteras  et  nuncioB 
8ecret08agere;qnarum  rerum  exitnmin  Beqnentis  anni 
tractatibus,  ut  temporum  ratíonem,  in  quo  nobis  ma- 
gna  est  cura,  observemns ,  narraturí  Bnmus.  Exinde 
cacBariani  vicatim  praedabnndi  totas  villás  et  vicos 
snorum  comsnmebant,  et  cum  praedarentur,  pabula- 
tiones  et  frumentationes  per  risum  vocabant.  In  di- 
tionem  autem  trans8ilvanicam,etpraesertim  Gabrielis 
Pereny  excursiones  agitabant  Itaque  Perenus  col- 
lectis  viribus  arcem  Palocz  Stephani  Dobonis  oppu- 
gnat,et  captamfunditusexscindit.  Hinc  progrcBSUs  ad 
copias  Germanorum  etUngarorum,  quarum  legátus  erat 
Johannes  Garciacerus  *)  Germanus,  quoniam  Volfgan- 
gus  Puchamarus  male  admínistrato  bello  provincia  dis- 
cesserat.  Garciacerus  castris  vallum  circumduxit. Pere- 
nus autem  acerrime  multis  Germanorum  occisis,  ne- 
quicquam  oppugnavit  Quem  Ferdinandus  ob  defensio- 
nem  castrorum  Viennam  profectum,  equitem  auratum 
creavit**).  Arx  Kisvarda  in  citeriore  ripa  Tibisci 
caesarianis  opportunissima,  ditioni  transsilvanicae 
plurimum  incommodabat.  Igitur  regina  Franciscnm 
Nemethium  praefectum    Tocaji  et    Stephanum  Ba- 


*)  ForgáchS.  jegysete  :  As  varanói  udvarba  ssorftotta  Tolt  őket, 
de  nem  yolt  főhadnagy,  hanem  fizető  és  mnetrameater  yolt,  pénzt  ti- 
esan  yolt  az  hadnak  é»  a  kassai  németek  magyarok  kesénk  volt  Az 
német  had  akkort  Lelezt  vitatta  Prinj  Gábriel  népére. 

**)  Istvánfi  jegyzete  :  Tam  quia  olim  Yesprímii  horttnts 
Johaane  Paxy  loci  praefecto  hastam  cum  Tarea  fregisset. 


167 

tix>ream  SoHÜiengem  expagnatnm  misit.  Ferdinan- 
dii0  eo  tempore  Emericum  Telecessium  ungarum, 
virom  antiquae  disciplinae,  provinciáé  praefecerat.  Is 
EisyardeD8Íbii8  auxíUum  laturus,  conqnisitís  omni- 
bus  nayigiÍ8  TibÍBcnm  trajecit.  Ilii  autem  obBidionem 
relinqnimt,  firmato  castello  Olchvapraesidio.  At  Tele- 
cesins,  ne  propinquum  castellum  hostíbns  relinqueret, 
expngnat,  et  inde  trajecto  Tibisco  revertitur. 

Exiu  Isabella  nova  consilia  in  pectore  versare 
coepit,  cnm  cnris  fatíseeret,  et  deliciis  totós  dieB  se 
dederet,  qnaa  simul  et  sumtus  bellicos  annuis  censi* 
bufi  aegre  sustentabat,  etiam  illastrium  virorum  bona, 
Bioccasioseofferret,  circumspectabat;  atqoi  adinflam- 
mandum  ejua  animnm,  non  parvum  momentum  Fran- 
ciscns  Bebec  addidit.  Namque  circa  idem  tempus  vir 
et  opum  et    clientelarum  magnarum  ad  Solymanum 

oltro  iter  institnit;  cujus  ad  se  adventum  Solymanus  i^ 

non  ingratam  fuisse  multis  bumanitatis  officiís  testa-  <^ 

hi8    est,     cum    ad  colloquium   admiserit,   et    ver-  :í<j 

borúm  honore  exceperit,  copiamque  rerum  omnium  TJ^ 

gratoito  praeberi  jusserit,  et  petitioni  satisfecerit ; 
nam  gubematorís  potestatem  ei  concessit  ut  apud 
patrem  Johannem  Ludovicus  Grittus  fűit ,  atque  moI- 
da  vum  et  transalpinum,  ambos  principes  ei  parere  jussit. 
Ádjonxit  etiam  chausium .  cum  mandatis  ad  reginam 
atque  ordines  regni.  Qui  postquam  in  Transsilvaniam 
venít,  cbausium  cum  mandatis  ad  regínam  praemisit. 
At  regina,  ac  si  mandatis  acquietura  esset,  bomini 
p08t  multas  legationes  additis  muneribus  atque 
promissis  persvasit.  Sed  primos  atque  praeci- 
puoB,  quorum  ope  in  regnum  venerat,  in  pec- 
tore notaverat  :  Franciscum  et  Antonium  Kendy, 
Franciscum  Bebek,  Melcbiorem  Balassa m,  Michaelem 


ir- 


168 

Chaky  cancellarium.  Petrum  Petrovitium  in  eorum 
numero  fuisse  certnm  est;  nam  et  ille  domina- 
tionÍB  mnliebris  pertaesus,  Johannem  jam  adiiltam  ad 
res  magnas  insvescendum,  et  reformandnm  statnm  re- 
gni  cupiebat.  Hoc  sane  viro  nequein  fide  constantior, 
neque  patriae  amantior  essepotuit  qnisqnam.  Sed  tar- 
ditate  ac  timiditate  quadam  insita,  quam  homínes  mo- 
destiam  interpretabantnr,  saepe  nocnit;  pace  enim  et 
cnm  snnt  res  secnndae  sapiens  esse  quisque  opinione 
hominum  potest;  sedubiresadversae  cadnnt,  tam  om- 
ni8  sapientiae,  omnis  virtntis  usus  atque  glória  elu- 
cescit.  Johannem  regem  ex  matemo  genere  cognatio- 
ne  attingebat ;  líatíone  erat  ex  Bossinaé  regno  *}  ad 
JaÍGzam,ntiet  Johannes  rex;  nam  et  Zapolia  oppidum 
patemnm,  Jaicza  haud  procul  aberat,  ab  qno  familia 
Johannis  cognomen  accepit.  Primns  qiii  famíliám  il- 
lustravit  Stephanus  **)  fűit,  is  qui  apud  Mathiam  regem 
banum  regni  Bossinaé  égit;  postea  consiliarius  et 
quaestor  creatus,  qui  duas  et  septuaginta  arces  maxima- 
rum  ditionum  perUngariam  atque  ülyricum  abMathia, 
praeter  summám  opulentiam  et  honoris  atque  digni- 
tatis  inter  primos  locum  amplissimum  accepit;  qui 
unus  et  ejusdem  necis  cum  Stephano  Bathoreo 
auctor  veriori  opinione  creditur  ***) ;  qui  Viennam  et 
Austriam  sine  praelio,  sine  vi,  auro  accepto  hostibus 
tradidit.  Hujus  filius  Johannes  ].  fűit,  qui  Johanni 
II.  ex  Isabella  suscepto  Georgium  cum  Petrovitío 
tutores  testamento  reliquit.  Sed  hic  necem  merte 
naturali  paulo  ante  praevenit;  Michaelem  verő  Chakj 

*)  Istyánfi  jegyzete  :  Posega. 
**)  Istvánfi  jegyzete :  EmerícoB. 

***)  Istvánfi  jegyzete :  Verioreit  opinio  iUam  apoplens  inbito 
oorreptum  e  tívíb  oxceBBwe. 


169 

casns  aliqms  reservavit.  Ista  ergo  erat    una  cansa 

DecÍB  íllorom  virornni  non  reprehendenda,  nisi  infinita 

cnpiditas  et  avaritía  bonas  qnoque  res  majoribns  fia* 

gitii8  contaminasaet.    Bebeci  illa  erat  privata,  qnod 

ab  Solymano  gabematorís  nomen  impetrasset,  qna  re 

diminm  impérium    sibi    vehementer    regina    aegre 

ferebat.     Sed    illa    causa    gravissima    et  intolera- 

bQÍ8  Alit    communis,    quod    qnatnor    virí  inter  se 

jnrejmrando  sancitis  foederibua  conspirationem  fecia- 

Bent^  qnod  formidolosnm  regináé  videbatnr,  cnm  qua- 

tQor  illi  viri,  potentia,  gratia,  opibus,  clientelis,  arcibuB 

atqne  oppidis    regnnm   pene    possidere  viderentnr. 

Omnia  antem  conapiratio,  quantnmvis  bono  snb  colore 

in  regno  illidta    est;  qnando   eandem  ob  causam 

Franciacns  Kendy  ab  Jobanne  patre  antea  majestatía 

damnatas,  bonisqne  privatus,    vitae  perícnlum   ejna 

morte  tnm  effngit.   Sed   laabellae  consilinm  praeter  ^'^ 

nnnm  Stanialanm  Niaoczky  polonnm,  qnocnm  et  mol-  .^11:. 

lissime  ntebatnr,  et  cni   aecreta  omnia  committebat,  ^:!E 

mortalinm  sciebat  nemo;  plectendomm  tamen  modnm  ^'*) 

non  reperíebat,  nisi  Melcbiorem  Balassam  impnlissei 

Nisoczky    enim    secreto   cum    Balassa  égit,    enm 

qnoque  unum  inter  eos  esse  ostendens,  sed  si  rem  per- 

ficiat,  non  modo  veniam  ipsi  condonarí,  verum  etiam 

praemium  praestitae  operae   arcem  Vech  Franeisci 

Kendy  futuram.  Aceepit  conditionem  Balassa,  vir  ad 

omne  flagitium  natns.  Eos  ergo  tamquam  maximarum 

remm  agendarum  causa    regina  Albam  Juliam  evo- 

cat;  ibi  statadie,  quaefuit  XXII.  Septembris,  simul  et 

Bemei  trés  viro8,singulorumcapitípercussoribusdestí* 

natis,  uno  tempore  intra  parietes  domesticos  gladiis 

confecit;  tum  in  cubiculo  Franeisci  Bebec  venenum, 

qnod  Bysantio  attulerat,  repertum  esi  Regina  aut^m 


m 

ad  Tordam  conventu  indicto,  de  trímn  virorum  conjnra- 
tione  retiilit,  et  yenenum  in  publicnm  protulit,  citatÍB  et 
prodnctís  testíbus,  qui  veneni  evecti  et  állati  conscii 
erant,  quoniin  onne  Greorgias  Tarchy  erat;  qaibus  de 
cansis  majestatis  damnatos  jiire  occisos  esse  sanci- 
tnm  est,  ditíonesqne  illoram  maximae  cam  omnibua 
förtnnis  ac  opibns  in  fiscam  redactae. 

Sed  Francisci  Kendy  opulentia  immensa  fait; 
nain  solins  tritici  sápra  mille  acervos,  qnomm  aliqni 
admirandae  molis,  nec  quisquam  infra  centnm  flór. 
pretii,  pleriqne  mille  qnoque  nnmerantnr ;  anrí, 
argenti  signati,  et  non  signati  vis  incredibilia. 
Sed  et  Transalpinae  vajvodae  2iOkoI  dicti  gasam 
tennerat;  quod  ita  actam  est:  Zokol  primariuB  vir 
vajvodam  Petrasko  venenosnstnlit^et  regnnm  oconpat. 
Solymannsantemin  illnm  iracomraotas^bello  peraequi 
et  pnnire  volebat;  ille  ergo  aufúgiens  thesanram 
apud  Franciscnm  Kendy  deposnit,  obstringens  eum, 
ut  si  ei  humanitás  qnid  contingeret,  filiis  redderet. 
Zokol  antem  tandem  captns  et  Byzantinm  máasus 
mortausqne  est;  cujns  filiis  et  uxori  Frandsous 
Kendy  in  maxima  calamitate  et  miseria,  ex  patemis 
tbesanrís  nihil  restitnit.  Hinc  ergo  illi  etiam  magni 
thesauri  crevemnt;  arcinm,et  clientelamm  copia  prin- 
cipatai  pene  par.  In  qníbns  tameu  bonis  omnibns  nihil 
minns  habnit,  qnam  pietatem,  qnam  fidem,  qnam  virtn- 
tem,  qnam  bonas  artes.  Etenim  Johannem  I.  facta 
com  Mailato  et  Emerico  Balassa  conjoratione  pro- 
didit,  a  qno  in  pnblico  conventn  majestatis  damnatos 
et  bonis  mnlctatas  est,  vita  tantam  aemmnosa  per 
mortem  regis  properam  concessa,  ooi  vix  aerviihiB 
refietns  esset.  At  tandem  regina  Isabella  nimia  indiil- 
^ntia  bonis  omnibns  redditis,  ín  priorem  gratíae  ki* 


5 


171 

cnm   restítnit.  Hinc  cnm  Georgíus  cardinalis  regnum 

Ferdinando   excloBÍs    dominis    sceleste     tradidisBet, 

et  ipse  ab    Castaldo     occisus    esset,   Ferdinandus 

praefecturam   regni  cnm  coUega   ei  dedit.   Sed  non 

multo  post  prodito   eo,  reginam    et  Johannem  II. 

revocandnm  cnravit :  apud  quos  Bummnm  dignitatis  et 

boDorís  gradnm  obtinnit ;  iterumqne  conjurationem  in 

eam  et  íilinm   fecit.  Franciscus  Bebek  praeter  dete- 

stabilem  proditionis  notam,  multis  et  enormibus  vitiis 

totam  vitám  égit,  nnuB  inter  praecipuos,  qui  miserum 

regnum  Ungariae  levitate  sua,  quumnuUi  partium  un- 

quam  fidus  faisset,  distraxit,  debilitavit,  perdidit,  ar- 

cem  autem  Fílecum  per  negligentiam   et  avaritiam 

amigit.  Quodsi  patrimonium  modo  amisisBet,  ea  poena 

dignus  videri  potuisBet :  sed  regnum  prope  unum  cnm  r 

illa  arcé,  quae  validissima  et  munitissima  par  exerciti-  ir»  - 

bns  hoBtilibuB  censebatur ,  cnm  in  bostinm  ditionem  -'^ 

per  summám  avaritiam  ejuB  venit,  qua  poena  dignum 

fuisae  censebimuB  ?  Antonius  Kendy  tametsi  tnrbido 

ingenio  non  fnit,  aut  non  potnit  ob  gravissimam  corporis 

aegritudinem,  levitate  tamen  eadem  laboravit.  Itaque 

Uabella  regulos  praesertim  Ungariae  vehementer  ab  Be* 

se  abalienare  coepit  propter  móres,  propter  vitám,  pro- 

pter  libidinem  dominandi.  propter  maiam  Jobannis  filii 

institutionem,   propter  polonorum  hominum  ignobilium 

(nam  praestantem  virtute   vei  consilio   habebat  nnl- 

lum)  in  privatiB  et  publicis  usum ;  ipsi  propemodum 

vírtnti  janua  tam  regináé  quam  Jobannis  veluti  clausa 

omnibus  videri; ad quemignobilisBimi  atque  profligatis- 

siini  sordium  aulicarum  homines  poloni  soli  admitteban- 

tnr,  inter  quos  non  virtntis  stúdium,  atque  aemulatio,  sed 

^,  inertiae,  ac  malarum  artium  omnium  versabatur. 

Accedit,  quod  Varadino  in  potestatem  redacto,  et  satis 


172 

magnó  imperiontnmique  ííruiato,  mille  eqwites  veteraiM»,._ 
pracsidium  fero  un^ariraruiu  ditionuni,  simul  etsemd 
exauctoravit.  Sed  ínithnn  a  Georgio   Bebcc  coeptu; 
hic     euiin     paulo     aiite  .     ditíoiicm     patcmam    ii 
Buam    rcdcgcrat   excluso   patre     potestatem;  qnin- 
quam  patri   transsilvanicum   patrínionium  superesset* 
Quamobrcm   cum  et  a  Germanorum  copiis  oontiniio 
mfestaretur  ob  contiguaiu  vicinitatem,  ac  qnia  praes- 
dia  partim  ccBBaviTant  partim  remota  crant;  tam  ve- 
rő quia  ab  Ferdinando  pracmiis  sollicitaretur :  acccptÍB 
aliqnot  oppidis   et  pactis  in  militem  stipendiis  in  ptf- 
tes  conccBBÍt.  Ceterum  regina  perpetrata  trium  viio- 
rum  nece,  summum   belliearum   expeditionum  magi- 
stmm  BalaBBam  ereat:  oppidum  Zatbniar  pereommor 
dum  Stepliani  et  ChriBtophori  Báthory  somliensiitm, 
consentientibuB   ipsiB,  eidem  pro  reBideutia  dcBignat; 
addit  praefeeturam     caBtri    ThaBnad,     et     deoimafi 
trium   vieinorum  eomitatnum,  immenBam   nempe  co- 
piam  omnigennm  frugum  ad  intertentionem  militam,  et 
oppidum   opulentiBfiimum,  atque  BectnriB  metallorum, 
Bed  praeBertim  argeuti  nobUÍBBÍmum,  Rivulum  Domina- 
rum.     Tria    ergo    haec    maximi    momentí  lóca    in 
Ungaría    obtinebat.  In    TranBBÜvania     duaa     arces 
regina  antea  ei   donaverat  qnas  per    crimen   maje- 
BtatÍB  EmericuB  Balassa,  fráter  ejus,  tempore  Johan- 
ni8   I.  amiserat;   quem   Johannes   I.   hominem   me- 
diocrís  conditionis  in  praefeeturam  TranBsilvaniae  cum 
Maílato  collega  evexerat ;  qui  ambo  pro  immensis  be- 
neJficiiB   immenso  seelere  regnuni  Ferdinando  tradere 
conati,   infelicissime  et  spectaeulum  merítorum  buo- 
nuD  ad  Bupremum  usque  díem  conflictatí  atque  mortni 
Bimt,  alter  inergaBtulÍBbyzantinis,  altér  PoBomi  egén- 
rerum  omnium.  Sed  Melchior  universam  in- 


178 

siiper  provinciám  ungaricarum  ditionum,  non  ut  offi- 
ciiim,  sed  ut  proprium  impositís  tributis  et  variis  one- 
ríbns,  cnm  maxima  nobilitatis  calamitate  administra- 
bat  Neque  putabat  ea  sibi  satis  esse,  verum  majora 
sibi  in  animo  destinabat.  Cum  autem  oppidum  Zathmar 
ipse  teneret  pro  praesidio,  castellam  domini  sibi  parvo 
praesidio,  nti  in  nullo  metu  retinebant;  at  semel  atque 
itenim  tanquam  invisendi  causa,  nltro  invitantibus  prae- 
sidiariis  admittitnr;  tandem  occasionem  nactns  ejectls  U- 
lis  OGcapavit.  Itaque  Christophoms  et  Stephanns  Batory 
enm  ad  reginam  arcessebant;  et  advocatus  ab  illa,  stipn- 
lata  manu  recipit  se  redditurum;  reversns  tamen  nihil 
minus  égit;  nam  Franciscus  Turzo  jam ex  alia  parte  se- 

Tocabat,  et  maximas  ei  commoditates  apud  Ferdinan-  * 

dnm  ostentabat.    Quam   ob  rem   cnm  Tnrzóne  condi-  ? 

tiones  agitabat  Interim  ne  quid  ad  lucrum  faciendam  ir* 

omitteret,    Kisvardam  oppngnare  statuit,  eo  consilio,  -'^ 

ut  8Í  eam  obtineret,  utisperabat,  ad  tanta  ab  utrisqne  i'^ 

partim  jam  párta,  partim  promissa  commoda,  hoc  sibi  ^^ 

onnm  tamquam  additamentum  esset  fatornm ;  tametsi 
alias  causas,  qnae  per  se  verae  erant,  prae  se  fere 
but ;  ita  apnd  ntrosque  paríter  impotentes,  callidis 
consiliis,  et  obliqnis  artibus,  pro  ingenio  vafro  ad 
praesentis  commodi  casus  coUudebat.  Ergo  compara- 
tis  copiis  non  modo  ex  Ungaria,  sed  evocatis  etiam 
tÁ  Transsilvania  ab  regina  auxiliis,  in  ipsa  hieme  ob- 
Bidet.  Ex  adverso  Emericus  Telekesy,  praefectns 
Ferdinandí,  ex  comitatibns  cassovianis  anxilia  evocat, 
atque  Tibiscum  transmittit.  Verum  Balassa  spe  expu- 
gnationis  frustratus^  ab  Turzone  et  Telekesio  ad 
conditiones  transeundi  invitatus,  maximorum  praemio- 
non,  quaeostendebantur,cupiditatefaciIeexoratur.  Ita- 
que jam  cum  tum  Telekesio  clandestina  consiUa  commu- 


c. 


^^ 


17á 

nicabat;  ex  cujus  Bententía  Telekesy  caatra  sua  pio. 
mo¥et,ita  uthostesperobliquum  relinqueret,  et  a  tergo 
commeatum  illomm  impediret.  Igitur  Melchior  Balaa^ 
aa  quasi  coactus  obsidionem  solvit,  et  exercitum  re- 
ducere  coepit  Sed  illi  ex  praescrípto  Balaaaae  propina 
illoa  sequuntur,  et  castra  castrís  haud  procul  ab  iiH 
vicém  opponebant :  atque  sclopetís  ac  tormentiB  per 
bidunm  cum  aliquali  damno  partis  ntríuBque  certatum 
est.  Deinde  sine  praelio  utrinque  receaBemnt  Fidfc 
exercitoB  BalaBsae  illustrium  vironim  praesentia,  mi* 
litum  copia  inaiguis,  et  praelii,  praeter  uuuin  Balassam, 
cupidiBsimus,  et  victoríae  prope  securus  :  illioB  verő 
ex  solia  auxilíaribus  coUectitius,  et  viris  et  numero 
non  comparandus.  Sed  Balassa  simulandi  et  dissimii- 
landi  mirus  artifex  tempus  exspectabat,  qno  commo- 
de  transire  posset  Regináé  autem  eom  vocanti, 
ant  mandantiy  verba  dabat. 

£jus  belli  oceasione  Torcaemagnam  depopnlatio- 
nem  per  dítiouem  cassovianam  fecerunt.  Fnere  Tnr- 
carum  sex  millia  duce  Velichanbego'*').  Itaqne  Tele* 
kesy  auxilia  comparat,  et  Georgium  Bebek  evocat ; 
atque  Tnrcis  onustis  praeda  redeuntibus  cum  tribua 
fere  millibus  obviam  procedit,  ad  pagum  Kazám  íb 
ortu  lucisacdensacaliginepraeliumcommissum  eat^)« 

*)  Forgách  S.  jegyzete :  Akkoron  Telekesj  Sserencset  akarja 
▼ala  megsKállani,    éi  Méránál  az  réteken  yala  as  táboroeaka. 

**)  Forgách  S.  jegyzete :  1200  lóra  oszlott  a  kótyayetye;  maga  as 
gyermekekre  is  adtak. 

Nap  eny^Bset  el6tt  két  órával  kesdetett  el  ssép  tigsta  id5ba  ; 
de  hogy  egybe  indolánk,  akkor  egy  kis  felhőből  egy  sápor  esőcaka 
indola  reánk,  ki  ismeg  hertelenséggel  elmolék. 

Találtak  Bebeket  elől  többvel  két  mértföldnél  Kasáhcfa,  rfi 
együtt  mentőnk  aa  viadalra;  még  penig  az  útba  elvégestttk,  aánt  it* 
kőzzenek  a  seregek,  és  hogy  senki  eleven  rabot  ne  fogjon,  mig  aa 
viadal  el  nem  válik,  és  hogy  az  nyereség  kőz  legyen.  Kire  ugyan 
megMktftt  vala  Bebek,  Űt  meg  nem  álUL  líert  as  d  jobbágyi  keséb* 


m 

B^bec     tempore    praelíi   superveniens,  cum 
^'toito*^^^^^^^^  iiweetuaest;  quareopportimum  au- 
^toJftV^t  Turearuiu  aciem  turbavit  Sed  vebemen- 
^'^^\uebu\cL   ixi&tutina;  nam  conspectum  ímpedie- 
^^  ^uici    non.  potuerint  numerum  ac  ordínem  bo- 
úmi^ni^ícere  ;  pleriquequoquepraeda  ímpedieban- 
\n.M  ^tgo  et  fugati  sünt,  mortuis  plerisque  et  ca- 
|t&;  Bei  a  pugna  cnm  iter  ignorarent,  et  caligo  quoque 
iiaxime  of&ceret,  onmes  fenne  ad  unum  aut  caesi  sönt, 
«itca|íú-,  uamcjjie  palantes  per  agros  et  sylvas  etiam 
post  nuilioB  dles,  non  modo  ab  militibnB,  sed  ab  agri- 
oolis  quoqxLe  excepti  siint  ac  trncidati.  Certum  est  vix  cen- 
tim ex  onuűbus  domum  revertísse.  Insignis  fait  haec  vie- 
lorí  a  duce  Eimerico  Telekesy^priscis  dncibus  compa- 
rando.  Greorgius  Bebecas  eo  praelio  sane  bonam  operám 
nayavit.  Simon  verő  Forgach  et  ducis  et  militis  officiis 
merito  inter  praestantíssimos  duces  commendandus. 


M»k  rab,  sok  nyereség  esett    vala,  kiktől  mind  elvette,  és  annyiral 
tStíb  yolt  az  ő    nyeresége.  De  azért  semmit  elő  nem  ada  az  kótyaye- 
tyére,  noha  hitére  yálaztíg    emiékezteténk.  De  ha  az  szegény  Tele- 
kety   meg  nem  hal  rala,  meg  veszi  yala  rajta. 
Esek  igazak,  a  mint  irja  ide  alá. 

Ajb  elöljárót,  kiben  Zékel  Antal  yolt  és  Zalay  Ferencz  fő,  igen 

yerék.  Aa  Bebek  ötven  puskási  is,   kiket  paraszt  nép  lovain  hozott 

rala,  ott  voltak,  és  azok  inkább  mind   ott  maradának  :  sem  lovok  jó, 

sem  fegyverek  nem  lévén,  az  puskájok  is  az  esőtől  megázván.  Azu  - 

tán    Bebek  az  ő  hadával  mene  reájok,    azt  is  igea  verek,    és  Isten 

'ii4JA   mind    magát   mind  az  többit,  hol  kergették  széllel     Azután 

Pető  János,  ki  kassai  kapitány    vala,  mene  reájok,  az  is  agy  jára 

mint  Bebek.  Vala    másfél  száz  feg3rvere8  is  velőnk,  azok  is  reájok 

indolának  ;   de   csak    hat  puskát    sem  sütének  hozz^ok,  azontúl  el 

fotamának.    Utolsó  seregbe  Telekesy  és  Forgách  Simon  volt  az  ő 

zásalöjokral ;  azok  oztán  agy  ménének  rajok,  és  Isten  segétségével 

megverek,  megfatamtaták    az  töreket ;  ai  mi  megverett  első  hadunk 

ís   agy    tértek    viszha  az    ellensígre;  kiket  az  Sajónak  szorítánk^ 

és  hogy  esak  egy  út  vala  az  révhel,  két  felől  nagy  pari,  az  partokon 

egymás  nyakába  ugráltak,  és  nagy    része   a  Sajóba    vésze,  de    as 

-.iadal  elvégesődvén ,   aiontol    éjszaka  lőn,  és    oly  setétség,  hogy 


né 

Hoc  ipso  anno  nxor  Solymani  bebraea  *)  illa,  quam 
nnice  adamavit,  dece88Ít;tanto  qaidem  amore,  ut  dein- 
ceps  omnem  solitam  et  uberiorem  hilaritatem  relique- 
rít.  Instnunenta  eniinmn8ice8,quae  erant  auro,  ebore 
atque  gemmÍ8  caelata  mirae  pttlcbritadiiii8  etimmenai 
valoría,  jubet  comportari  in  auum  cabicnlum,  et  om- 
nia  coram  ad  focum  concremari.  Ad  haec  vaaa  uten- 


Boboitá  nem  láttak  fismi  őket,  hanem  Patnokra  tériSnk,  és.  ott  saál 
la  meg  az  mi  hadunk,     ott  lovainkat  megitatván,  abrakot  adván, 
magunk    is  evén,  ismeg    Szennyééi  MátyáBViii  ntánna  indolánk,  és 
csak    ax  falu  végén  három    törekre  találánk,    kiket  kérdek    én,  ki 
szolgái  ?  mondának,  hogy  Bebeké ;  mondám  én,    hogy  a  sisakot  le 
vegyék  az  fejekbttl,  ha  tarok  e ;  azt  hallván  elfutamának,  mi  után- 
nok,    és  mind  hárjoat  megfogánk   és   beküldőnk  az    faluba.  Onnét 
tovább    menvén   Jánok    felé,  az   éjszaka    és    más    nap    délig  89 
ttfreket  és  40  lovat  fogánk ;    ha  regvei   tíá  nem    leszen  vala,  szá- 
zat is  foghattunk  volna,  de  az  köd  fbltisztulván,  hát  az  jánoki  réte- 
ken egy  sereg  törek  megyén  igen  szép  tarka  zászlóval ;  ntánnok  in- 
dolánk, hogy  miért  nekdnk  is  nyert  zászlónk  vala,  azt  tudták,  hogy 
törekek  vagyunk,  jó  közel  elvárának.  De  eszekben  vévén  az  dolgot, 
egybe  véré  őket  az  agájok  és  Rimaszombat  felé  futamának ;  az  rabo- 
kot elhányák;  mi  míg  az  fiimán  révet  keresénk, addig  Rimaszombathoz 
közel  jutának.  Immár  penig  megértettük  vala,  hogy  ott  az  bég  az  kikkel 
lehetett  öszvegy  ült :  nem  morénk  tovább  űzni  őket,  mert  mind  lovaink 
mind  magunk  elfáradtunk  vala.  A  szegén  rabok,  kiket  elszabaditánk, 
térden  állva  köszönék  meg.  Sokat  az  nemes  asszonyokba  és  leányokba, 
apró  gyermekekbe  lovaink  hátán  vittönk  Pntnokig.  Az  az  seregecske 
ás  az  tarka  zászló  az  budai  Ginmliaké  volt,  azok  messzebb  mentek 
volt  rablanii  nem  érkeztek    volt   az  viadalra ;  hogy  eszekbe  vették 
hogy  meg  vertük  az  hadat,  ugy  tartottak  volt  félre  az  nyeresigvel. 
Hogy  előszar  az  törek  Kasánál  az  mi  sereginket  meglátá,  le  kezdte 
vala  vágni  az  rabokat ;  féiesztendős  gyermekeket  is  láttam,  kiket 
ketté  vágtak,  kinek  kez^t  vagy  lábát  vágták  el,   szép  leányokat, 
gyermekeket,  kit  mi  látván,  hogy  le  ne  vághassák  szegényeket,  meg 
izenénk  az  első  járóknak  hogy  siessenek  red^ok  menni ;  abból  egy  kis 
vétek  eséky  mert  távolban  esének  az  seregek  egymáshoz,  hogynem- 
mint  idejekorán  egyik  az  másik  után  az  ellenségre  reá  öklelhetett 
volna,  és  egymásnak  segétsigvel  lehettek  volna,  másnap  látta  volna 
oztán  az  ember,  mint  mentek  viszha  az  sok  szegén  rab  barmostol, 
kikbe  sok  sebes  volt 

*)  Istvánfi  jegyzete :  Rothena  fűit,  non  hebraez. 


177 


silia  ex  aiiro.  argento,  o;einmÍ8,  cum  aeiieis  commiitari. 
Sane  sive  amore.  sive  ad  quandain  aiiimi  altitudí- 
Dem  eompositus,  sive  ex  iitroqiie,  reni  raagaam 
praestitit;  ad  haec  in  reliqiia  vita  ad  summám  ejus 
njodestiaiUj  pietateni,  Baiictimoiiiam.  divinarum  rerum 
speculatíonem  nihil  aíldi  potest*).  Itaque  postremam 
expeditionem  ad  Si^íttiim.quamqiiam  iicttessitate  prae- 
aens  suscepit,  ut  ipsam  modo  aiiimam,  qiiod  apud  eos 
religiosissimuiM  est,  in  hostili  solo  lacessituB  exspira- 
ret  Eadem  aestate  *=*^)  Carohis  V.  imperátor  moritur. 
Sam  cum  primum  iii  Hispániám  pervenit,  nioiiasteri- 
nmSancti  JuHtiin  Hispánia  Baetica  adrtíliqoam  vitám 
tranqnille  terminandam  delegit;  et  ne  iinquam  in  reli- 
qua  vita  ad  eum  quicqiiam  referretnr,  iiiterdixit;  ne- 
que  caratures  corporis  pliires,  quam  qiii  privato  suffi- 
cerent,  relíquit.  Vietum  inauper  eiiltumque,  vitám 
denique  omnem,  abje€ti&  omiiibus  ornamentiB  ad  neceesi- 
tatematquepietatemcnntraxit.  Metensis  oppugnationis 
labor  infaustuB,  postea  foga  AugustaOeniponteniallmc 
Villacura,  diice  Mauritio  iiiftequente,  tantum  virum  ad 
summum  moerorem  adegerunt,  Certe  summi  ímpera- 
torift  laudem  reliqua  vita,  atque  aniuii  qiiaedam  altitudo 
singularis  non  firraavit  modo,  sed  etiam  multis  gradi- 
bus  amplifieavit.  At  non  din  superateH  fűit.  Regina 
quoque  Maria  paulo  post  mortera  obiit.  Ex  hinc  re- 
gináé Bonae  conditiones  paternae  per  Philippnni  eum 
non  observarentur,  sese  ludiíicatam  vehementer  dole- 
bat^  atque  poenítebat,  ut  ultionem  sumeudam  tibt 
proponeret  Cum  rege  ergo  Galliarum  et  Isabella  age- 
re  magnó    studio  coepit ;  et    conailium    tale  fűit ,   ut 


^^  tstváoíl  jegjz^tt'  r  8uDt  ntigae  turcicae  et  transsilv&niűtc. 
**J  Utviiafi  jegjxetti  :  1558- 

12 


ü^M^m*  uuiQ^  miMi,  §cmim,  xrt. 


178 

Barri  oppidum  atqae  portom  Henrico  traderet :  Soly- 
maniiB  verő  ex  Dalmatia  atqae  Epiro,  onde  brevis  est 
trajectüs,  classe  sna  naves  gallicas  ac  oppidnm  tata- 
retor.  Haec  per  qaendam  Nicolaam  Angélám  apaiam, 
et  Alexandrám  Baldam  florentínam  missitando  agi- 
tabat  Sed  qaae  res  inter  malieres,  et  per  plares,  at- 
qae a  longe  per  internancios  agi  debebat,  secreta  es- 
se non  potait. 

Erat  apad  Bonam  Joannes  Laarentias«  Papacoda 
nolHlis  neapolitanus  in  samma  aactoritate,  et  qni 
omnia  post  reginam  administrabat,  in  tanto  amore,  at 
thoram  etiam  ei  commanicaret ;  ueqae  id  clam,  sed 
manifestissime,  in  conspectu,  in  ocalis  omniam  in  Po- 
lonia,  ín  Itália  et  postea  Barri,  atqae  ad  ex- 
trema  asqae  tempóra.  Pataviam  cam  venisset, 
comoediam  illa  praesente  repraesentavernnt  tanto 
artificio  ad  tempas  effictam,  at  ad  totam  ejas  vitám 
inspiciendam  nihil  praeter  personam  deesset  Postea 
Venetüspertriremes  venetas  domnm  asqae  est  conda- 
cta.  Philippas  rex  per  vice-regem  neapolitanam  hanc 
aggreditnr,  at  venenam  regináé  propinet,  et  testamen- 
tnm  exasaregis  conscríbendam  caret ;  nec  malto  post, 
qaod  in  eandem  aestatem  incidit,  veneno  exstingvitar. 
Testamentnm  verő  erat  scriptam.  qao  dacatam  Barri 
Philippo  regi  legabat ;  trecentena  millia  nnmmom  aa- 
reüm  Sigismando  Aagusto  fílio,  centum  millia  Isa- 
bellae  fíliae ;  qaae  tota  samma  in  portorio  neapoli- 
tano  ab  Carolo  V.  imperatore  erat  assignata,  et 
qaadragies  millia  nnmmam  aaream  in  lacnim  an- 
nae  pendebantur.  Aaream  atqae  argenteam  sapellec- 
tilem,  omnem,  stragalam  véstem,  acclenodia  conctaPa- 
pacodae ;  insaper  eam  marchionem  fecit  in  Capors,  in 
qao  eam  Philippas  confirmavit,  et  praefeetoram  op- 


179 

pi^  ac   ducatus  barren8Í8   addidit  Sed  Sigismnndus 
Auguatua  diu  mnltnmqne  prorecuperandoBarriolabo- 
rayit  per  oratores  ad  Philippom,  Ferdinandum  cae- 
sarem,  ac  poBtifices  maximos  in  ipso  etíam  jadido  fori 
neapolitani :  et  agítata  res  est  inter  tot  et  tantos  prinoi- 
peB  magna  contentione.  Bona   regina  filia  Galeazzi 
Sí ortiae  ducis  medíolanensis  fait ;  in  flore  qnidem  ad- 
hnc  aetatis  cnm  ab  Itália  in  Poloniam  ad  Sigismnn- 
dnm  regem  ejns  nominis   primum  duceretor,  deflora- 
tam  Tirginitatem,quade  re  inter  Polonos  argntascom- 
mata  habentur,  nna  apportavit.  Fost  mortem  Sigismnndi 
nihilo  pudicior  vitám  transegit    Liberi  porro  omnes 
aecundommatemam  institutionem  imbntí  et  degeneres 
prorsns  patemarum  omniom   imitationum,  nnlla  vir- 
tute  matrem  superarunt ;  nam  inter  ceteras  eximias 
artes,  uti  mater  atque  filia  marítos,  ita  filins  nxores 
pro  aatietate  nnnqnam  habuemnt.   Haec  qnalia  sint 
et  qnanta,   omnes  vident.  Sed  plnra  et  majora   dici 
posaent,   nisi  recens    quamqnam   absentinm   memó- 
ria tívos  quoque  aíficeret    Tanta  enim  est  magni- 
túdó remm  pene  incredibilinm,  ut  nos  quoque  ipsos  ab 
scribendo  quodammodo  deterreat :  ne  quidvis  potius 
alind,  qnam  fidem  históriáé  scribendae  sequutos  po- 
steri  arbitrentur.  Certe  exsecrabile  malum  in  duo  re- 
gna,  Poloniam  atque  Ungariam,   tum   secum,   cum 
in  Poloniam    venit,   importavit    Quodsi  ergo,  cum 
regna   christianorum     ab   his   et  similibus   admini- 
8trata  sint,    et  modo  quoque   administrentur   (quid 
enim  de  Gallis,  de  Hispanis,  de  Germanis,  de  Britan- 
nia meliusdicere  possumus?),  Deus  Optimus  maximus 
impérium  orbis  terrarum  bosti  dederit,  mirabimnr? 
Quodsi  casu  et  fortuna  res  mundanas  ger i  impium  atque 
flagitíum    est    eredére  :   certe  pium   et  verissimum 


180 

nameii  divinuni,  divinam  iram,  divinani  vindic- 
tam,  in  atrocÍ88Íma  delicta  desaevire.  Ergo  vivi  po- 
steritati  consulant  suae,  deosque  immortales  metaen- 
do  resipiscant :  posteri  verő  majomm  exemplo  discant, 
atqne  sapiant. 


LIBER  NONUS. 


/ 


BellBin  sanquintiiium,  etiamfli  appareret  Buperio- 
ri  anno  renovatÍ8  can8Í8,  atqae  animonim  offensioni- 
boa,  omnium  majnfi  recrndescendnm,  pax  snbfleqnnta 
est.  Siqnidem  ambo  Hispanna  atque    G-allna  ingentes 
copias  praesertím   ex  eqnitatu   germanico  compara- 
mnt  qnalera  nentri  príoribns  bellis  habnerunt.   Re- 
perti  tamen  snnt  aliqui  ex  ntraque  pa  rte,  qni  pacem 
9Taderent.     Ex      gallicana     Momorantins  ,      regni 
conneatabilis.     ad     San-Quintinum     captus      dimis- 
sionem   petiit  jnrejnrando    obstrictUB    intra  certam 
diem  Bcse  reditorum.  Altéra  iterum  a  parte  ducÍB  Lo- 
tharingiae  uxor  vidua,  qnae  Gallum  affinitate  filii,  qni 
8ororem  Henrici  babebat,  cognatione  Hispannm  attin- 
gebat.  Hi8  potissimum  dnobns  intemunciis  pax  tan- 
dem confecta  est,   sed   praecipue   Momorantins  ma- 
gmim momentum  attulit.  Nam  et  dies  et  noctes  cnm 
Henrico   versabatnr ,  agebat,  disputabat,  nionebat,  nt 
etiam  in  eodem  cubicnlo  aut  tabemaculo  dormitaret,  et 
itemm    ad  Philippnm    rediret.    Tta  ad  utmmqne  et 
conanltor  et  anctor  pacis  exstitit.  Conditionum  capita 
praeter  alia   haec   faere :   duci  Sabandiae  Gallns  di- 
tionem  restitneret.  exceptis  aliquot  primariis  praesi- 
díomm  locis,  qnae  pest  trienninm,  si  pax   dintnmitate 
^  affinitatibns  coalesceret,  itidem  reddi  deberent;  nt 
qaaecnnqne  ab  inítio  omninm  hellomm  jnre  belli  alteri 


182 

alteris  qnocunqne  modo  ademissent,  legitimis  dominis  in-  r 
vicém  reddantur;  dux  Sabaudiae  sororem,  Philippus  rex  :s 
filiam  Henriéi  in  certissimum  amoris  atque  pacis  firma-  -y 
mentám  ducerent;  hisce  conditíonibns,  pax  sancte  2 
atqae  illibate  servaretor.  Maxima  laetítía  apad  omnes  ^i 
fait,  sed  Henricas,  ut  nnllam  genas  hilaritatís  ac  ; 
splendoris  praetermitteret ,  ipso  tempore  nuptiaram  | 
filiae  lados  eqaestres  ac  pedestres  magnificos  instnixit.  ., 
Uxor  regem  vehementer  orare,  sibi  at  parceret,  neve 
hastis  congrederetur,  levi  momento  maximom  perica-  | 
lom  posse  percipi;  somniom  etiam  afferebat,  qoid  ^ 
mali  sibi  ea  nocte  porteudisse ;  impetrari  nihil  potoit,  . 
qain  saepe  congressas,  anins  hastae  adversae  frosto 
per  sapemam  galeae  apertaram,  qaae  visionis  gratia  , 
fieri  sólet,  in  saperciliam  alterias  ocali  ictas  est,  ac 
paacos  post  dies  e  vivis  excessit. 

Postquam  Carolus  V.  mortem  obiit,  Ferdinandaa 
inaagaratas  est,  et  splendidissimas  ac  samptaosissimaa 
Aagastaje  exseqaias  Carolo  V.  et  Maríae  regináé  si- 
ma! exsolvit.  Fanebrem  orationem  Modracias  cardinalis 
tridentinas  pro  Carolo,  pro  Maria  Georgias  Drascovici- 
as  episcopas  quinqneecclesiensis  recitavit  Per  idem 
tempas  StepbanasDobo,  qoi  in  Újvár  ona  cam  oxore  as- 
servabatar,  captivitatem  elabítor ;  qaippe  omniasecreta 
arcis  norat,  et  nocte  funibas  ab  maró  delapsaa,  per 
equos  ad  conventam  diem  dispositos  evasit;  qaod  ta- 
men  fieri  non  potaisset,  nísi  polonas  praefectas  oxori 
id  beneficiam  concessisset ,  quae  etiam  post  di- 
lapsam  maritamdia  asservata  estiét  tandem  dimissa: 
vernm  jarejorandopromittente  marito,  ati,  qaandocon- 
que  asas  reqaireret,  sese  milites  aat  exercitum  Johannis 
in  soam  arcem  Zeredne  ad  Marmaciam  reeeptoram : 
fQOd  cam  ab  Ferdinando  intellectum  est,  graviter  ex- 


183 

caiidescens  ejurare  enm  in  codbíHo  coögit.  Sed  hoc  po- 
sterius  factnm  est.  I8  Augnstam,  Pragam,  bárba  ac  capil- 
Ihio  loiigÍ86Íino,etdeÍTidu8tria  insqnalorein  composito 
Tenit   calamitatom  snaram  amplificatione  omnes  im- 
plet  Et  erat  8ane  homo  ad  fingendum  cnm  natura  tmn 
stndio  minis  artifex.   Forte  tam  negotiatores   quam 
phirimoB  8ale8  ex  Marmatía  efferebant,   qno8  omnea 
cam  rebus  omnibns  non  modici  valoris  excipit,  ex  his 
treeentos    bove8    Johanni    Trauzen*)  maredcallo  et 
primo  consiliario  dono  dat,  GeorgioDrascovitiovice- 
cancellarío  nngarico,  natione  tamen  Croato  magnum 
pondas  argenti ;  commendat  secreto  ac  singUlatim  8na 
negotia:  ii,  qnia  neqne  quae  peteret,  8ati8  8ciebant, 
neque  merita,  nec   res  transsilvanicas  norant,  et  qnia 
nmnera  placebant,  tales  ac  tantas  res  ab  Ferdinando 
impetranmt,  qnas  neqne  8i  Transsilvaniam  servasset, 
datnros  fiiÍ88et :  Levam  et  Vigles    duas  arces   ma- 
gnarnm  ditionnm ,  dno  oppida  Göncz  et  Telkibanya : 
insuper  millia  dno  et  triginta  florenorum  numeratae  pe- 
cnniae.  Tantnm  ergo  illi  capilli  et  squalor  valnit,  qnan- 
tnm  nulli  nnqnam  virtns,  officinm,  fides,  industria.  In 
casaoviana  ditione  Johannes  Petheo  praesidinm  agitabat, 
Bed  UBU  venerat,  ut  nullám  vindemíam  intactam  relin- 
querent:  et  est  ibi  apud  Tokayum  nobilissimi  atque 
pretiosissími  vini  nberrimus  reditus,  quod  in  septem- 
trionalea  regiones  longissime  negotiatores  quotannis 
distrahere  solent  quode,   sibi  praefecti  quaestnm  com- 
parare  assveverant.  Johannes  Petheö  ergo  Georgium 
Bebek  in  societatem  asciscit,  ac  castellum  Zerench 
Frandsci  Nemety  in  Tokay  praesidentis  oppugnant  : 
eastra  porro  negligenter  curant ,  vino  se  ad  multam 


184 

noctem  pro  more  ingargítare,  de  se  nihil  tímere,  tam- 
qnam  per  Indum  bellnm  gerere.  QuiboB  rebus  Fraii- 
cíbcub  Nemethy  cognitis  lectissimos  milites,  eqnites  sir 
qne  pedites,  qaorum  plerosque  equis  insidere  jnbet, 
assnmit,  ac  8imnl  cum  ortu  solis  hostes,  qui  omnea 
adhttc  cubabant,  repente  invtfdit,  alios  caedere,  alios 
capere:oinnes  fereet  Germani  et  Ungari  fügére:  pau- 
cs  qni  equos  conscendere  potuerant,  propugnare :  denr 
que  machinas  quoque  aeneas  abducebant,  saucio  Be- 
beko  in  fronté,  acipsum  JohannemPetheö  captom,  niai 
auxiliares  comitatus  Sáros  duce  Sigismnndo  Segnyey 
fortiter  restítissent,  et  Johannem  Petheö  saucium  in 
tergo  liberassent.  Sed  neque  machinas  snperventa 
militum  propter  eamm  moles  auferre  potuemnt. 

Atisabella  conditione  gallica  repndiata,  bellicis  cu- 
ri8  afflicta,  etpraesertim  quod  omnes  Johannisimperium 
expeterent,et  essetaetate,  qna  regere,quam  regideberet) 
spe  atquemetu  ad  novas  res  animum  adjecit  Sedetad- 
versa  valetndo  accedebat,  unde  etiam  fáma  mortis  ex- 
citata  Melchior  Balassa  ad  duces  eqnitum  germanico- 
mm  quadringentorum  Geradovseinm  et  Jablonscium 
litteras  dat :  eos  Férd  inandus  orto  bello  conscripse- 
rat ,  sed  finito  bello  sero  venerant ;  monebat  ut  ad 
se  statim  venire  festinarent,  se  Transsüvaniam  Fer- 
dinando  recnperaturum,  si  anxilio  esse  velint;  morte 
regináé  magnam  occasionem  promittebat,  sed  vanitaa 
famae  atque  hominis  rem  quoquc  disturbavit,  ac  iidem 
litteras  Balassae  ad  scepusianorum  oppidomm  regis 
Poloniae  prafectum  miserunt.  Ergo  regina  per 
fratrem  Sigismondum  Augustnm  pacem  cum  Fer- 
dinando  facere  designa\it,  tnnto  silcntio,  ut  nullus  om- 
nino  praeter  unum  Stanislaum  Nisovzky  sciret ,  Sigis- 
mundus  ítem  per  unum  Martinum  Cromerum  oratorem 


185 

contmaum  cum  Ferdinando  ageret;  qnod  ipsum  ab 
SolymaDO  ante  fait  impetratam :  ex  quo  animum  atqne 
amorem  erga  Johannem  pláne  demonstravit.  Nam- 
que  non  admisit  modo,  sed  etíam  hortatufl  est,' 
pacem  cum  Germanis  ut  facérét,  et  insnper  indaisit 
filiam  Ferdinandi  aut  qaam  vellet  ducere :  id  quoque 
nt  nuberet  procreandorum  liberorum  causa  monuit 
Hoc  nnum  tamen  minimé  committeret,  ut  oppidum, 
Tillamve,  aut  terramuniustantamdigiti  ex  sua  ditione 
diminueret.  Procaraverat  hoc  in  legatione  Michael 
Grjolay,  fide,  conStantia,  usu  atque  eruditione  vir  prae- 
8tan8.  Tanta  erat  in  Solymano  altitado  quaedam  et  se- 
cnrítas  ingens,  ut  neque  dubitaret,  neque  metueret. 
Qnae  pax  his  omnino  conditionibus  convenerat :  Fi- 
Bani,  quae  per  Castaldum  et  Thomam  Nadasdinum  lanté 
íinerat  promissa,  Ferdinandus  nxorem  Johanni  daret 
cam  dote  caesarea.  Comitatu  Abaujvar  Johanues  ce- 
deret,  propterea  quod  Cassovia  metropolis  Superioris 
Ungariae  in  illó  esset ;  indignum  enim  esset,  quae  in 
reliquam  ditionem  arx  esset,  ejusdem  pene  pomoeria 
ib  aliis  possideri.  Bereg  et  Ugocia  comitatus  in. 
ter  duo  imperia,  tributum,  census,  utrisque  penderent, 
dimidium  tamen  singulis.  Mucacium,  Huztum,  Mar- 
Datíam,  Ungariam  Inferiorem  atque  Transsilvaniam 
Jobannes  suis  viribus,  suis  legibus  libere,  absolute  ac 
perpetuo,  et  regia  prorsus  autoritate  possideret.  Titulo 
laltem  regio  abstineret,  at  quemcunque  mailet,  e- 
Ügeret  Tanto  ergo  ejus  potiundae  et  fruendae  deside- 
río  tenebatur,  ut  equos  jugales,  rhedas,  ornamenta, 
et  quae  itíneri  erant  necessaria,  procuraret.  Ipsa  sibi 
jim  Mucacium  et  Huztum  cum  Marmatia  pro  ha- 
Vitatione,  quae  Craccovia  parvo  intervallo  distat,  desi- 
I  párat,    quae  jam  gravi  morbo  decnmbebat,  verum 


186 


lento,  ut  extra  pericaiam  raortis  esse  videretur  Nihi- 
lominas  testamentum  condendum  statait,  et  Melchio- 
rem  Balassam  summum  curatorem  fílii  constitaere  vo- 
Init:  com  ecce  exPolonia  Balassae  facinus  detegítur: 
nam  Jablonscius  et  Geradovseius  in  civitatíbus 
sceposiensibus,  quaead  Poloniam  impignoratae  sant, 
statíva  cum  haboíssent,  Balassae  tractatam  atqae 
ipsas  litteras  praefecto  regis  Poloniae  ostenderant,  ille 
verő  ad  regem  Poloniae  detolerat.  Tandem  Stanis- 
laum  Nisovzky  cnm  litteris  confirmatoriis,  et  saprema 
omninm  negotiorum  conclusione  ad  Bigismandum  ab- 
legát,  ut  simul  atque  ille  revertisset,  ipsa  in  Mucacium 
sese  conferret,  Johanni  verő  administrationem  reipub- 
licae  permitteret:  quartum  post  diem  ingravescente 
morbo  praeter  omnium  tamen  opinionem  e  vivis  ex- 
cedit  Pro  Nisovzky  celerrime  nuncius,  qui  eum  ex 
itinererevocet,iüittitur,  acprimores  convocantur,  a  quo 
tractatus  pacis  et  conditiones  primum  cognoscuntur. 
Gravis  super  his  disceptatio  orta  est,  et  videbatur  re- 
gina auctoritatem  filii  atque  regni  imminuisse ,  insuper 
futurorum  spem  adempturam  fuisse.  Itaque  alii  osten- 
tabant  aetatem  principis,  vectigalia,  exercitus,  atque 
auxilia  Solymani,  sed  maximé  spem"*")  et  florem  ado- 
lescentiae,  et  magna  illi  in  votis  destinabant :  alii  ad 
conditiones  maternas  amplius  adjiciendum  ajebant, 
et  Fatrae  montes  in  comitatu  liptoviensi,  aut  ci- 
vitatom  Cassoviam  imperii  terminum  petendum; 
et  ea  conditione  pacem  terminandam.  Tandem 
ex  publico  consilio  legatio  ampla  ad  Ferdinan- 
dum,  oratores  autem  Michael  Cbaky  et  Christopbo- 


*)  Ittvánfi  jegyzete :  Sola  et  unica  spes  TransBilvanorum  seia- 
per  in  Tárca  fait  Sed  hoc  tempore,  mortuo  Solymano,  et  turcicis  re- 
Ima  inclinatia,  longe  ipe  saa  falt!  sünt,  cum  ioOTedibili  eorum  damno. 


187 


rns  Hagymás  decemuntnr.  Ad  SigÍBmundQinalialegatío, 
otunam  magnae  auctoritatis  yirmn  pro  inenndÍB  pacis 
n^otüs  adderet,qao  medio  acpacificatore  negotia  trac- 
tarentar,  etproregia  anctoritate,  acad  tttrnmqne  arcta 
necessitudine,  quod  maximum  in  rebus  gerendis  esset  fa- 
tnnmi  momentum,  intercederet  pacemque  ex  communi 
Qsuconfirmaret  Isabellaprimogenita  Sigismundiregis 
Poloniae  ex  Bona  regina secundauxore  nata  est:  nam 
prior  Boror  fait  JohannisPrimiregisUngariae,  sed  ab 
patre  nihil  praeter  vitám,  a  matre  móres,  consvetudi- 
nem,  naturam  acceperat.  Post  triennium  quam  du« 
xerat  Johannes  est  mortuus.  Praeter  alios  cum  Ligenza 
polono  tenerrime  convixit  Choreis  ac  saltatíoni- 
bns  unis  suis  deliciis  mirum  in  modum  se  oblectabat, 
at  non  vereretur  cum  quocumque  aulicorum  f amiliaríum 
choreas  ducere.  Vino  glaciato,  quo  aestate  ac  hyeme, 
qoantum  frigidius  esse  potuit,  utebatur,  interiora  cor- 
rapit ,  et  nondum  ágens  annnm  omnino  quadragesimum 
excessit.  Sane  magnomm  et  multomm  malomm 
ansam  praebnit  Sed  et  filinmedncatione,  institutione 
Bibi  simílem,  a  patre  atque  ab  omnibus  bonis  prindpi* 
bas  degenerem  reliquit 


LIBER  DECIMÜS. 


Eodem  fere  tempore  oratores  et  Jobannis  et  regis 
Poloniae  Viennam  advenerunt.  Hic  erat  Nicolans  Prefe- 
rambzky  archiepiscopus  ^e8Den8Í8,  obscura  nocte  cí- 
vitatem  ad  lumen  fanalium  ingressns,  propterea,  qnod 
bramae  tempore  glacies  pontem  dannbiannm  disjecerat, 
et  navigio  inter  glacies  condensatas  aegre  potnerínt  tra- 
jicere.  Exspectabat  etiam  qni  ei  obviam  occurrerent  ab 
caesare:  Bed  caesar  non  príns  ad  iuvisendum  enm  misit 
qnam  in  hospitinm  venit.  Etenim  oratoríbns  suíb  idem  il- 
lefecerat,  qno8  filiae  snae  cansa,  qnam  ille  ab  omni  8tto 
consoiüo  din  separaverat  ad  enm  miserat.  Cnm 
verő  in  hospitinm  venit,  statim  per  Sigismnudum 
HermBtainemm  et  Franciscum  Forgach  salntari 
jussit.  Postea  primo  in  legatomm  congressu  sa- 
lutatio  fnit  nomine  Johannis  electi  regis  Ungariae, 
Dalmatiae,  Croatiae,  Sciavoniae,  ut  de  majestate  regia 
legati  nihil  omnino  demerent :  ad  qnod  Ferdinandus  se 
quidem  cnm  nnllo  alio  rege  Ungaríae  tractatumm  fuis- 
se,  inquit;  attamen  spe  concordiae  paciscendae  et  di- 
rímendae  semel  litis  accerimae  causa  passumm  esse. 
Agendi  ordo  constitutus  esttalis :  nt  Polonns  et  proposita 
et  responsa  ultro  citroque  offerret,  cnm  nt  ne  audiret, 
quod  noUet,  caesar,  tum  nt  pacifícatorum  auctorítatem 
nomine  regio  adderet  In  primo,  quod  ab  Polono  sori- 


189 

ptum  est  oblatum,  conditiones  oíferebantur  ab  legatÍB 
Johannis:    eae  fnerunt  non  longa  verborum  oratíone 
conscriptae,  sed  breviter  atque  compendioBÍssime  con- 
tractae :   matrimonium,  quod  diu  antea  inchoatum  fűit 
ad   íinem  ut   dednceretnr:   ut   exstinctis   haeredibns 
Ferdinandi  regnam  ad  heredes  Johannis  veniret:  ut 
Dannbius  impérium  utríusque  disterminaret.   Caesar 
non  esse  respondit  eas  conditiones,  de  quibus  agí  pos- 
Bet,  vemm  alias  proponerent,  quae  aequiores  essent: 
üli  negarunt  se  habere  aliud  mandátum :  tum  caesar 
itenim   eadem    replicavit :    ílli   tandem  ut    nuncium 
cnm  litteris  ad  Johannem  liceat  mittere,  petunt,  quod  et 
conces&it  caesar,  etnihilo  ab  primis  mutatás  conditio- 
nes  reportavit.  Legatio  ergo  universa  his  altercatio- 
nibus  consumptav  nullum  finem  obtinuit,  atque  legati 
ipsi  domum  reverterunt.  Polonus  sese  excusavit,  quod 
neque  ipse,  neque  Poloniae  rex  legationis  conditiones 
aot   mentem  Johannis  sibi  ante  perspectam     habuís- 
sent,    nisi   quantum  ab  legatis    accepisset.  At  caesar 
non  occulte  iudignationempraeseferebat:  etenim  cre- 
diderat  eas  conditiones  apud  filium  quoque  valituras, 
qiias  mater  vivens  pepigerat  Ceterum  hoc  anno  bel- 
lom  in    Ungaria   gestum  est  nullum,  praeter  popula- 
lationes,    praedas  et   incursiones  mutuas :    quae   ex 
mu  qaa8Íindisciplinamconversa,ínípsis  quoque  indu- 
cÜB  utrinque,  majori  tamen  nostrodamnopatrabantur. 
Sed  in    Afríca  quale   fuerit,  et  quem   íinem  quasque 
cansas  habuerit,    cum  sit  memorabile  et  magnitudi- 
ne  etmutationibus  fortunarum,  necesse  est  memorare. 
Postquam   enim  a   bello  sanquintino  pax  inter 
f^gM  gallum  atque  hispanum  constituta  est :  bella  qui- 
dem   cessaverant ,    sed    maré  infestum  erat ,     non 
modo  hispaniense ,    verum    etiam    quaecunque    ab 


190 

africano  Italiam  versus,  et  inde  in  tyTrhenum,  jo- 
nium  atque  adríaticnm  protenduntur.  Cetera  namqne 
erant  Tarcarnm  ad  oríentem  omnía,  ut  nullám  nsqnam 
tntnm  naves  et  clasBes  tnrcicaepartím  afrícanae,  par- 
tim europaeae,  partim  etiam  asiaticae  relinquerent 
Nam  christianonim  naves  exeipiebant,  portás  Italiae 
praedabantnr ,  descensiones  etiam  aliquando  po- 
pnlandi  eansa  faciebant.  Qnae  res  Philippnm  excita- 
nmt,  ut  expeditionem  in  Africam  adveraus  Dragu- 
tum  Teuthraniae,  nunc  Tripolis  dictae  proregem  mo- 
liretnr.  Anno  autem  snperiori  coeptum  est  magnó  stú- 
dió agi,  et  parari  omnia,  quae  ad  expeditionem  accommo- 
data  viderentnr:  qnibus  in  rebus  aestatem.  antom- 
num,  et  bmmae  tempus  extraxemnt,  ac  mox  initio 
anni  nondum  sat  apto  tempore  navigandi  Melitim 
dií&calter  conveniunt  ex  Sicilia,  Neapoli,  et  aliis  orís 
italicis :  quarum  omnium  summa  naves  qnatuor  et 
quinquaginta  rostratae,  onerariae  duodetrígínta, 
galeones  duodecim,  minores  trés  et  viginti  erant ,  mi- 
litum  verő  itali,  hispani,  germani ,  et  galli  volunta- 
ríam  militiam  sequentes,  numero  quatuor  et  decem 
millia.  Siciliae  proregem  Johannes  de  Cerda  dnx  Me- 
dináé Coeli,  et  curatorem  rerum  bellicarum  snmmum 
agebat.  Hunc  unum  Philippus  bello  atque  snmmae 
rei  praeposuit.  Melitae  ergo  cum  Johanne  de  Valetta 
equitum  melitensium  magistro  consultando,  ac  milite 
reficiendo  curandoque  et  supplementum  in  locam 
aegrotorum  Messina  adducendo,  dies  aliquot  tranae* 
git;  ita  classe  instructa,  et  editis  domi  quoque  pro 
praesenti  tempore  mandatis  solvit,  ac  circa  Idus 
Február,  ad  insulamZerbum,  quam  vocant  Aegimum*}, 

*)  Istvinfi  jegyiét e :  Gerbi  iiiBnla,  una  ex  T^otopbagitif ,  Maenin- 
gU  nomlne  tocaU.  Jovina. 


191 

qaa  parte  dulcínm  aquarnm  fontes  navigantibüs  aqua- 
tíonem  praebent,  appellimt.  Ex  eo  loco  dnas  onerarías 
intra  caatellum  et  tarrim  (Cantaram  insnlam  vocant) 
conspicaBtor,  solvendo  portorío  ad  ancoram  Btantes : 
qaaram  altéra  alexandrinis  mercibus ,  altéra  insula- 
nis  erat  onusta,  quae  ambae  hominibas  modo  dilapsis 
integrae  capiuntar.  Sed  non  procnl  ad  qnínqne  milli- 
om dÍBtantíam  ad  pontem,  qm  ab  insnla  in  continen- 
tem  protendebatnr,  dnae  rostratae  apparebant,  qua- 
mm  exeipiendammautcremandarum  negotinm  Johan- 
ni  Andreáé  Auriae  ínjungit :  non  enim  naves  ármatas 
pest  se  relinqnere,  qnaechristianommatergoiufeBtari 
poBsent,  consnltam  videbator. 

Yerum  illó  valetudine  ad versa  laborante,  et  re  tardi- 
08,  quam  necessítaa  exigebat,  exseqnnta :  habnenint  ho- 
stes  tempós,  nt  subdncere  naves,  et  tormenta  aenea  in 
terraitadÍ8ponerepotuerint,nt  deinde  nisi  totins  exer- 
citosviribus,  ac  jactnra  hominum  atqne  temporis  ea- 
pi  debnerint.  Insequentem  verodiemaquatio  omuibns 
edidtnr :  eni  praesidiis  opus  erat,  ne  qnid  temere,  sed 
ad  tempus,  et  ex  militari  disciplina  fieret.  Qnibns  or- 
dioatis,  omninm  navium  scaphis  simnl  et  semel  gravis 
armatúráé  milites  exponunt,  et  hi  statim  corpus  quod- 
dam  exercitus  conflant  :  post  hos  generáli  et  alüs 
dncibus  militibnBque  eodem  ordine  in  terra  constitutis, 
exercitus  ita  sünt  constituti :  generális  ex  hastatís 
aciem  firmissimam  ac  statariam  composuit,  robur  to- 
tins exercitus,  in  fronté  duo  subsidiaria  praesidia,  a 
latere  item  totidem,  ita,  ut  singula  singulis,  et  stata- 
rii  omnibus  auxilium  ferre  possent ,  et  aquatio  ab  om- 
ni  hostili  insultu  secura  esset  In  primis  pauci  quidam 
equites  mauri  ac  turcae  sese  ostendunt,  sed  mox  in 
ipso  fere  ortu  solis  tría  signa  equitum  ad  quadrigenti 


192 

cum  plerisque  peditibns  manrís   atque  turcis  pro  ma- 
jori parte  sclopetariis  in  conspectüm  veniunt,  et  cum 
velitíbofi  christianorom  extra  ordinem  constitutis  veli- 
tare   praelinm   incipiunt.   Quo  verő  magis   numerus 
hostium    multiplicabatur,    praelium    magis  incende- 
batur:     namque    praeter  equites     tria     millía    cir- 
citer    peditum   maurorum    et  turcaruni     erant,  qui 
simul   cum  equitibus    quando     unum   cornu,  quando 
aliud,  quando  unum  vei  alterum  latus  invadebant  et 
iterum  pari  cum  equitibus  celeritate  recurrebant,  tanta 
quidem  pedum  pernicitate,  utper  no  vem  horas,  quibus 
et   aquationi  deservierunt  et   cum    hostibus   pugna- 
runt,  ne  unum  quidem  vivum  capere  potuerunt  Duas 
ante    solis  occasum     horas     in   classem  omnes  re- 
vertuntur.   Turcae  tota   nocte  magnas  custodias  ad 
littora  egerunt,  ne   ad  classem  cbristianoram  nuncius 
aliquis  perveniret.  Etenim  duae  omnino  erant  partes 
insulae,  altéra  Draguto  valde  adversa,  altéra  in  qua 
et   castellum  Draguto  parens ;  qua  de  causa  bi  má- 
gnás custodias  agebant,  ne  resciri  possetinter  insula- 
lanos  discordias  esse,  et  Dragutumin  insulam  descen- 
disse.  Etenim  elabi  non  potuisset,  neque  in  terra.  quod 
Arabibus  *)  se  committere  ausus  non  fuisset,  tum  quod 
pontem  occupare  potuissent ;  neque  mari,  nam  duas  ro- 
stratas,  quas  ad  Cantaram  stare  superius  diximus,  si  ob- 
tinuissent,  praeter  illas  nulla  alia,  qua  elabi  potuissent, 
habebatur .  Harum  unam  Dragut  By  zantium  cum  Vlucha- 
ly  pro  auxilio  misit:  quae  si  exustae  aut  captae  fuissent, 
etgemmas  pretiosissimas,  et  auri  argentique  magnam 
vim,  quae  Solymano  et  purpuratis  ferebantur,  lucrari  po- 
tuissent, et  classis  turcica  serius  suppetías  advenisset 
Profecta  classe  duos  post  dies  ad  eundem  locum  octo  ro- 

*)  Ittvánfi  Jegyiete :  Maoris. 


193 

$tratae,  qnae  Melita  renim  neceBBariarnm  causa  nna 

elvére  non  potaerant,  appellunt:    et  cognito,   quod 

clas8Í8  aquatione  facta  solvísset,  ipsi    quoque  vasa 

ommaímplerestatunntQnod  qnídemetiam  sine  damno 

peregenint ,  egregieqne  praelium  cum  Mauris  concur- 

íiantibus  inierunt ;  potuissentqiie  omiies  ad  uiium  usque 

salvari,  nisi  lente  iiaves  conscendíssent.  Nani  chrístiani 

etiam  humanitatís  of&cinm  invícem  deferentes  moram 

trahebant :  quod  Mauri  conspicati,  et  paucítatem  quo- 

qne  despectantes,  statim  confertim  equítes  et  pedítes 

impetum  facinnt,  et  qui  in  terra  reperti  sünt,  ad  cen- 

mm  et  qninqnaginta,  partim  caesi,  partim  snnt  capti. 

Unirersa     classis    centum     viginti   millibus   Tripoli 

distabat  ad   insnlam  arenosam  ac  sterilem,  nisi  quod 

aquae  dulcis  effossas  venas  reperire  poterant,  verum 

nialas  ac  nocivas :  in  continenti  verő  in  viginti  mil- 

lium   spatio  Manri,    quos  Maauridos  vocant,  conside- 

bant.  qui  explorata  classe  confestim    in   colloquinm 

venemntj    retuleruntqne    Dragutiim  cum  octingentis 

Turcis    et  plerisque  ex    Arabibns   in  insula  fuisse. 

Poat  quintum  autem  diem  celox  Melitensiiim  cum  ter- 

ram  legeret,     conspexit   equitatum    turcicum,  quem 

dno  profugi  accedentes,  atqiie  mirantes ,  cur  duas  illas 

roötratas  ad  Cantaram  neglexissent,  retulerunt  esse 

Dragutum   et  Vluchalium  una   illarum    rostratamm 

Constantinopolim  pro  evocanda  classe  profectum.  At 

per  quindecini  dies  continnos,  quos  ibi  faerunt,  contra- 

rios  ventos  experti  sünt :  quare  tam  taedio  navigandi, 

luam  aquarum  et  rerum  necessariarum  defectu'plerique 

moriebantur  et  infirmabantur,  navis  etiam  oneraria, 

qnae  Tocabatnr  Imperialis,  in  terram  elisa  naufragi- 

^yn,  salvÍB  tamen  militibus  ac  liominibus,  armamentis, 

tt  fere  rebuB  omnibus,  fecit. 

MoHuii.  Bvmm,  HUT,  icupT.  XVI.  lo 


19Í 

ConsTiltatum  ergo   est,  an   adhuc  exspectareni 
ventum  prosperum,  quo  insistendo  priori  deliberationi 
Teiithraiiiam,imnc  Tripolim  dietam,  peterent,  an  quia 
multis    difficultatíbus  laborarent,  ín   christianitatem 
reverterentur :  an  verő  Aeginum  sive  Zerbum  insu- 
lam    tenerent.  DÍBsentientibus  consiliís  tum  determi- 
narí  nihil  potuit:  at  inseqiienti  die  congregatis  in  con- 
silium  piacúit,  si  ventum  nacti  sintBecundum,  Tripolim 
péti,  8in  minus,  Aeginum :  sed  ventifi  ab  Teutlirania  re- 
luctantibus  Aeginum   tenuerunt.   JoanneB  de  Cerda 
dux  universae   claBBis  cum  Xecho  illius  insulae  heré- 
dé, Bed  tamen  exBule,  perfecit,  ut  ad  Zerbum  proficisce- 
retur  cum  Arabibus,    ac  pontem   in  continente,  ne 
Turcae  iuBulam  intrarent,  custodiret,  ibi  stipendiuiu, 
8i  priuB  obsideB  ad  Be  attulisset.  Bibi  daturum.  Classis 
ergo  secundo  Mártii  insulam  attigit,  et  Bubito  Bpecu- 
latorea,  qui  ad  deBcenBÍones  commodiora  lóca  inspiee- 
rentj  misit ;  nam  ex  captivis  Turcis  intelligebatur,  ad 
spatium  duum    millium  ab  caBtello  Bacellum  turcicuiu 
et  ibidem    undecim  puteoB  aquae  dulcis  esse :  idem 
quoque  christiani  olim  captivi  et  periti  locorum,  sed 
etiam  Bpeculatores,  quos   generaliB  ad  recognoscen- 
dum  situm  miserat,    quanquam  aqua  non  cBset  valde 
bona,  confirmarant.   Ergo  loco  ad   deBceuBiones  et 
acicB    componendas  occupato ,  jusBit  militcB   expoui, 
et  cum  egrederentur,  Btatim  in  aciem  coire,  ut  aiitea 
fecerat ;    verum  majori   temporis  parte  in  deponeudis 
militibuB  et  tormentiB  aeneis  ac  rebus  necesBariis  con- 
Bumpta,  ad  locum  castrorum   bcx  millium   spatio  di- 
Btantem    eo    die     perveniri    non     poterat;   placuit 
eodem  in   loco  ea  nocte  castra  habere,  et  acies  in-  j 
Btruere.  Earum  in  una  melitenscB  militeB,  cum  Ger- 1 
manorum  quatuor  vexilliB,  Gallorum  duobus,  in  altéra 


195 

peditatns  omnis  itaiici  nominis,  in  tertia  omnes  Hi- 
epaoilocati  sünt.  Compositis  aciebus,  lóca  castrorum 
singnÜB  designata^  et  cuatodiae  dispositae.  Omnibus 
ex  militarí  arte  rebus  peractis,  ad  noctem  duo  Mauri 
nuncii  ab  Xeche*)  afifuere:  referebant  Xechem  ab 
snis  subditis  receptum ,  idque  se  eorum  beneficio  tri- 
baere,  et  vicissim  velle  regem  Hispaniaruin  agnosce- 
re :  petére  idcirco  generalem,  ut  exercitum  in  naves 
imponeret,  et  ad  castellum  appelleret,  ubi  emenda- 
rum  rerum  neceBsariarum  copiam  praeberet,  ac  de 
profectione  in  Tripolim  tractari  coram  posset ;  nísi 
enim  exercitum  reducat,  Mauros  omnes  in  armis  esse, 
qni  si  impetum  yelint  facere^nonseeosposse  coercere 
et  vereri,  ne  damnum  aut  periculnm  faciant.  Jussit 
generális  eos  lucem  exspectare,  et  mane  facto  ex 
consilii  sententia  taliresponso  dimisit:  Quod  si  venti 
adversissimi  non  fuissent,  iturum  se  fnisse  Tripolim ; 
nonc  repellentibus  ventis  atque  fortuna  pacatum  et 
amicum,  ut  eum  videlicet  ín  pristinum  regnum  resti- 
tueret,  in  Zerbum  venisse,  quod  ipsum  olim  Alphon- 
Bos  de  Cutna  praefectus  Golettae  promisisset ;  volu- 
isse  ergo  id  in  fine  expeditionis  praestare,  tamen 
occasionem  ita  oblatam  neglígere  noluisse.  Quam  ob 
rem  si  jam  regnum  recuperasset,  ut  quidem  nunciavit, 
reducturum  se  milites  in  naves,  si  prius  aquam  com- 
portarent,  et  carnes  emerent ;  et  dumhaec  absuis  ex- 
pedirentur,  Xeche  cum  insulanis  sacramentum  in  fidem 
regisHispaniarumpraestarent,se  aquationis  causa  ad 
puteoB  ca8trapromoturum,po8tquametiamexercituB  in 
terra  esset.  Haec  si  certo  constiterint,  se  quoque  milites 
inpositumm  in  naves.  Simul  dimissis  nunciis  ad  coliigen- 
da  etiam  vasa,  signo  dato  exercitum  monent.  Al- 
varum  autem  generális  cum  extraordinariis  militibus 

imrimA  jagyMta  ■  Twtls  Sah.  ^^ 


ad  perlnstrandum  locum  castrorum  praemittit, 
cni  obviam  quatnor  Maurí  facti,  nuncii  ad  generá- 
léin venientes;  comitari  ad  eum  curavit,  nuncian- 
do,  videri  sibi  ad  explorandnm  venire,  et  idcirco  ne 
antequam  in  castra  perveniretur  eos  dimitteret.  Per- 
Instratis  castris  ac  puteis  renunciat,  sitnm  esse  non  in- 
commodnm,  puteos  autem  lapidibus  et  aréna,  nno  tamen 
excepto,  repletos  esse,  verum  missis  instrumentis  et 
hominibus  posse  ante  adventum  exercitus  repurgari. 
Dictorum  Maurornm  altér  erat  Mezwar  dux  copiarum 
Xeche,  missus  ut  Xecbem  excnsaretjvolnisseergo  in- 
quit  ad  generalem  venire,  et  officii  causa  visitare 
eum,  si  tutnm  fuisset  ab  suis.  cum  quibiis  ipse  diver- 
sis  consiliis  ac  volnntatibus  discreparet ;  sed  cum  in 
castris  consedisset,  tum  se  venturum  ad  colloquium. 
Hic  missionem  vebementer  postulans  retentus  est; 
unum  tamen  ex  suis  remitti  permisít ;  nec  multo  post 
castris  appropinquatum  est,  et  sonus  etiam  tympano- 
rum  barbaricorum  duobus  millibus  (passuum)  distan- 
tium  exaudiebatur :  cum  duo  nuncii  iterum  veniunt,  et 
referunt  nomine  Xeche,  totam  insulam  gratolarí 
adventu  generális,  et  se  velle  in  colloquium  cum  solis 
quatuor  equitibus  ad  médium  inter  duos  exercitus 
spatium  venire,  ut  idem  et  generális  facérét  orare,  se 
quidem  propius  főre  venturum,  sed  suos  voluntatis 
suae  facultatem  sibi  non  amplius  permittere.  Ex  qui- 
bus  cum  generális  facile  conjiceret  Xechem  male 
animatum,  et  nihil  ab  eo  amicum  exspectandum  esse : 
remissis  nunciis  respondit:  Quandoquidem  Maurí  ne- 
quaquam  permitterent,  ut  ipse  ad  se  veniret,  non  esse 
opus  ut  extra  sua  castra  progrediendi  curam  atqne 
laborem  susciperet;  se  enim  pro  praesenti  castrorom 
quidem  lóca  cum  militíbus  occupayisse,  craBÜna  verő 


197 

die  Tentamm  nltro  nsqne  ad  domnm  snam.  Ergo  miles  ia 
ordinem  redigitiir;  etaciesMelitensíam,  Germanorum, 
et  Gallornm,  inquaerant  daomillia  peditnm,  médium 
l(N»im  obtinnit,  acies  Hispanornm  trium  millinm  etqnin* 
gentornm  dextrnm  latus,  Italoruin  trium  miliíum  sini- 
Btmm  ad  partém  marítimam.  Huicaciei  cohortem  unam 
trecentorum  Hiapanorum  extraordinariorum  adjungit, 
quadringentis passibns  abaciedistantem,ita  útin  fron- 
tem  praecedere  aciem  videretnr :  namlatus  sinistrumtam 
aciei  qnam  caatrorum  maré  satís  defendebat;  dextrae  aciei 
ad  latus  dextrum  intra  palmarum  arboresalteram  cohor- 
tem Hiapanorum  totidem  militum  dísponunt.  Ita  acies 
perseintegrae  consistebant,  etqui  hostium  velitationes 
exdperent^inpromptu  erant.  Hocordine  neque  ab  ca- 
strís  procul  et  hostem  propius  modicum  spatíum  pro- 
cessemnt  duabus  de  causis :  ut  puteis  purgandis  major 
praeberetur  commoditas,  atque  hospitia  interim  dispo- 
nerentur :  tum  verő  qitia  miles  priori  nocte  atque  tota  die 
aquae  inopia  laboráns,  ne  ordinibus  desertis,  quae  res 
hostíbnB  maximam  occasionem  in  suum  detrimentum 
potuisset  praebere,  acies  turbaret. 

Manrí  nihil  hactenus  hostile  ostenderant,  quia 
acies  crebris  ordinibus  et  mílitaríter  instrüctas  cer- 
nebant  Sed  in  ipsa  castrorum  metatione  ad  diversa 
munia  dispersas  adoriri  crediderant.  Itaque  cum  ad  ma* 
numvenissent^confertos  hostes  ínvenerunt;  atque  pri* 
mumvelitarí  praelio  certatum;  deinde  modo  in  unum  latus, 
modo  in  alterum,  modo  in  frontem,  modo  in  terga  pugna- 
re;  in  fugám  conrersi  iterumcum  majori  clamore  atque 
impetaredire;  ut  tandem  etiampromotisaliquantisper 
adebos  terga  dare,etquanquameorumpeditespernici- 
tatecmn  equis  certarent,  male  mulctati  refugere  coacti 
sint,  et  ad  praelium  amplius  non  reverterunt.  Sed  ta- 


198 

men  iit  tutíores  ab  insultationibuB  eorum  mauerent , 
mandat  generális  Aiitoiiio  comiti  architecto,  castra 
ex  usu  militarí  desígnari,  ac  valló  commuuirí.  Per 
hoc  bídunm,  quod  datiim  est  quieti,  Mauri  vexilla  ál- 
ba minuta  manibus  portantes  cursim  accedebant,  ao 
litteras  alligatas  relinquebant,  quibus  pacem  posce- 
bant.  et  promittebaut  seiiifidelitatcin  et  subjectionem 
regía  Hispaiiiaruni  datiiros.  tribiitiim  quoque  annaum 
pensuros.  Generális  nullnm  eis  responsum  dabat,  nam 
decreverat  eos  armis  ad  deditionem  cogere.  Cnm  ergo 
instructis  aciebus  versus  se  cxercituni  proficisei  ceme- 
rent ,  congregati  ex  communi  consensn  quendam  Há- 
mét Baj  ese  ex  A  puliaoriundan>etideo  lingvae  italicae 
peritum  mitítunt.  qui  nomine  Xeche  et  omnium  insulano- 
rum  referret  ad  generalem,  ne  ultra  procederet,  non  enim 
sevelle  pugnare,  sed  deditionem  facere  cnm  personis 
ac  rebus  suís,  et  quoad  formula  deditionis  conficeretnr, 
jam  statim  se  duos  obsides  daturo^,  et  castellum  tradi- 
turos.  Qua  de  re  eodem  in  loco  consultatum,  atque  deli- 
beratnm  est,praestare  in  voluntariam  ac  spontaneam 
subjectionem  recipére,  quam  coactam,  atque  ipsam  quo- 
que ínsulam  vastari.  Quo  responso  accepto  duos  obsides, 
quos  nominatim  generális  tanquam  praecipuos  evoca- 
vit,  miserunt,  et  missis  qui  reciperent,  castel- 
lum quoque  tradiderunt.  Generális  cum  exerdtu 
ad  castellum  profectus,  necessarium  judicavit  novas 
munitiones  erigere,  quae  vetus  castellum  cingerent, 
et  praesidium  contínuo  íbi  tenere :  tum  quod  sitns  to- 
tius  insulae  commodissimus  ibi  esset:  tum  verő 
quod  insula  in  perpetuo  officio  contineretur,  et  pira- 
tae,-^uorum  erat  receptaculum ,  arcerentur,  atqne 
in  Afrícam  trajectus  esset  opportunus,  quarum  remm 
causa  et  prisci  romani    castellum  oondiderant;   ma- 


199 

teriaetiam  íupromtnerat,  videlicet  palmae,olivae,  terra; 
et  sidintíusperseverarepotuissentjStatiierantin  hiemem 
prosimam  ad  Cantaram,  quapropinquissimus  est  ad  con- 
tinentem  trajectus,  munitiones  perducere,  utportum  se- 
cnmm  redderent,  et  insnla  ab  continente  defenderetar. 
Ergo  munitionum  designandarum  negotinm  An* 
tonio  comití  architecto,  et  certis  quibnsdam  duci- 
bofl  demandatur ;  diicibus  ac  mílitibaB  BÍngulis  singu- 
lae  mnnitionnm  partes  distríbuimtur ;  qui  tanta  cele- 
ritate  et  certatím  laborabant,  nt  opus  validam  et  ad 
defendendum  safficíens  brevi  exsnrgeret.  Plerisqae 
aatem  ob  aestum  et  laborem  infirmantibns,  hospitale 
ex  domnncnlis  quibnsdam  proximis  constitutum  est, 
ín  quo  infirmi  pro  copia  rerum  diligenter  curabautur. 
Ipse  yero  generális  cum  Mauris  tractare,  eos  in 
sacramentum  recipére,  in  castello  pinnas  veteres  de- 
molirí,  et  aggeres  ad  muros  facere,  ac  majoribus  tor- 
meutis  aggerationes  ex  arte  constmere,  ac  necessaría 
importáré,  qnaecunque  sive  ad  victum,  sive  ad  pro- 
pugnandum  nsui  essent  futura,  sollicite  curare.  Dum 
haec  fiunt,  magister  equitum  melitensium  explora-  . 
tam  habens  Byzantio  classem  turcicam  jam  instruc- 
tam  ad  solvendum  modo  cogitare,  generalem  monet, 
uti  non  solum  expeditionis  sed  etiam  Melitae 
et  italicae  omnis  orae,  ne  quis  subitus  et  improvisus 
casus  emergeret,  cogitationem  susciperet.  Qnare  sum- 
mo  stndio  ac  celeritate  omnia  curare,  Xechem  una 
cum  insulanis  ad  sacramentum  fidelitatis,  dato  üli  ve- 
xiUo  et  yidssim  recepto  Draguti,  ac  confirmatís  con- 
ditíonibus  coegit ;  jussit  ex  Sicilia  panem  nautícum, 
pecnniam,  etsupplementum  adduci;  et  eodem  tempore 
pnblice  edicit,  ut  milites  naves  conscendant,  et  quam 
citissime  se  expediant,  ut  sine  mora  portu  exire  pos- 


200 

sint  cam  aígnam  datam  faerit;   praesidium   insuper, 
qnantam  satís  putabat,  imponit.   Jam  etiam  prorex 
Neapolitanas  BÍgnificarat  classem  brevi  conspicien- 
dam  in  illó  mari,  et  petére,  ut   triremes  auas,  quo  ur- 
bibuB  maritimis  prospicere  posset,  quamprimnm  re- 
mitteret.   Sed  tamen  nulla  quantumvis  maxima    adhi- 
bita  diligentia,  et  quamvis  sat  temporia  habuissent, 
milites  conscenderant,  praeter  Italos  et  partém   Hi- 
spanorum ,  quod  erat  septimo  die  Maji,  reliqui  omnes 
ad  decimum  diem  conscendere  stataerant ;  cum  paulo 
ante  occasum  solis  celox  ab  magistro  melitensi  missa 
cum  litteris  affuit,    quibus   significabat,   eadem    die 
classem  turcicam  ab  sacro  Junonis,  vicina  Melitae  iu- 
sula  solvisse,  ac  Piali  bassam  ex  captae  naviculae 
gubernátoré   numerum  navium,  et  rerum  omninm  sta- 
tum     diligenter    et   exacte    exploravisse ;   quae  ad 
se  transfuga  quidam  certo  retulisset.  Greneralis  nihil 
cunctanter  faciendum    ratus,  Germanorum  legato  ut 
milites  ad   littus   celerrime   producerét,    Alvaro  de 
Sande    ut  curam      haberet    omnium    conscendendi 
mandat,   et  quae  ad  praesidium  castelli  forent  neces- 
saria,  cuncta  diligenter  disponit,  atque  omnibus  man- 
data   dat.   In  re  inopinata   multa   simul  atque  semel 
erant  munia   praestanda  tam  ducibus,  quam  militibus; 
videre  erat  alteros  tabernacula  detrahere,  alteros  vasa 
coliigere,  alios  portare,  alios  currere  et  intrare  in 
ipsum  maré  pectore  tenus,  ut  scapham  aliquam  vei 
celocem  arripere,  et  ad  naves  pervenire  possent.  Du- 
ces    verő   interea  consultare ;  ac  unum   videbatur  in 
tam  praecipiti  re  consultum,  utstatim  solverent,  et  ad 
ortum   lucis   siccitates   marini  aestus   in  altum  eva- 
derent :  sic  enim  etiamsi  classis  bostilis  eos  perseqni 
vellet,  extra  omne  periculum  főre,    et  tamen  si  hostifi 


201 

nondnm  compareret^ad  lucem  poBse  se  redire  reliquos 
mílites  ad  recípiendum ;  navíbus  onerariis,  ut  sta- 
timproficiscantnr,  est  commissum.  Triremes  non  exive- 
rant,  ut  erat  conclasum,  quod  veataoi  coatrarium  ha- 
buissent;  et  credidiasent  cito  caanram,  ne  remiges  per 
tempestatem  '^conflictati  in  opere,  si  usns  esset,  defice- 
rent.  Reliqnam  omne  tempus  ín  mandatis  síné  qníete 
consumptam  est.  Ac  post  celocem  íngredítur  ipse  et 
cüm  eo  Alvarns  de  Sande,  et  ultra  unam  horam 
Gruimaranum  trierarchum  tríremis  praetoríae  exspec- 
tantes,  cum  non  compareret,  revertuntur  ad  tríremem 
conscensuri ;  quos  Guímaranus  ut  procul  prospexit,  et 
clamore,  et  nutu,  ut  reverterentur,  et  festinarent,  sí- 
gnificare  coepit;  siquidem  classis  turcíca  jam  con- 
spíciebatur  ín  ipso  omnínocrepusculítempore.  Pialius 
ením  [^superiorí  díe,  quíndecim  ndllium  spatio  ab 
cbristiana  classe  dístans,  Mustafam  praefectum  mití- 
lenensem  et  Vluchalíum  apulum  transfugam  perítíssí- 
mos  eju8  maris  in  una  celoce  ad  speculandum  miserat, 
et  omnia  explorata  retulerant,  decreverantque  simul 
cum  exortu  lucis  hostes  adorírí.  Forte  ejus  noctis 
castodias  Scipío  Auria  agitabat,  quae  tam  propinquae 
fnerant,  ut  cum  Scipío  hostem  ipse  vidisset,  ab  univer- 
sis  quoque  conspiceretur,  et  eodem  tempore  fugae  se 
mandaret,  tanta  perturbatione,  ut  pleraeque  naves  etiam 
obfugae  meditandae  ac  capiundae  ignorationem  peri  érint, 
pleraeque  in  salum  íllisae  sínt,  ex  quibus  homines  ín 
maré  se  demittentes  vicinam  quisque  terram  capíebat, 
credentes  apud  Mauros  in  societatem  ac  relígionem 
nuper  asumptos  salutem  reperiri.  Sed  naturalí  inimi- 
citia  et  avarítia  omnis  humanitatis  atque  officii  me- 
móriám exuerant,  ut  alteri  capti,  alteri  trucídati  fue- 
rínt  Alvarus  cum  expeditis  militibus  per  oram  mariti- 


202 

mam  excurrens,  qiii  nataudo  evaserant,  recoUi^it. 
Generális  verő  vestes  eis  darí  jussit,  ac  partim  li- 
beralitate  generális,  partim  amiconun  rcfecti  snnt, 
non  tamen  ita,  ut  timorem  deponere  potuissent,  nam 
ii  quoque,  qui  in  terra  erant,  uno  momento 
tantae  et  tam  iucredibilis  rei  spectaculum  intuentes, 
non  raodo  in  timorem,  sed  quendam  stuporem  altissi- 
mum  velut  immergebantur.  Johannes  Auria  conaide- 
rans  inter  aciem  hostium  se  cum  sua  trireme  eflfu- 
gere  non  posse,  erat  enim  gravis  et  vetus,  impegit 
sponte  in  arenas  aestus  mille  passus  ab  castello,  et 
scapha  in  terram  venit:  quem  officiales  ac  milites 
conspicati.  triremem  vacnam  remigibns  reliquerant. 
Eodem  mane  sünt  novem  et  decem  triremes  captae, 
septem  quae  canalira  tenuerant,  ad  castellum  appule- 
nmt,  reliquae  Antonii  Maldonati  triremiummelitensium 
ducis  singulari  fortitiidine  in  tntiim  evaserunt.  Trier- 
arclio  enim  posse  se  percanalem  ad  castellum  navem 
adigere  svadenti,  Nolim,  inquittrierarchae,etiam  vive- 
re  amissa  nave :  ac  simul  vela  expandit,  remos  inten- 
dere  jussit,  et  ad  vexillum  conversus,  Dii  prohibeant, 
inquit,  ut  unquam  meo  tempore  haec  navis  potesta- 
ti  liostium  subjiciatur;  aut  certe  si  necesse  sit,  ven- 
dam  immenso  pretio  ad  aeternam  mei  memóriám. 
NonnuUae  navigandi  summám  melitensium  peritiam 
pro  comperto  habentes,  Maldonatum  secutae  om- 
nes  in  christianitatem  salvae  se  receperunt.  Generá- 
lis ut  vidit  horrendum  spectaculum,  jubet  ad  propin- 
quas  hostiles  triremes  colubrinam  unam  emitti; 
illa  autem  simul  atque  displosa  est,  frustatim  disru- 
pta  decem  viros  necavit,  inter  quos  cum  ipse  quoquc 
Tinus  affuisset,  ettres  ex  familiaribus  tacti  extinctique  cs- 
ent, immúnis   a  pericnlo  evasit   De  praesentibns 


203 

ergo,  qnantom  pro  tempore  et  necessitate  potuit,  pro- 
spexit^et  tabeniaculam  qnoddamíngressus  cum  Johanne 
Anria,  Alvero  de  Sande  et  Guimarano  consnltavit. 
Johsones  Auría  seniiícaceIoceprofectnram,et  disper- 
sas  tríremes,  qnae  evasissent,  collectiirnm  affirmavit; 
dius  BiiaB,  qnarnm  nna  Melitae,  altéra  Messínae  re- 
mansisset,  armatnmm ;  Andreám  Aiiriampatruum  infor- 
naturam  de  snccesBU  cladis,  et  dnas  tresve  ab  eo  peti- 
tnmm ;  videri  »ibi  ac  consulere  ipsum  qnoque  idem  facé- 
ré qnanto  praesentia  sua  in  Sícilia  magis,  hic  verő 
jam  pamm  ant  nihil  proficeret.  Alvarus  rogatus  sen- 
tentiam  mnltis  verbis  disseniit  cum  de  casibus  belli, 
mm  de  necessaria  profectione  suscipienda.  Nonne, 
inqnit,  nosti  belli  finem  fortunae  subjectum  esse,  o 
pneralis!  qnam  invitam  tenere  non  possis;  non  decet 
virom  fortém, sed  ducem  atque  imperatorem  multo  mi- 
108  rebüs  adversis  frangi.  Quodsi  perspicerem,  aut  pe- 
ricala  maris,  aut  hostes  tibi  timorem  inflixisse :  multa 
ittbeo.  quae  dicerem.  et  exponerem,  utrum  sitpericulo- 
shift  manerehic,  et  expectare  omnesinsultiis  hostium  om- 
Begque  humanarum  rerum  calamitates,  an  verő  per  medi- 
•»*  bostes  iutrepido  animo  in  christianorum  terram  pene- 
trare :  exponerem,  quid  honor  tiuis,  quid  genus,  quid 
dignitas,  quid  ofíicium  et  provincia  in  tuam  íidem  et 
admiuistratíonem  tradita  flagitarent;  denique  bor- 
tarer  te,  atque  omnibus  viribus  impellerem.  Sed  et 
haec  nemo  te  novit  melius ,  nemo  te  teipso  fortius 
praestitit.  Pudor  fortasse  te  afficit,  quod  nuper  im- 
perátor mnltarum  classium,  multarum  gentium,  multo- 
rmn  hominom,  nunc  neque  unius  naviculae  potesta- 
tem,  neque  tui  ipsius  habeas,  nisi  quam  vei  fortuna 
propitía,  vei  hostis  ignorantia  concesserit.  At  hoc  con- 
loleadum  est,  excusandum  certe  non  est,  propterea, 


204 

qnod  jam  inde  ab  initío  tanto  consilío,  tanta  prnden- 
tía  omnia  ínstitnisti,  atque  parasti,  deinde  gesBistí,  Qt 
nihil  ad  snmmum  imperatoris  ofíicinm  addi  de- 
buerít.  Haec  qui  expertns  in  Marté  non  est,  imperátor 
est  nnllus;  et  si  omnes  alios  omninm  aetatam 
imperatores  praetereamns,  Jovis  ille  oljmpii  filius, 
victor  terramm  orbis,  vidit  tamen  suas  acies  vic- 
tas,  vidit  fogatas,  postremo  se  quoque  ab  fortana 
victum  et  vidit  et  sensit.  Tu  ergo  celocem  conscende, 
et  jube  qui  te  comitentor.  Ego  mihi  hoc  castellum 
propugnandum  provinciám  jam  nonc  ultro  suscipio  : 
quod  et  ducem  magnae  anctorítatis,  ut  si  omnia  mi- 
simus,  ne  qoid  committatnr  indecore,  quod  vei  uomen 
vei  famam  tanti  regis  nostramque  macularet,  re* 
quirit ;  et  quod  fortissimorum  militum,  qui  sive  volun- 
tarie,  sive  stipendio  me  sequuti  sünt,  desertor  esse 
nolo.  Snpersunt  multae  triremes,  evoca  Johannem 
Mendozam  cum  classe  hispaniensi ;  enitere,  qnod  fa- 
céré possis,  ut  hostibus  brevem  laetitiam  concedas, 
tibi  verő  sempiternam  glóriám  recuperes.  Consilium 
generáli  piacúit,  et  Alvaro,  quem  secum  nna  profi- 
cisci  statuerat  multis  rationibus  ac  precibus  adduc- 
tus,  liberam  electionem  permisit.  Deinde  praestituto 
tempore  cum  Johanne  Auria  et  plerisque  praecipuis, 
cum  solis  no  vem  celocibus  mari  se  commisit.  Sed 
timore  quodam,  ne  ab  hoste  quovis  modo  conspiceren- 
tur,  vei  sentirentur,  correpti  ante  lucem  revertere ;  et 
iterum  ad  vesperam  eadem  hóra,  qua  ante,  naves 
solvunt,  et  sine  periculo  Melitam  perveniunt.  Eadem 
hóra  magnus  magister  celocem  ad  Alvanim  dimisit,  et 
certiorem  fecit,  Johannem  Cerda  super  triremes  me- 
litenses  eadem  die  in  Siciliam  transivisse,  et  se  ad  re- 
gem Hispaniarum  Guimaranum  expedire,  ut  Johaa* 


2Ö6 

oem  líendozam  etnn  classe  iiispaniensi  accersat; 
mandatnram  etiam  proregem,  qni  auxUia  soUicita- 
ret.  Qaae  res  magnam  omnibns  recreationem  incen- 
debat,  qnia  intelligebant,  qnam  facUe  succurri  potuis- 
set  rel  a  mediocri  numero  tríremium,  bí  hostis  in 
classem,  quae  vacna  erat  ab  hominibns  relicta,  mili- 
tem  revocasBet;  quod  omnino  faciendumilli  fuÍBset: 
non  enim  copias  ita  divídere,  ut  partém  in  castriB  re- 
linqneret,  auBus  ftiisBet,  ut  et  illi  ab  castren- 
sibuB,  qui  ad  quinque  millia  virorum  conficiebant, 
profligarí  poBsent,  et  Bimul  triremes  quoque  infirmiores 
redderet  Simul  atque  prorex  dÍBceBBit,  Alvarus 
omnia,  quae  ad  defendendum  ac  propugnandum  condu- 
cere  videbantur,  magna  Boliicitudine  die  noctuque  cu- 
ravit,  et  inter  alia  egregia  opera  vallum  unum  circum 
arcem,  cui  praeBidium  mille  trecentorum  militum  at- 
tríbuit,  huic  item  vicinum  vallum  addidit ,  quod  puteoB 
quoBdam  circuli  modo  circumdabat,  ut  eorum  uBum, 
quam  diutisBime  poBset,  couBervaret.  Dragut  Teuthra- 
niae  prorex  eum  quatuor  triremibuB  et  totidem  one- 
rariis  plenis  tormentorum  aeneorum  et  omnium  rerum 
neceBsaríarum,  quod  erat  Bexto  poBt  cladem  acceptam 
die,  advenit  Auxilia  pedestrium  et  equeBtrium  copia- 
rum,  in  queis  et  Xeche  aderat,  per  continentem  ve- 
nire  juBBit.  PialíuB  ad  puteos,  quo  loci  christiani  prí- 
mám deBceuBionem  fecerant,  castra,  in  queis  duodecim 
babebat  Turcarum  millia,  facit,  et  coUectis  omniB 
Afrícanae  orae  auxilÜB  propiuB  areem  caBtra  movit. 
Erat  depreBBUB  quidam  clivus,  Bive  profunda  via  at- 
que foBBa  intra  jactum  teli,  quam  AlvaruB  ante  oppu- 
gnationem  aequare  inceperat,  non  tamen  potuerat, 
oppugnantibus  quidem  commoda,  tanquam  vallum^ 
propugnantibuB  verő  valde  incommoda,  pro  qua  cer- 


206 

tatum  est  magnis  viribus  et  magna  amborum  caede* 
Eodem  quoque  die    vallum  chrÍBtíauorum    utrumque 
oppugnatum  est.   Verum   tamen   incumbente   liostili 
exercitu  jubet   Alvarus  milites   sensim  retrocedere; 
quare  vallum  ilhid  rotundum,  quodputeos  defendebat, 
et  fossa,  quam  diximus,  simul   hostibus   cessit.    Ita 
aquatione  jam  perdita  ad  cisternas,  magnis  custodiis 
adhibiti8,estventum.  Germanicaequidam  nationis,  dul- 
ces  aquas  sese  reperturos  receperunt,  uec  magnó  la- 
boré aperuerunt  venas  aquae  verum  salsae.Parcius  ergo 
aqua  certa  mensura  in  capíta  distribuebatur,  ut  uno 
die   sirocbo  ardentissimo   flante,    spiritu  tabifico  et 
siti  corpora  resolvereutur,  mortuique  supra  sexaginta 
fuerint.   Quam  ob  rem   trierarchae   quatuor  triremi- 
um,  quae  in  portum  ingressae    se  salvaverant,  prius- 
quam  aqua   et  pane   nautico  destituerentur,  per  mé- 
diám classem  evadere  statuerunt,  qui  in  secunda  vi- 
gília Neptuno  se  committentes  in   tutum,   antequam 
persentirentur,  pervaserunt ;  quarum  tamen  una  ab  e«- 
teris   aquatum    profícisci   coacta  in    ipsa  aquatione 
capta  est,  redierunt  reliquae  in  christianitatem.   Tur- 
cis  verő  ex  Africa  affatim  suppetebat  annona,  sed  prae- 
sertim   subministrante  rege  tunetano,   et  promittente 
quantum  usque  ad  exitum  belli  sat  foret  Jam  multa 
erant  facta  praelia,  et  tormentis   per  omnia  lóca  fe- 
riebantur,  muri  etiam  undiquaque  validissime  quassa- 
bantur,  sed  omnia  pericula  superabat  aquae  inopia, 
quae  ut  diutius  duraret,    Alvarus  soUicite   curabat. 
Forte  intellectum  est  ab  eo   quendam  siculum,  nomen 
erat   Sebastiano  de  PoUere,  promittere  factumm  se 
ex  aqua  marina  dulcem,  et  nihilo  deteriorem  quam 
fűit  puteorum  amissorum.  Alvarus   accersito  homine, 
si  tantum  aquae  praebere  posset,  quantum  suppeteret, 


207 

nt  qnideni  ipse  pollícetur,  dimidium  omnium  bonornm 
saomin  donatunim  offert,  et  ab  rege  maximam  recom- 
pensam  acceptüriim.  Inventi  quoqiie  simt  Alemain,  qui 
alembicos  conficere  scirent ;  et  conquÍ8ÍtÍB  lebetibus  ahe- 
neis  confeeti  Bunt  octodeeim,  quibus  extrahebatur  aqua 
ad  bibendum  commoda  et  pnteali  sapidior;  non  poterat  ta- 
menpraestari  tanta  vis,  quantampromiserat.  Etenim  uno 
die,  quando  plurimum  facérét,  quinque  et  triginta  va- 
sa nantica  adimplebat,  ordinarie  verő  quinque  et  vi- 
giüti,  non  amplius.  Nihilominus  magnó  fűit  auxilio ; 
namque  singulorum  dierum  aqua  purificata)  item  quin- 
(iuaginta  vasa  aquae  salsae  puteorum  in  arcé  excava- 
torum,  ac  centum  ex  cisterHa  miscebantur  inter  se, 
quae  mixta  potui  utcunque  tolerabiUs  pro  illa  neces- 
sitate  videbatur.  Etenim,  quod  nuUi  unquam  morta- 
líum  defuit,  id  tum  carissimum  fűit.  Nobilis  quidam 
fnit  lombardus,  qui  patrimonium  totum  multorum  mii- 
lium  douassetf  qui  sibi  tantum  soli  aquam  ad  saturita- 
temobsidionedurantepraebuissetUna  mensura  aquae 
mixtae,  quod  erat  tantum,  quantum  uno  potu  exhauriri 
poterat,  lixis  ac  calonibus  viritim  dabatur,  militibus 
duplum.  TempuB  in  canicula  ardentissimum,  et  erat 
noctu  laborándum,  interdiu  in  sole  ferventissimo  pu- 
gnandum ;  panis  aqua  salsa  coctus;  alimenta  omnia 
salsa,  utpote  canies,  pisces,  caseus  ac  legumina,  quae 
elixari  nullo  modo  poterant.  Non  modo  ergo  siti,  sed 
etíam  fame  laborabant;  et  tamen  ne  sitim  augerent 
ex  edulio  rerum  salitarum,  potius  famem  patiebantur; 
multique  quotidie  moriebantur,  et  aliqui  ambulando 
in  terram  ruebant,  ac  potu  aquae  reficiebantur ;  pleri- 
que  tamen  extinguebantur.  Ad  haec  omnes  duces  ac 
praefectos  sacramento  obstrinxit,  sese  justas  portiones 
pro  numero  militum  accepturos;  attamen  urgentissi- 


208 

mae  necessitatis  daríssimnmtelmii  in  fraudem  homí- 
nes  adigebat :  aliqni  inter  euBtodias,  quae  erant  sum- 
máé atqne  arctae.  inter  dividnndnm  penetrabant,  ac 
spongiam  longo  filo  alligatam  derepente  projiciebant, 
et  extractam  sngebant;  aliqni  capnt  immergebant,  ne- 
que  plagis,  neque  vulneríbüs,  nisi  se  satiassent  abs- 
trabi  poterant,  quoniam  morí  minős  prae  siti  aestíma- 
bánt.  Interím  praelia  ad  munitiones  hostinm  magna  et 
saepe  faciebaut.  Sed  jam  puteos  et  vallnm  exterins 
amiserant ;  nam  milites  ab  initio  profogere  ad  bostes 
coeperant,  deinde  verő  frequentiores,  ut  ex  praeliis, 
ex  valló,  ex  arcé  nulla  custodia  retineri  possent.  Ideo 
ex  valló  revoeatí  in  arcem  erant.  Turcae  autem  multas 
munitiones  erexerant,  unam  tamen  propinquam  et 
eminentiorem  in  speciem  turris,  quam  essent  propn- 
gnacula  arcis,  ex  qua  omnia  ebristianorum  propu- 
gnacula  ab  extra  et  intra,  et  aream  quoque  infestam 
die  noctuque  reddebant.  Itaque  in  média  area  val- 
lum,  ad  singula  item  propugnacula  singulum  noctur- 
nis  laboribus  erexerunt.  Sed  jam  etiam  bostes  cum  li- 
gonibus  et  fossoriis  instmmentis  succedebant,  et 
propugnacula  ex  matéria  constructa  distrahebant, 
nec  poterant  vitare,  tantumqae  et  tormentis  et 
operis  egerunt,  ut  vei  curru  per  omnia  quatuor 
propugnacula  ascendere  possent.  Triremes,  quarum 
septem  in  portu  remanserant,  magnum  beneficium 
praestabant,  quarum  latéra  oppugnantibus  objecerant, 
ettabulatísitaconstraverant,  ut  tanquam  ex  arcé  depu- 
gnarent.  Saepe  ergo  etterra  et  mariscapbis,  lintribus, 
celocibus,  lembis,  et  idgenus  minoribus  navigiis  ad 
oppugnandum  redibant,  ingenti  clamore  atque  impetu, 
sed  egregie  fortissimi  milites  tutati  sünt.  Qua  in  re 
illud  multum  profuit,  quod  catenam  ex  maUs  atque 


209 

aBtennÍB    ferreis,  davis   atqné  compagibns   firmissí* 
mam    ad    defendendum  portum  fabrefecerant,  quam 
neqne  securíbng,  neque  aliis  instramentis  perfríngere 
quírerant,    et  naves   maxímo  remorum    impetu   ad 
dÍBrompendum  incitabant,  quae  cnm  ibi  haererent,  de- 
primebantur,  et  omnes  trucidabantar :  pro  ea  ergo  ntrin- 
qnemaximÍBviribus  certatuin  est,  persuadentibus  8ibi 
Tttrdfl,  quod  navibns  expognatís  statim   arcé  quoqne 
potireiitar.  Yigesimo  octavo  Janii  intellectum  est  ab 
Alvaro,   ligna  pro  alembicornm  nsn  oninia  esse  con- 
ftumpta;  pro  pane  coquendo,  si  mimitioneB  vaBtentur, 
sex  diebuB  Buppetere,  alioqoi  dnobuB  omnia  ligna  fini- 
toroB.  CiBtemaB,  quamm  altéra  erat  exBiccata,  jubet 
cUm  luBtrari,  et  refertor  quatnor  palmarum  aquam 
BnpereBsei  dnomm  scilicet,  vei  trióm  diemm  portio- 
néin. Jubet    ergo  singidoB   dnceB  numerum  militom 
scripto  edere;  et  ex  omnibus  nationibuB  Bunt  repertí 
octingenti,  praeter  convnlneratos  et  infirmoB ;  in  trire- 
mibuB  verő  ducenti  ac  triginta.  OmnibuB  in  eam  diem 
doplnm  dari  jubens  et  aliquantnm  vini,  bíc  ait :  Om- 
nia praeBtitimuB  milites,  quaecnnqne  humanis  viribns, 
homana  ratione  praeBtari   poBBunt;  sed  et  calamita- 
tam  fortnnammqne  Bnmma  et  extrema  omnia  perpeB- 
ú  BomnB.  Nam    fames,   sitis,  aoBtus,  labor  diumoB 
noctomnBqne  minora  prae  caeteris  forte  Bunt,  virtute 
véstra  militeB  omnia  ardua  superavimus.  Nnnc  eunc- 
ta,  bnmani  victnB,  elementa  quoqne  ac  fortuna  ipBa 
no8  deficinnt.  Panem  ad  tridni  suBtentationem  aegre 
habemuB :  aqnam   nihilo   amplins ;   tnm    verő  terra 
qnae  noB  protegat,  nbi  est?  tnm  igne,  nisi  mnnitiones 
üostras  vaBtassemuB,  atque  latéra  nostra  nndassemnB, 
jam  din  camÍBBemnB.  Qnid  de  aere  dicam,  quem  sem- 

per  oontrarinm  experti  snmns,  aestus,  ventos  nocivos, 

14. 


2lO 

denique  mortuorum  cadaveríbus  infectam  ?  qno  ano  et 
rnortui  sant,  et  ad  hoBtes  pleríque  profagenint.  Jam 
munitiones  quoque  nostrae  solo  aeqnatae:   tormente- 
rum  neque  locns,  neqne  usns  nllüs,  omnibns  ant  per 
hoBtium    tormenta,   ant  a  BeBe    fractÍB  dÍBmptisqne, 
bombardariis  demortuÍB  aut  dilapsÍB.  Ab  quibna  dob  an- 
xilium  exBpectabamüB,  et  bí  deseruemnt ;  eum  explo- 
ratam  habeamuB,    eum  tri^nta  modo  triremiboa  buc- 
curri  potuiBBe.  Namque  neceBse  fűit  aut  militea  revo- 
care,  aut  naveB  vacuas  in  praedam  convertendaa  ho- 
BtibuB  concedere.  Neque  haec  aatÍB  forte  viderentur, 
niai  quoque  ab  illis  noBtris  miiitibus  deaertí  essemus, 
quiprimumcladenavalitimore  immenaoperciti  nunquam 
▼irílem  animum  recuperarunt,  deinde  ad  hoBtea  turpis- 
Bime  profugerunt,  qui  consilia  noBtra  prodiderunt,  ini- 
micoB  ad  perniciem  noBtram  instruxerunt,  ut  errare  vei 
hae  Bola  re  non  potuerint,  nobis  verő  nullae  pro  voto  suc- 
ceBBerint.  Haec  omnia  milites,  et  his  multo  plura  perpes- 
bí  BumuB,  attamen  hactenuB  vicimuB  non  boatea  modo, 
neque   noatroB  fngitivoB,   Bed  fortunam  ipaam :  nunc 
uniuB  noctiB  labor  Buperest,  quo  aut  glorioae  vincendo, 
aut  fortíter  moriendo,  pro  mortali  vita  immortalem 
couBequemur.  Media  noete  eruptionem  faeiemuB,  quod 
tempuB  pugnam  horribilem  facit.  Sex  legati  in  príma 
acie  eruut  eum  trecentÍB    militibuB,    secundam  ipse 
mihi  attribuo,   tertiam  pono  in  poBtremia,  et  atatuo,  ut 
hi  quoBCunque  fugientes  conapexerint,  neque  mea  perso- 
na excepta,  Btatim  morte  mulctent.  Príma  acieBproficia- 
catur  ad  tabemacula  Piali  baasae  et  Draguti.  Ego  ad 
tabemaculum  magnum  maré  verauB,  ad  quod  euatodiae 
Btationem  habent,   pergam,   et  profligatÍB   íUíb    me 
eum  príma  acie  conjungam,  Bequenteaque  victoríam 
nulli  hoBtium  parcemuB.   Quodsi  quamplurimos  inter- 


fíciemiis,  et  alterutmm  forte  dncmn,  certnm  est,  ne- 
cesse  ipsÍB  fútnram  aut  milites  revocare  in  naves, 
aut  relictÍB  plerÍBqne  munitíonibns  in  nnum  locnm  in- 
qne  nna  castra  contrahere,  propterea  quod  acies 
propter  raritatem  ordinum  imminutae  8ingillatim  con- 
rátere  nequeant.  Itaque  et  aquationem  nobis  relin- 
qnent,  et  lignis  utemur,  quae  triremes  disBolutae  no- 
bis  abiinde  suppeditabont.  Corate  ergo  corpora,  et  in 
tempore  parati  adeste. 

Alvams  per  portám  maritimam  militeB  educit,  et 

\ix  acies    composuerat,  cum    hostes   persentiscere 

coepemnt;  nihilominus  prima  acies  fortissime  invecta 

est,  et  omnes  monitiones  Tnrcis  profligatis  usque  ad 

tabemacula     ducnm    cepenint;    ipse     verő     cnsto- 

dias,  qnae  pro  statione  vigilabant,  fadit,  festinabat- 

qne  cnm  príma  acie  totis  viríbus  conjongi,  et  apnd 

duces,   abi    confertissimi  erant   hostes,  contínuando 

victoriam,  et    stragem   hostium   edendo,   depngnare. 

Qüodsi  postrema  acies  quoque  enndem  sequnta  impe- 

tam  foisset,  potuisset  illó  momento  de    victoria  de- 

eemi.  Interim  glóbus  hostium  occurrit,  quorum  unus 

Alvarum,  quem  ipse  transfodit,  cuspide  feriit,  sed  nul- 

Inm  vujnus,  defendente   thorace,  accepit.  Jam  postre- 

mi  in  fogam  conversi  erant,  quod  exstrepitu  etclamo- 

re    milites  animadvertentes,     ipsi  quoque   fugae   se 

mandanmt,  neque  plures  ex  omnibus,  quam  duo  cum 

eo  permanserunt,  cum  Alvarus  victoriam  esse  pro  se 

clamaret,  etfrustrasingulosretentaret.  Itaque  Alvarus 

videns  etiam  reditum  interclusum  obsidentibus  Turcis 

omnia  lóca  ac  vias,  dubitaretque,  Pervicio  Niciardo  ad 

triremes  se  eum  perducturum  affirmante,  per  obscuríta- 

tem    noctis  adjuti,   salvi,    quibusdam  Turcis   tamen 

íiiaequentibus,ambopervenerunt.  Marottum  tum  prius 

14* 


convulneratum  captiim  amisenint.  Simul  atque  ad  tríre- 
mes  perveiiit,  ad  ortum  lucis  littera>^  ad  Johaimem 
de  Alarcoiie  quaestorio  officio  fuugentem  inittit,  jubet 
praefectis  loqni  et  dicere,  se  in  triremibus  salvatnm 
esse,  quod  intrare  post  praelium  non  potuerit,  sed  ad 
noctem  sese  crescente  aestu  marino  venturura,  in- 
terim  sese  arcemque  luagno  animo  sastentarent  et 
aniissa  snperiori  die  scapha,  quae  daorum  dierum 
portionem  afferebat,  cum  nihil  in  navibus  ad  vescen- 
dum  reperiretur,  mitteret  victum  et  stragulam  véstem. 
At  maxima  est  orta  inter  milites  ex  tiraore  confusio, 
praesertim  cuni  intellexissent  Alvanim  non  adesse, 
quem  per  omnia  propugnaciila  quaerentes,  si  qna 
parte  ingressusforet,  mmciiis cum litteris  supervenit  sed 
tamen  nihilo  sedatiores  sünt  redditi,  quiu  multi  sta- 
tim  profugerunt,  alii  singuli,  et  alii  quadraginta  simul 
et  semel ,  ex  quibus  Piali  intellexit  Alvarum  in  navi- 
bus esse.  Jobannes  Alarconius,  et  quidam  ex  praefec- 
tis cum  eo  navicula  quadam  ad  Alvarum  venerunt, 
quos  ille  verbis  castigavit,  et  volens  statim  in  castel- 
lum  reverti,  quinque  majoribus  tormentis  triremes 
oppugnari  coeptae  sünt,  ac  remanere  coactus  est.  At 
illi,  qui  in  castello  et  veteri  arcé  permanserant  con- 
sultare,  timere,  omnia  extrema  exspectare,  et  primum 
quidem  Roderigum  Zapatam  in  ducem  cum  potestate 
eligere  :  sed  mox  singulis  dilabentibus,  quidam  ele- 
vato  vexillo,  quod  est  signum  induciarum,  et  ab  Turcis 
vicissim  eodem  modo  rcsponso  dato,  Jobannes  de  Funes, 
Jobannes  diZaias,  Jobannes  deAquila,  et  Sebastianus 
Neapolitanus  exiverunt.  Postquam  Piali  ex  profagis 
intellexit  Alvarum  in  triremibus  esse,  in  spem  ad- 
ductus  eodem  quoque  die  et  navium  et  castelli  po- 
tiundi,  oppugnationem   omnibus  edicit.  Universi  ergo 


213 

pedites  et  eqnites,  item  classiarii  nno  tempore  sncce- 
diint  Alvarns  milites  hortabatur,  et  primum  alacriter 
praelium  capessebant;  hostes  verő,  quia  ex  vexillo 
praefiio  indncias  íntelligebaTit  esse,  ad  castellum 
prope  accedebant  et  equites  et  pedites,  ac  cum  sca- 
phis  lintribusque  descendentes  sine  impedimeuto  ad 
nares  oppugnandas  proficiscebantur ;  qua  ex  re  Al- 
varns  et  nűlites  animadvertant  praesidiarios  castelli 
ad  deditionem  venisse.  Tum  milites  animnm  despon- 
dere.  et  in  maré  sese  praecipitare ,  ad  triginta  modo 
cnm  Alvaro  persistentibns.  Itaque  praecipui  aliqni  ho- 
stium  vetare  coeperunt  multitndinem  promiscuam  ac- 
cedere  ad  naves,  ne  in  direptionem  cederent.  Quorum 
unus  Dramux  Arrais  patria  genuensis  cum  lintre 
prope  accedens,  ut  sibi  se  dedere  mailet  qnam  de- 
$ertas  et  solns  sapremam  fortunam  exspectare ,  et 
pervilia  mancipia  exitinm  habere,  peteret,  se  dedere 
aegavit,  vemm  ad  bassam  secum  venturnm,  si  id  bo- 
na  fide  polliceretnr :  quo  confirmante,  ad  bassam  nna 
int,  quem  ille  sedere  jussnm  honorifice  tractavit,  et 
vestibus  donavit.  Legati,  qui  ad  paciscendum  exive- 
rant,  de  suís  tantum  personis  pacti  sünt,  et  eis  servata 
^rt  fides ;  verum  in  commnne  retulerant  omnibns  salu- 
tem  esse  pactam.  Piali  bassa  castellum  depraedan- 
dum  militibus  dedit,  et  omnes  in  eo  reperti  occisi 
sünt:  postero  verő  die,  qui  se  in  arcem  veterem  in- 
closerant,  ut  erat  commissum,  vivi  in  servitutem  man- 
npati.  Piali  recepta  insula  in  Africam  trajecit,  et 
quosdam  Mauros  de  Tagiora  inobedientes  in  po- 
testatem  redegit.  Arabes  autem  in  deditionem  coegit. 
Hinc  reversus  per  Melitam,  intra  jactum  majoris 
tormenti  abscedens    oram  Siciliae  et  Calabriae  le- 


214 

gens,  praedabundüB  Praevesam,  et  postea  Gonst 
tinopolim  venit;  milites  et  dnces  armatí,  tym 
nis  personantibus ,  signa  militaría  prr.eferentíl 
prímarÜB  Tnrcis,  velut  in  trimnphnin  per  civital 
tradnctí. 


LIBER    ÜNDECIMUS. 


Qaemadmodnm  SolymanoB  expeditíonem  in  Per- 
sas  moverit,  et  pacem  fecerit,  Mastapham  filium 
sQfltalerít ,  Giehanger  vitám  finierit,  tandem  Ba- 
jazeto  atqne  Selimo  provineias  distribnerít,  illi  remo- 
tam,  hnic  verő  propinqoam,  BuperiuB  narrayimns. 
Ideo  aimnl  etiam  apertas  inimieitias  cnm  Selimo 
sQscepit.  Ad  eam  Solymanus  legationemmisit;  qnodBi 
nimiram  in  se  stetisset ,  Mehemeto  filiorum  natn 
majori  traditumm  füisse  imperínm;  at  hnnc  fato 
8U0  prídem  functum ;  Mnstapham  pro  salute  imperü 
8QbIatam,  Giehengenim  mortunm,  duos  tantnm  ipsos 
in  vivis  esse.  Se  ergo  petére,  et  auctoritate  patema 
ínjangere,  ut  pacem  colat;  ceterum  impérium,  divi- 
nmn  munus,  a  Deo  maximo  exspectet.  Sed  non  valnit 
patema  anctoritas  ad  sedandam  in  eo  cupiditatem  im- 
perü ;  qnippe  onnm  Sélimum  si  sustulisset,  quem  imbel- 
lem  prae  se  dncebat,  sibi  uni  superstiti  cessnmm  qno- 
qae  idtro  főre  impérium.  Certatnm  est  inter  eos  his 
odiis  et  irarum  fomitíbns;  postremo  bellnm  indicit 
Bajazetes  et  Selimnm  nltro  provocat,  missis  donis 
mnliebribus,  fnso  atque  penso;  simul  exercitum  in 
provinciám  ejus  ducit.  lUe  vicissim   occurrít,   et  fit 


216 

praelium  ingens.  Superatus  autem  tum  Selimus  in  ar- 
cem  Conha  fúga  pervasit,  qnem  Bajazet  oppogna- 
tunifi  prosequitar.  Solymanos  interea  anxius  esse,  sed 
übietiam  quae  agerentnr  ab  Selimo  accepisset,  non 
se  contínuit  Constantinopoli.  In  Asiam  enim  trans 
Bospomm  trajiciens,  castrís  positís,  Amhat  begnm 
magistmm  equitum  (beglerbegum  vocant)  Anatoliae, 
snppetias  praemittit;  unum  ex  veziris  Mehemetum 
sübseqni  jnbet.  Hornm  exercitus  Bajazetes  exspec 
taré  non  est  au8us;in  Persidem  contendit,  illius  iis  ve- 
stigíis  insequentibüs.  Neque  prius  constitit,  quam  in 
Esdrom  ab  Ajas  bassa,  cujus  poenam  in  se  convertit,  ob 
miserationem  refectns  est  Inde  profectns  in  arenis 
Arabiae,  dnos  filios  in  teneraaetate  existentes,  neque 
molestififsimae  ac  velodssimaeagitationis  patientesnltro 
vita  privát.  Persa  tandem  profugum  honeste  excipit, 
et  honoriiico  in  loco  habuit.  Deinde  Solymanos 
crebras  et  magnas  legationes  ad  Persam  cnm  amplis 
muneribus  neequicquam  mittere ;  postremo  tamen  par 
triae  potestati  setraditnrumserecepit,  si  prius  de  im- 
pensis  satisfactum  foret.  Haec  quidem  prioribus 
annis  acta  sünt.  Nos  in  hunc  annum  omnia  consulto 
reservavimus,  ut  integram  simul  históriám  semel  re- 
praesentaremus. 

Igitur  a  partuVirginis  anno  primo  et  sexagesimo 
supra  quingentesimum  atque  millesimum,  unum  pur- 
pur atorum '")  eo  ablegat,  qui  muneribus  et  pecunia 
pacta  tradita,  potestatem  nactus  Bajazetem  prhnum 
et  postea  sex  liberos  strangulavit  At  cetera  christia- 
nitas  haec  tantum  intueri    ac  videre;    Ferdinandus 


*)  latyánfi  jegyseto :  Perteff  bassa  (hit,  sorore  öolymaiii  natitt, 
Lufit]  baieae  filiui. 


217 

verő  tnm  se  bene  habere,  et  imperatoi'em  ease,  quan- 
do  bellam  non  snstíneret,  pntans,  ad  alia  animum  adje- 
cerat,  ut  videlícet  impérium  mature  ad  posteros  trans- 
ferret  Qaod  nt  magis  ex  autoritate  et  ex  usu  facérét, 
in  conventnm     bohemicum    Pragam    XIE.   Calend. 
Octobrea  venit,  et  ibi  ex  publico  regni  decreto  inau- 
gnratíonem  Maximiliani  filii  iu  sequentem  annum  de- 
cemit;  neqne  alind  deinde  prius  égit,  quam  sncces- 
sorem   patemorum   regnorum  atqne  imperii  videret 
Etenim  in  Germania  magnó  nisu  apud  Electores  rem 
soUicitabat  Quiescenti  in  Transsilvania  Johaniű  per 
induciamm   conditionea,  majores   difficultates  atque 
damna,   qnam  bello  objecta  sünt,  ut  sequetur.   Príma 
proditio  in  caput  fiiit;  Lactantio  italo  indicium  defe- 
rente*   Heronymns   italicus    homo    citharoedus,    ab 
Gábrielé  juvene  morum  corruptissimo,  illius  Stepha- 
ni  Mailath  filio,   in   cujua  proditione  vindicanda  pá- 
ter mortuns    fuerat,  Vienna  ad    caedem  perpetran- 
dam  conductus  fűit,  et  arte  citharae  Johanni  insinuatus, 
qui    in    citharam  sclopetum  absconditum  industrioae 
paraverat.  Per  testimonia  ergo  et  indicia  certissima, 
cnm  etiam  sclopetum  deprehensum  esset,   majestatis 
damnatus  eat  (nono  die  menais  Junii,  et  captus  sexto 
diej.  Gábriel  Mailath  celeriter  in   Poloniam    relicta 
nxore  et  bonis  profugit,  veritus,  ne  obsessus  in  arcé 
Fogaras,  ut  ipse  páter  ante  fűit,  eandem  quam  et  páter 
poenam  lueret.  Eidem   tamen  profuit,  quod  Boror  ejus 
apad    Andreám  Batorem   de   Somlio  in   matrimonio 
fűit ;  ille  enim  cubiculi  regii   praefectus,  et  tum  sum- 
máé antorítatig,   gratiam    ei  impetravit.  Hieronymus 
etiam  atrocia  sceleris  auctore  detecto,  postquam  ei  im- 
munitás promissa  esset^regno  tantumexirejussus  est. 
Kodem  antnmno   Jacobus  Basiiicus  Heraclides   dic- 


218 

tus  Moldáviám  invasit,  de  cnius  rebns  gestis  uon  érit 
abs  re  pauca  dicere>  6i  prius  originem  et  initía  ejas 
indicaverimus  Ex  Creta  insnla  oriundna  fait,  patre* 
ignobili,  et  qoi  uaves  onerarias  pro  mercede  gnber- 
nare  aolebat.  Proprinm  nomen  erat  Johannes,  cognO) 
men  verő  Basilicus ;  hunc  páter  caidam  Jacobo  He- 
raclidi  graeco,  ex  sangaine  principnm,  üt  ajebat 
Sami,  Parídos,  ac  nonnullarum  insularnm  in  mari 
Aegaeo,  commendavit,  qui  apud  Carolnm  V.  impera- 
torem  graecanicos  aliqnot  equites  mercede  dnctabat. 
Itaque  is  bonc  Jobannem  Basilicim  ad  litteras  at- 
que  artes  liberales  inatitaeudnm  curavit.  Cmn  verő 
moreretor,  hnnc  tanquam  filinm  familiaribns  com- 
mendavit; rcB  inter  familiares  distrabnntnr ,  diplo 
mata  verő  nonnuUa  ab  Carolo  V.  concessa  in  fatnram 
8ibi  fraudem  retinet,  et  exinde  nomen  herí  sni  sibi 
nsnrpare  apnd  ignotos  coepit.  Ea  erant  insnlaram, 
quas  ne  Bperare  qnidem  posset ,  vanae  donationes 
domini ;  item  facnltates  attribntae  potestate  caesarea 
doctores  creandi,  laureatos  poétas,  ac  proto- 
notariatus.  Exinde  inter  graecanicos  eqnites  pro  gre- 
gario  stipendium  aliquamdin  meruit ;  inde  apud  Ma- 
riam reginam  in  Belgico,  illinc  in  Galliam,  G^erma- 
niam,  ac  tandem  Poloniam  venit.  Cum  ergo  nomen  at- 
que  familiam  Jacobi  Heraclidis  assumpsisset,  genus- 
que  ad  principes  Moldáviáé  astute  deduceret,  ut  ab 
Jacobo  didicerat,  (quamquam  quid  bomini  graeco  in 
extremis  Europae  undis  nato  cum  Valachis  commu- 
ne?):  uxor  Alexandri  vajvodae,  muUebri  pietate,  tan- 
quam consangvineum  accersiit,  habitusque  est  pro  Ja- 
cobo HeracUde,  qui  pridem  defunctus  fnerat.  Ubi 
brevi  se  primoribus  illius  gentis  insinuavit;  cum 
Alexander  homo  tyrannicus,  omnibus  invisus  esaet; 


219 

Dam  Í8  ex  obBcnro  genere  ortns,  dncta  nxore  ex  sangniue 

príncipum  yalachomm,  príncipatmn   invaserat ;  apnd 

qnosBtabile  impérium  fait  nunqnam.  Nam  Bnbditoram  in 

prmGÍpem,etpríncipÍ8  insubditoBsaeviendo  et  caeden- 

do  mntao  par  est  andacia.  Etenim    ut  qoisqQe  impe- 

rimn  obtínnerit,  mo8  est  praedeceBsorís  omnes  fami- 

liares,  magistratns  ac  propinquos   trucidare;  contra 

iUomm  stadia  et  volmitates  semper  pari  metu  erec- 

tae  exBistimt.  Igítnr  cnm  Alexandrám  jam  saspectna 

esse  indperet,  sibiqne  metaeret,  in  Transalpinam,  in- 

de  mox  in  TranssUvaniam     ad  laabellam  reginam 

yenit;  inde  paulopost  in  Snperiorem  Ungariam    ad 

Albertam  Lasey.   Hujos  patri  Hieronymo,  Johannes 

rex  oppidnm   Cesmareum  et  in  arcem  Danavecz  in 

finibofi  Poloniae  et  Rnthenlae  donadederat;  et  commo- 

dnm  vidnam  Georgii  Seredy  tnm  in  nxorem  dnxerat, 

qnae    a    marito    orbo    liberis,    pro    dimidia  parte 

bonoram   mobilinm  in    testamento   scripta  ad   cen- 

tam     millia     nammnm     anrenm     habuerat.      Nam 

Gaspar  et   G^orgius    Seredy   ínter  dnos  reges,  ci- 

vilibns     bellis,    per   praedas    atqne     rapinas,    im- 

mensas    opes    cnmnlaverant,   qnae   mox  iterum    si- 

mnl  com  omni  eoram   posteritate  extinctae  snnt  Por- 

ro    Albertas  Lasky,  suarnm  prodigns,  et    alienarnm 

appetens,   renim   novamm   cupidus,  Jacobnm  facile 

amplectitnr ;  et  mox  expedítionem  in  Moldáviám  com- 

mnni  consilio,  opibns    antem  Alberti   Lasky  snsci- 

pinnt   Nevem  tormenta  minora,  et  aUqnantum  mili- 

tnm  polonoram  ac  ungaroram  conscribnnt ;   cum  qui- 

bos  brevi  per  montes  ruthenicos   viam  ingressi,  ab 

praefecto  Rntheniae  prohibiti,  aegre  sibi  fuga  consu- 

laenint,  amissis  omnibus  impedimentis  ac  tormentis. 

Jaoobos  verő  post  infelicem  expeditionem  Cassoviam 


220 

ad  Franciscum  Zay,  praefectum  Superioríg  Ungariae 
confugit;  apudqaem  iisdem  artibus  ntens,  simul  facili- 
tatem  adipiscendí  regni  ostentans,  et  quos  ac  quot 
conscioB  consilii  haberet,  certis  conditionibas  pactís 
inter  sese  commiini  consilio  ad  Ferdinandum  litteras 
daut.  Eae  in  consilio  recitantiir,  in  qno  soli  hi 
aderant:  Georgius  Drascovicius  episcopus  zagra- 
biensis,  Franciscus  Forgacb  varadinensis ,  Nicolans 
Olahus  archiepiscopus  strigoniensis ,  ac  Thomas 
Nadasdinus  palatínus ;  nam  res  valde  secreta  esse  de- 
bebat;  praesertím  ob  boc,  quod  Alexander  ad  Nico- 
laum  comitem  a  Zrinio,  quem  affínitate  quadam  ex 
uxoris  genere  agnoscebat,  nuncium  ac  litteras  mise- 
rat,  quibus  petebat,  ageret  apud  caesarem,  ne  Jaco- 
bus  uUa  ope  juvaretur,  imo  etíam  ne  in  sua  ditíone 
receptacnlum  uUum  haberet.  Ad  quod  Ferdinandus 
responderat,  se  ex  instituto  veteri  regum  Ungariae 
facere,  qui  liberos  ac  consangvineos  vajvodamm 
ambarum  Valachiarum  semper  fovere  solití  fuissent ; 
se  tamen  non  esse  in  eum  hostili  animo.  Lubet  pau- 
cis  de  antíquo  more  patriae  disserere. 

Duae  Valachiae  provinciáé  fuerunt  regum  Un- 
gariae ;  quae  cnm  ferae  atque  barbáráé  essent,  tum 
etíam,  quod  longe  distarent,  ut  eas  semper  in  metn 
atque  obedientia  retinerent,  filios  et  consangvineos 
principum,  quos  vajvodas  vocant,  plures  in  aula 
alebant,  ex  hisque  successores  mittebant  defunctís, 
si  ita  videbatur  consultum ;  nonnunquam  etíam  vivis 
impérium  abrogabatur.  Est  autem  in  consvetndine 
gentís,  ut  princeps  libere  coeat  cum  filiabus  uobi- 
lium ,  quae  cum  filios  pepererínt,  nóta  quadam  vei- 
utí  signo  inurunt.  Verum  cum  tales  növi  princi- 
pes  facti  fuerint,  diligenter  conquisitos  prias  tmoi* 


221 

dandoB  cnrant,  ant  mntilandos  bí  reperíuntar.  Ideo  in 
aulám  regum  confiigiebant,  alebantnrqne  ab  regibus, 
et  mittebantur  in  praefecturas  iUaram  provincianun. 
Hinc  fiebat,  nt  illi  parere  cogerentur,  et  provinciáé 
8ui  sangvinis  praefectos  lubenter  acciperent.  In  litte- 
ris  ergo  Jacobus  auxiliam  poscebat,  pecuniam  atqne 
militem,  promittens    fidem   atqne  obedientiam   erga 
eaesarem  et    reges    Ungariae;  ostendebatque   com- 
moditatem  ex  illa  provincia,  si  bellnm  adversus  Tur- 
cam   alíqnando  esset  Bnscipíendnm.  Igitnr  re  in  con- 
silio  disceptata,  nemo  fnit  qni  assentiretur ;  nam  om- 
nia  partim  difficilia,  partim  vana  videbantm*,    qnod 
conditio  atqne  gennshominis  perspecta  essent;  et  me- 
tuebatur  etiam  ne  Solymanus,  cui  ab  devícto  rege  Lndo- 
vico   tribntariae  erant   illae  provinciáé,     qnocnm  id 
temporis   indnciae   intercedebant,    specie   illati  belli 
offenderetnr.     ünns   Franciscns     Forgacins     disse- 
ruit,  rem  neqne  esse  difficilem  factu,  neque   esse  ma- 
gni  aeris  jactnram,  si  aliquanta  pecnnia  jnvetur ;  sae- 
pe  ad  Indos  mnlto  plnra  impendi  solere ;  e  contrasires 
effectnm  sortiretur,  posse   id  aliqnando   rebus   chri- 
stíanomm  prodesse ;  bellnm  nuUnm  inferri,  sed  neque 
poBse  caveri,  quin  ex  conlinibus  excnrsiones  aliqnan- 
do fiant  in  vicinas  provincias,   ut   Solymani  milites 
quoque  solerent  facere ;  neqne  omittendum  esse  peni- 
tU8  jus    antiqnnm    illarum   provinciámra,    qnantnm 
pro  ratione  temporis  fieri  posset.  Huic  sententiae  cae- 
sar  sabscripsit;  octo  millia  florenorum  aiailii  nomine 
dari  jubet,  atqne   potestatem,  ubi  et  qnando  vellet, 
conscribendi  militem. 

Jacobus  postquam  potestatem  nactus  est  mili- 
tem parandi,  et  aliquanta  pecimia  adjutus  fűit; 
FranciscuB  quoque  Zay  spe   atqne  promissis  Jacobi 


222 

incitatus,  negotínm  promovendum  omníbns  viríbns 
sascepisset,  quí  plorimum  poterat :  qnam  occultissime 
potoit,  omnia  necessaria  comparat;  quoque  res  sít  oc- 
cnltíor,  in  pablicum  spargitor  fáma  mortis,  atque  in 
oppido  Cesmarco  Albertns  Lascas  publice  fonns  de- 
ducit.  Per  summám  ergo  taciturnitatem  summe  Lascus, 
et  despotes  laborabant.  At  FrancÍBCus  Zay  Antonium 
Zekel  ad  suscipiendam  expeditíonem  hortatur,  atque 
tandem  inducit,  quem  in  omnibus  bellis  fortissimum  at- 
que  accerimum  cognoverat.  Erat  autem  dux  CC 
equitum,  et  summae  rei  praeficitur.  Ceteris  omnibus,  qui 
vellent,  potestatem  facit  proficiscendi.  Ideo  Johan- 
nes  Villey*),  natione  gallus,  sed  in  pannonicis 
bellis  din  exercitus ,  et  tum  C  equitum  dux,  ac  Jo- 
hannes  Petrus  Ruscellius  burgundus  cum  quinqua- 
gínta  circiter  equitibus  burgundionibus  sclopetaríis 
et  galeatis  una  proficiscuntur.  In  Silesia  centum  et 
quinquaginta  equites  gravioris  armatúráé  duce  Petro 
Sediiza  Rucovscio  conscribuntur.  Ceteri  equites  at- 
que pedites  plerique  ex  exercitu  caesaris  consta- 
bánt.  Summa  tamen  omnium  MDC  non  amplius  ef- 
ficiebat;  tormenta  verő  octo.  His  copiis  atque  his 
ducibus  Jacobus  Ongvaro  Mucacium  versus  ac  tan- 
dem ad  mentes  ruthenicos  pergit.  Et  quamquam 
Ruthenos  atque  Polonos  impedituros  viam,  quan- 
tum  possent,  sciebant:  tamen  dum  praefectus  Ruthe- 
niae,  qui  jam  exercitum  conscribebat,  majores  copias  ad- 
moveret,  evadendos  saltus  et  impedimentaviarum  sum* 
ma  celeritate  censebant ;  duobusque  in  locis  disjectis 
qui  impedire  conabantur,  et  aliquibus  eorum  interfec- 
tis,  ad  oppidum  Estepnicz  in  confinibus  Moldáviáé 
perveniunt.  At  Jacobus  neminem  ad  se  deficere  ac 
venire,  contra  quam  speraverat,  angebator;  conailium- 

tolfáBfl  J«K|Mto  i  BUfflUMlUi 


223 

qne  vocat  de  saiKima  rei  consnltarus ;  quippe  cam 
Alexandií  exercitu  loiige  maximo  confligere,  non 
solnm  temerarium,  sed  insanum  videbatur,  redire  ae- 
qae  períealosam.  Nam  praefectns  Ratheniae  in  ca- 
strís  jam  magnnm  exercitnm  habebat.  Igitur  nnaními 
voto  deliberant,  belli  fortonam  tentare,  et  fortiter  di- 
inicare,  qaando  spes  omnis  salntís  esset  in  vic- 
toria.  AlexMider  partém  copíarum  dm^e  qnodam  Mo- 
czok«  ut  noYOS  milites  ex  fínitimis  undique  accerse- 
ret  coUigeretque ,  atqne  exercitum  Jacobi  cognosce- 
ret,  praemisit:  impediendum  id  videbatur,  neque  pote- 
rat  caveri  volentibas  nlteríuB  procedere. 

Igitur  Antonius    Zekel  profectus  cnm  Alberto 

Lascio  et  ceteris    ducibus,  relicto    Jacobo  cum   las- 

6Í8  ad    tormenta  et  impedimenta,  sine  magnó  praelio 

fogat,  et  palantes  in  síIyís  plerosque  trucidat  ac  ca- 

pit.  A  Moezok  Alexander  qnantitatem  hostium  per- 

eontatnr:  sed  quidam  Valacbus,  qnem  Jacobus  inter 

familiares  habuerat,  cum  profngisset,  omnia  certiora 

retulit.  Quem  cum  transfugisse  Jacobus  sciret,  intelli- 

geretque  magnas  habere  copías  Alexandrum,  ín  Po- 

loniam  redire  statuerat,  nísi  Antonius  omnia  consilia 

vana  esse   praeter  unam  belli   fortunam  ostenderet, 

cnm  retro  praefectns  Rutheniae  bostili   exercitu  om- 

nes  saltns  atque  exitus  circumsepsisset,  et  si  maximé 

in  Poloniam  reverti  possent,  nuUae   majores  copiae 

sperandae  essent,  cum  ne  viaticum  quoque  quotidia- 

nom  eis  jam   suppeteret.  Jacobus  ergo  cum   ílumen 

Kester   transmisisset,   in  uno  praelio  jam  cum  for- 

tuiain  verti  intelligeret,  magnis  itineribus  festinabat 

hoatíiim  consilia    atque  majora  auxilia    praevertere, 

qnae  in  dies  confluebant,  simul  praeoccupare  pontem 

in  flamine  Susa,  quod  vado  transirí  non  poterat.  At 


224 

Alexander  Bodnaro  saarum  copiarnin  duci  manda- 
verat,  uti  partém  inílitam  secam  acciperet,  et  noctu 
Jacobum  adoriretur,  vivumqne  ad  se  duceret;  qui 
Jacobum,  quem  jam  consedisse  crediderat,  circiter  ho 
ram  prímám  uoctis  in  itínere  reperit,  neqae  diu  túlit 
vim  sclopetorum  tormentorumque;  fusus  fugatusque, 
multis  snorum  aut  captis  aut  caesis.  Magnis  ergo  iti- 
neribus  ad  Susam  (Suchva)  amnem  contendeus  Ja- 
cobuB,  reliquias  fagatorum  hostium  antevertit, 
hostemque  haud  procul  ponté  conspicatur,  qui  non- 
dum  Jacobum  affuturum  speraverat.  Pons  atque  flu- 
viuB  in  medio  erant,  quae  sola  praelium  differebant ; 
nam  et  Alexander  jam  exercitum  propius  pontem  ad- 
moverat,  ac  sclopeta  ac  tormenta  invicem  displode- 
bantur.  Postridie  ubi  semel  pugnare  piacúit,  ex  pedi- 
tibus  aliquot  praemittunt,  ut  tantisper  hostem  ar- 
ceant  ab  accessu  pontis,  dum  omnes  milites  trans- 
eant.  Igitur  vado  quidem  transire,  sed  nequicquam 
tentantes,  pontem  superare  decernunt;  impedimenta 
ac  tormenta  in  edito  colle  relinqnnt  cum  Petro  Dely . 
iis  Antonius  mandátum  dat,  uti  tormenta  in  confertis- 
simos  hostes,  attamenpostremos  certis  et  alternis 
ictibus  emittant,  tum  ut  ne  inter  praeliandum  ex  ictu 
tormentorum  ipsi  detrimentum  acciperent,  tum  ne  si- 
mul et  semel  displosis  ab  hostibus  occuparentur ,  aut 
si  postrema  acies  vi  tormentorum  dissolveretur,  ceteri 
facilius  pellerentur.  Omnibus  hoc  unum  praefatus,  in 
armis  atque  victoria  spem  salutis  esse,  et  ut  sese  se- 
quantur  imperans,  primus  pontem  raptim  trajicit; 
post  Burgundiones  levioris  armatúráé,  deinde  gravis 
armatúra,  ceterique.  Jam  primi,  qui  pontis  defendendi 
causa  transierant,  ab  multitudine  sagittariorum  ac  adó- 
petaríorum  confectí  prope  omnes  erant ;  milites  yero 


226 

transgressi,  nti  pro  augnstia  temporis  et  hostinm  vi 
potnit,  nt  antea  docnerat,  in  dnas  acies  coeunt.  In 
príma  acie  Antonius  cum  Bnrgnndionibns  et  gravi  ar- 
matora,  ac  parte  peditaüis  duce  Stephano  Balog  in 
peditatum  hostium  invectns,  per  medios  transit  ac  dis- 
sipat:  dissipatosque  secunda  acies,  quae  parvo  spa- 
cio  seqnebatnr.  in  qua  erat  Jacobns  et  Albertus  La- 
8CÍQ8,  facile  contrncidant.  In  Alexandrum  eodem  im- 
petn  inde  recta  impressíonem  facit;  sed  is  amis- 
80  peditatn,  et  primo  impetu  irrito,  nnsquam  confer- 
tum  praelium  dare,  sed  modo  pugnare,  modo  cedere ; 
ex  qnibüs  multo  plnres  cedendo  cadebant,  quorum 
terga  Antonius  cum  suis  feriebat,  quara  pugnando : 
tandem  fási  atque  fugati  sünt ;  quos  Antonius  diu  in- 
Bectatns  est,  multis  aut  captis  aut  caesis ;  capta  sünt 
signa  militaria  pleraque,  et  tormenta  omnia.  Hostium 
duo  milüa  in  loco  praelii  cecidere,  in  fuga  quoque 
nequaquam  pauciores;  ex  militibus  Jacobi  centum; 
captivos  verő  omnes  Jacobus  liberos  dimisit.  Secun- 
dum  praelium  ad  oppidum  atque  arcem  Zuchva  (quae 
sedes  est  principum  Valachiae)  contendit,  quam  ta- 
men  obviam  venientes  ei  dedidere.  Episcopi  verő  et 
clems  cum  processione  solenni  in  arcem  introducunt, 
et  in  príncipem  (ritu  christíano  baud  multo  dissimili 
ab  ecclesia  romána)  inauguratur.  Nondum  tamen  in 
regno  securum  se  esse  putabat,  dum  Alexandro  vires 
ope8que8uperes8ent,quiadflumenPrud  exercitum  lon- 
gemajorem  comparabat,  evocatis  etiam  in  auxilium 
Turcis  et  Tartaris,  ac  transalpino  vajvoda,  cujus 
fáma  parva  atque  modica  ab  barbárig  studio  edebatur, 
eonsulentibus  partém  militum  mittendam  ad  conficien- 
dnm  b«llum.  Nunquam  tamen  Antonius  dividendas  vi- 
res; ^uei  potius  GonBuluit,  ut  missis  mandatis  omnes 

MOaUlf.  BÜHO.  IfiaT.  SCRIFT.  XVI,  i-O 


226 

quos  posset,  evocaret;  ediceretqiie  publice,  qni  ad  se 
veuiret,  gratiam  se  ei  facturum,  eodemque  loco  habi- 
tiirum,  quo  apud  Alexandrum  fuerant ;  qui  secus  face- 
rent,  in  numero  se  hostium  liabiturum ;  nec  tímendum, 
quamquam  ipsi  pauci,  Valachi  autem  multi  essent  fa-, 
túri ;  nam  se  ita  capita  et  praecipuos  quosque  inter 
Ungaros  divisurum,  ut  nullám  seditionem  fraudemve 
movere  possint.  Ita  brevi  XVI  millia  hominum  in  ca- 
stra  contrahit .  quibus  Jacobus  ad  conficiendum  bel 
lum  profectus  est.  Alexander  verő  XXVIII  millia 
jam  undecunque  conscripserat,  ex  queís  V  millia  Tur- 
carum  et  plerique  janiciari  erant.  Castra  autem  ad 
flumen  Prűd  habebat,  quem  ponté  conjunxerat  penes 
oppidum  Huzt;  sed  eum,  ubi  Jacobi  exercitum  ad 
pontem  festinato  venire  videret,  disjiciendum  manda- 
vit.  Erat  villa  modica  ad  pontem,  ubi  castra  ponuntur. 
Antonius  tormenta,  quae  duo  et  triginta  ex  Zuchva 
addueta  erant,  inter  domoruro  intervalla  coUocat,  sclo- 
petarios  subtus  ripam  fluminis  abscondit,  edicto,  ne 
injussu  suo  ullum  tormentum  vei  sclopetum  displodant 
Moczok  ex  altéra  parte  fluminis  eum  duobus  millibus 
equitum  pro  custodiis  staus,  ab  Antonio  ad  colloquíum 
invitatus,  interposita  fide  in  ipsis  ripis  amne  medio 
pauca  colloquuntur ;  ab  iis  Turcae  percontati,  an  tor- 
menta  Jacobi  vidissent,  se  uuUum  vidisse  responden- 
tes,  ad  ripam  turmatim  accedunt,  in  quos  simul  omni- 
bus  tormentis  ac  sclopetis  emissis,  plurimi  maximo 
Alexandri  dolore  simul  ct  timore  cecidere.  Antonius 
summo  studio  pontem  reparare  accelerabat ,  quod 
transalpinum  quoque  vajvodam  in  auxilium  venire 
Alexandro  intelligebat.  Vasa  vinacea  undique  conqui- 
sita  ordine  componebantui' ,  inde  crates  et  desuper 
Btramenta  injiciebantur.  Cum  ergo  ad  tertíum  diem 


227 

pons  fere  confectns  foret,  Alexander  in  desperatío- 
üem  veniens,  de  príma  vigilia  cum  Turcis  castrís  ex- 
eessit,  ac  Kiliam  *}  et  Nesteralbam  festínato  petebat 
Qaod  Ince  orta  Yalachi  Jacobo  deuuneiantes  gratia 
impetrata,  in  fidem  jorare  coacti  sese  dedidere.  £x 
qaeis  pro  insequendo  Alexandro  et  Turcis  missi,  no- 
TÍ88Íino8  assequuti  plerosque  trucidarunt,  et  capita  ad 
Jacobom  retulere,  cam  aliquíbas  síguis  militaribus, 
gratiam  apnd  nóvum  principem  quaesíturi.  Exin 
Transalpinus  intellecta  re,  domum  revertitur.  Tartari 
Tero  cam  victum  Alexandrum  audivissent ,  tum  quod 
Jacobus  prins  ad  pontem  venerat,  nec  se  conjungi 
poBse  sperarent  cum  Alexandro,  redieruut.  Jacobus 
jam  qoinquaginta  millia  bominum  in  castris  habebat, 
et  beilo  ad  praesens  defunctus  erat.  At  Alexander 
ubi  CoDBtantinopolim  venit,  multum  conquerendo,  sol- 
licitando  et  largiendo,  prímum  id  effecit,  ut  Turca 
b^lerbegum  Graeciae  in  expeditionem  mitteret, 
deinde  cum  rege  Poloniae  expostularet ,  passum 
contra  foedera  bostibus  concessisse.  Jacobus  au- 
tem  Bubjecta  ac  pacata  jam  omni  provincia  legatos 
ad  Solymanum  et  circa  purpuratos  cum  muneribus 
míttit :  se  jus  suum,  cum  aliter  non  posset,  armis  vin- 
dicaaae  docet;  Alexandrum  per  fraudem  irrepsisse, 
jus  autem  legitimum  sese  concernere  asserens.  Ceté- 
rum  se  obedientiam  praestiturum,  et  censum  decem 
mülibua  nummum  aureum  in  primum  annum  auctu- 
mm.  Quare  Turca  dissimulata  ad  tempus  animi  ae- 
grítudine,  valere  jusso  Alexandro,  ab  expeditione 
beglerbegum  revocat ,  ac  Jacobo  vexillum  in  mag  n 
praefectorís  dari  solitum  mittit. 


*)  Ittvánfi  j^gjrsete :  Olim  Achilleam 


228 

Duni  baec  iii  Moldávia  gerantnr,  Andreas  Ba- 
toreiis ,  Nicolaum  fiatoreum  fratrem ,  ac  Melchiorem 
Balassam,  qui  priunis  ac  praecipuns  in  rebellando  fue- 
rat,  ad  defectionem  soUicitat  communicato  cum  tribuB 
illis  viris,  quos  trucidaverat,  consilio;  venenum  regi- 
náé et  filio  paulo  ante  affectato  regno  frustra  intenta- 
verat.  Defectionis  pacta  baec  fuerunt:  Videlicet  ut 
omnis  noxa  sibi  et  snis  condonaretnr.  Sacmarío  ac 
Rivulo  Dominarum  tamdiu  potiretur,  donec  castrum 
Mukacb,  quod  in  ditíone  Jobannis  erat,  sibi  assigna- 
retiir.  Est  auteni  id  oppíduni  niineris  nobílisBÍinam, 
cajus  redítas  etiamsi  diminutas,  tamen  centnm  mil- 
lia  nnmmum  aareuni  constitueret.  Additur  inBUper 
et  castelhim  Tasnad  cum  pertinentiis,  ac  trínm  co- 
mitatnnm  episcopatiis  transsilvaniensie  decimig, 
qnonim  proventus  excedebat,  decem  míilia  num- 
mum.  Ad  baec  castrum  Detrekeo  Tyrnaviam  pro- 
pe,  magnae  ditionis  ct  reditus,  ab  Fuggeriauis  ne- 
gotiatoribus  augustanis  duobus  ac  triginta  millibns 
ex  hypotbeca  liberatum,  atque  perpetuo  dátum.  Magni 
pretii  proditio  ab  bomine  per  omnem  vitám  Bcleratis- 
simo  empta,  mox  in  bellum  civile,  ac  funestum  pá- 
triáé exarsit ;  ita  genus  Batoreorum  fatale  quo- 
dammodo  instrumentum  in  perditionem  fűit  patriae. 
Nam  et  geminorum  regum,  et  belli  perpetui  hinc 
nati,  quo  Ungaria  tandem  pene  interiit,  idem  ex- 
Btitit  autor.  Balassa  nibilo  secius  omnia  dissimu- 
lare :  quin  stipendia  militum  vebemcnter  sollicitare;  ac 
missis  muneribus  Micbaeli  Csakio,  scríniorum  ma- 
gistro,  quem  omnia  posse  sciebat ,  nihil  sua  opinione 
fallebatur ;  illó  quippe  minora  omnia  faciente,  et  par- 
tim excusante,  partim  negante.  Missis  ergo  decem 
millibuB  iu  stipendia  per  Adamum  TordeBBem,  cum 


229 

prímám  is  Sacmarium  appulít,  nihil  exspectaiiB,  ab 
quaestoré  argentnm  ex  oppido  ad  se  deferri ,  illam 
verő  e  vestigio  excedere  jubet.  Tum  res  iutellecta 
est  Tantísper  enim  dissimulandum  ratus,  qno  copio- 
síorem  omnibus  numeris  proditionis  fructum  cnmula- 
ret  Solymanus  autem  per  chansium  Pragam  missum 
et  litteris  per  eum  datis  expostulavit :  bellnm  sibi 
illatom  íq  Moldávia,  et  suae  ditionis  vajvodam  armis 
ipsins  expnlsum  ;  insnper  Nicolaum  Batorem  et 
Melchiorem  Balassam  cnm  magna  parte  provinciáé 
transsilvanicae  proditione  faeta,  ab  Johanne  foederi- 
bns  incluso  descivisse.  Ad  moldavicum  negotium  re- 
spondetnr ,  invito  se  despotam  ,  hominem  egenum  fe- 
dsse;  et  id  sibi  aegre  esse.  Ceterum  praedatorias  ma~ 
nos  ne  in  ipsa  byzantina  qnidem  ditione  caveri  posse. 
Ad  altemm  antem  responsum ,  nou  bello,  sed  eodem 
modo  injuriam  sibi  factam,  et  foedere  induciarum 
violato,  eodem  modo  amissam  fuisse,  quemadmodum 
et  recuperatam  esse  ditionem :  bellam  verő  uec  sibi 
nec  Johanni  illatúm.  In  hauc  sententiam  et  nnncio 
Johannis  respondetar.  His  coeptis  iterum  bellum  or- 
tmn  est. 


LIBER   DÜODECIMUa 


Vére  primo  in  oppidum  Bathor  Franciscus  Zay^ 
Melchior  Balassa,  et  Nicolans  Batory  *}  statim  a  de- 
fectione  convenere,  et  conjunctís  viribuB  occupant 
prími  bellnm  inferre ;  arcem  Kovazo  oppngnant ;  et 
paucos  iutra  dies  dominns  loci  Petrus  Matnznay, 
salvis  corporíbus  et  singulis  vestimentis  tradidit 
Unde  Johauncs  exercitum  couscríbit,  budensi  et 
temesiensi  bassis  Tiirca  committit,  ut  víríbns  con- 
junctís bello  vindicent  injuriam.  Paulo  ante  Isabella 
regina  matre  defuneta,  Johannes  Stephano  Batoreo 
Somliensi,  et  Francisco  Nemety  summám  rei  com- 
mittit. Hi  arcem  Hadad  familiae  Jakchy  primum 
oppngnant.  Nam  Georgius  Suliok,  nobilium  adole- 
scentium  matre  ducta,  ut  ejus  ditionem  retineret,  cnm 
Balassa  consociaverat  animos  et  consilia ;  ac  paucos 
intra  dies  capiunt.  Ubi  bellum  inchoatum  in  május 
crescere  Ferdinandus  cognoscit,  circa  comitatus  man- 
data,  ut  auxilia  sua  conferant.  dimittere.  Stephanus 
Batory,  et  Franciscus  Nemety  octo  millia  instructo- 
rum  in  castris  habebant.  Johannes  verő  in  Colosmo- 


^)  Istvánfi  jegyzete  :  Non  aderat  Nicolaas  Batory,  sed  copias 
tantum  miserat  dacé  Ladislao  Zekéi. 


231 

nostra  ad  Golo8varnm  adversa  valetadine  detíuebatnr; 
sed  tamen  copias  uadecanqne  conscribebat.  Manda- 
tom  ducibus  addiderat,  ut  praelium  omne,  qaod  sibí 
reservari  vellet  cum  majores  copias  secum  attulis- 
set,  vitarent.  At  gnari  hujus  consilií  daces  hostium, 
eosibi  magisproperandum  rati  sünt.  Ergo  ubi  quanta 
potaemnt,  ex  comitatibus  auxilia  compararunt :  cum 
qaatnor  millibus  nou  amplíus,  qnarto  Nonas  Martias  ad 
Hadad  pervenínnt.  Dnces  Johannis  statnerant  intra 
castra  paratos  se  contiuere,  et  levibus  certaminibns  ho- 
stem  distinere.  Castellum,  cui  castra  conjimxerant, 
plnrímnin  eos  defendebat.  Militum  quoque  duplum  ha- 
bebant.  At  Francis  cus  Nemety  non  stetit  communi 
cousilio,  et  ad  hostium  adventum  signum  occinere  mi- 
litibus  jubet,statimque  peditatum  etequitatum  omnem 
educít.  Ibi  pro  castris  milites  consistentes,  nihil  príns 
admoniti,  tantum  ignari  exspectabant.  üli  verő  jam 
ante  certi  conserere  manus ,  ubi  propius  ventum,  Ba- 
lassa ante  alios  raptim  equitum  globum  in  hostem  du- 
cit; etpulsis  primis,  peditatus  transsilvanicus,  quo- 
ram  pars  major  erat  Saxonum,  in  fugám  se  vertit, 
inde  Franciscus  Nemety ,  postea  omnes.  ünus  Ste- 
phanus  Batory  restitit,  et  pugnam  adversis  vulneri- 
bns  inpectus  et  brachia  acceptis*)  sustinuit;  donec  se 
desertum  ab  omnibus  animadvertit.  Sed  beneficio  sal- 
tuum  cognitorum,  inter  ipsos  confertos  hostes,  et  cir- 
cumvolantes,  alios  praecurrentes,  cum  paucis  vix  in 
tiltom  evasít;  palantes  verő  passim  multi  trucidati 
Bunt,  praesertim  a  Balassianis,  ut  fidem  novo  facinore 
et  msigní  probarent ;  multi  capti,  et  inter  eos  primarii 


*)  iBtTánfí  jegyzete  :  Non  fait  saucius,  sed  aegre  evasit,  comite 
•olo  ChriBtopboro  Kereztury. 


232 

opibus  ac  clientelis  Nicolaus  Telegdy,  Paulus 
Chaky,  ac  Benedictus  Bornemizza  ;  qui  ma^a  pecu- 
niarum  taxa  libertatém  postea  redemerunt.  Secun- 
dum  praelium  castra  quoque  in  potestatem  redacta,  et 
Hadad  castellnm,  cam  retineri  non  posset,  ultro  'de- 
ditum.  Tantus  terror  Johannem  tum  ínvaserat,  ut 
Polonis  ac  Michal^e  Chakio  auctoribus  in  Poloni- 
am  diflfugere  cogitaverit,  jam  rebus  et  nobilio- 
ri  gaza  ad  asportandum  collecta,  junctis  etiam  equis; 
nisi  duo  fratres  Stephanus  et  Christophorus  Batory 
fugám  improperassent,  et  consilio  suo  retinnissent , 
superesse  adhuc  copias  ostentautes,  praesidia,  urbes 
muuitas,  insuper  auxilia  Solymani  in  propinquo.  Et 
sane  si  propius  caesariani  accessissent,  retineri 
tameu  non  potuisset.  Vulgo  id  quod  erat,  homines 
suspectantes  loquebantur,  sese  non  passuros  tan- 
tam  gazam ,  atque  vim  auri  agentique  e  regno  ef- 
ferri  Et  erant  duo  ex  cousilíariís,  qui  omnem  occa- 
sionem,  ut  mox  dicemus,  ultro  et  quaerebant,  et  at- 
tendebant. 

Initio  belli  Ferdinandus,  videns  magnum  bellum 
concitatum  iri,  praefectis  et  capitaneis  in  omnes  par- 
tes  mandav  erat,  ut  quara  maximé  possent,  Turcas  dis- 
tinerent  ad  orania  confinia.  Itaque  inter  alios  Johan- 
nes  Balassa,  praefectus  Veteris  Zolii,  ac  supremus  citra 
Danubiura  capitaneus,  arcem  Zeecheen  oppugnat  cum 
quatuor  millibus ,  quos  partim  ex  vicinis  praesidiis, 
partim  ex  civitatibus  minerae  fodinaram,  homineB 
montanos,  et  rudes  ex  comitatibus  conflave- 
rat.  Contra  quos  Budensis  Hazanbegum  iilecienftem 
sanciacum  cum  duobus  millibus  selectorum  militnm 
üuppetias  mittit.  qui  celeritate  incredibili  famam  sui 


233 

adventuspropepraevenit*).  Sexto  igitur  Calend.  Apri- 
les  ílluceBcente  die  in  conspectum  caesarianornm  venit. 
equitesqne  ac  pedites  ex  praesidiis  evocati  egregie  pu- 
gnam  commiseniüt  :  sed  plebs  oppidanorum  monta- 
noram,  paganornmque,  quibus  neque  in  victoria  decus, 
neqoe  in  foga  flagitium,inprimis  dilabi;  niox  universí 
terga  dederont  Cum  paucis  ex  clade  Johannes  Ba- 
lassa e vasit,  omnibus  fere  ad  interné  cionem  ant  captis 
aut  tmcidatis.  Johannes  Crusicius  praefectus  corponen- 
8is,  et  Thomas  Palífy  centurio  equitum  vivi  in  pote- 
statem  hostium  venere.  Aliquanto  felicias  trans  Da- 
nabiom  res  gesta  est.  Thomae  Nadasdino  palatino 
Ferdinandus  commiserat  negotinm  ultra  Danubium 
hostes  distinendi.  Verum  cum  militibus  collecticiis  et 
paucis,  atque  agrestium  ex  comitatibus  collectorum 
copüs,  vir  magnus  et  prudens ,  tentandum  aliquid 
sibi  non  putavit**).  Attamen  Ladislaum  Giulaífy  et 
Franciscum  Teorek  impellit;  et  castellum  He- 
giesd ,  haud  magni  momenti  in  comitatu  zaladiensi, 
paucos  intra  dies  expugnarat ;  neque  tamen  ausi  aut 
consistere  aut  aliud  aggredi,  dilabentibus  agresti- 
bus  domum  redeunt***).    Budensis  interea  conflato 


*)  Istvánfi  jegyzete  :  Non  Badensis  miflit,  sed  sponte  ivit  cum 
800  Untam  eqmtibas. 

♦•)  Forgách  S.  jegyzete  :  Gróf  Eck  volt  ott  azoknál  felébb;  ö  vi- 
tttts  is  Hegyesdet,  de  ezek  is  vele  voltak.  Annak  felette  az  gy6ri 
had,  CorUtovich,  Jaksich,  Gregory  Vincze,  Zarkandi  Pál,  Zeke  ^ 
Miklós  etc 

*^)  Forgách  S.  jegyzete  :  Nem  ügy  volt,  hanem  az  k^t  bassa 
bud«i  éa  temesvári  reánk  jőve,  mi  Zakmár  fel^  indolánk  előttök,  és 
látván,  hogy  reánk  jönnek.  Óváriból  Zakmárra  menénk  el6ttök.  És 
harmad  napra  reánk  érkezének,  éi  reánk  száliák  Zakmárt.  És  mikor 
immár  sok  napokon  voltak  volna  alattunk,  onnét  az  táborból  kildenek 
az  két  büssa  Rosal  alá;  mert  valahol  valami  nemes  ember  gyermekei 
voliak  otiZkkmárkerOly  mind  odaszorultak  volt  feleségestől  gyermekes" 


234 

exercita  adversns  caesarianos ,  ubi  bellam  erat,  con- 
tendit;  ex  itínere  castellum  Cnnorum  nobiliam  Rosal 
acríter  oppugnavit.  Sed  Agria  missi  praesidiaríi  egregíe 
propngnanint.  Caesariani  verő  adventu  Budensis  in- 
tellecto,  Sacmarium  se  recipiunt,  et  oppidnm  fossa 
atqne  vallo  mnníont.  Ibi  dno  flumina  Zamos  et  Bod- 
rog coeuntia  peninsnlam  facínnt,  ac  inter  confluen- 
tes  oppidum  dives  pariter  et  amoenum  erat*),  et  in 
eo  arx ;  in  altéra  ripa  ad  Samosiam  aliud  oppidnm, 
Nemety  vocatum.  Budensis  igitnr  Sacmarinm  ve- 
nit,  conjnnctisque  copiis  cnm  Temesiensi  et  finiti- 
mis  Rascianis,  Bulgarísque,  supra  viginti  militnm  mii- 
lia  habebat;  ac  qua  commodum  videbatnr,  ponté 
facto  caesarianos  acerrime  oppngnat.  Et  jam  inopia 
commeatns  laborabant ;  et  si  qui  supererant,  militibus 
servabantur;  jumenta  frondibns  arbomm,  cnm  ne 
herbae  qnidemsnppeterent,  victitabant.  NamNemetio 
per  Tnrcas  snccenso,  ignem  validissimus  ventns  in 
adversnm  oppidnm  transportavit ,  magnaqne  pars 
Sacmarii,  commeatns,  vasa  castrensia,  ac  pecnnia 
ex  anctione  praedae  ad  Hadad  obtentae,  et  pleriqne 


tőlyésparasztflágis  sok^^s  temérdeki  arán  ezüst;  de  az  előtt  való  napon 
érkeztek  volt  odaRosalba  Egröl  GhemesFerencz,  Kátay  Ferenez,  va- 
lami 150  lóval,  hogy  onnét  csatázzanak  és  tör  eket  kapdossanak;  azok 
ÍR  oda  beszorultak  volt.  Azok  biztattik  az  benne  valókat,  azok  éres- 
sen víttak  az  ostromon  ;  végre,  hogy  láttákj  hogy  megnyomná  őket 
az  sokaság,  Bazay  Tamást  választják  60  legénynyel,  és  az  kis  kapun 
kihocsátják,  ki  azokval  reájok  üt  az  ostromlókra,  és  az  hirtelen  való 
kiütéssel  anni  rémülés  leszen  rajtok,  hogy  megfutamnak.  Akoz  ké- 
pest belől  is  éressen  kezdik  lőni  őket.  Bok  elhull  beanek,  sok  sebe- 
sedik, sok  fejet  vesznek,  kiket  mindjárt  az  fokra  felraknak.  Ezen 
megrémülvén  többé  nem  ostromoltak,  hanem  visszajövének  az  tá- 
borba. Ha  az  egrieket  az  szerencse  oda  nem  vitte  volna,  oda  lett 
volna  Bosal. 

*)  Istvánfi  jegyzete :  Sakmaríi  non  convéniunt  dno  flumina,  sed 
flttmeo  Zamps  in  dnos  ramos  dividitur,  inter  quos  arx  sita  est. 


235 

homines  ambnsti;  neqne  ad  restíngvendum  ullum  au- 
liliiim  esse  poterat,  quippe  omnibus  ad  propugna- 
tionem  occnpatis.  Tarcae  enim  in  spem  adducti  ex- 
pognandi  oppidi  simul  vehementer  oppngnabant ;  nec 
maltam  abfait  quin  caperetar.  Summís  dífficulta- 
tíbos  laborabant  caesariani,  et  interim  per  collo- 
qnia  conditíones  tentare  ♦) ;  tandem  concilio  convocato 
statnnnt  Balassam  anxilii  undecunque  comparandi 
matnrandiqne  cansa  emittendnm ;  ita  navicula  pisca. 
toria  transvectns  clam  bostibus  elabitur  **).  Sed  ego 
ex  iisdem  ducibns  saepe  audivi,  quod  cum  virum 
illínc  emiserint,  hanc  fuisse  causam :  nimirum  conscien- 
tía  motos,  homine  novem  proditionibus,  perjuriis,  cae- 
dibuSf  rapinis,  haeresí  ariana,  denique  omaium  sce  - 
lerum  ac  flagitíorum  generibus,  si  alio  unquam  morta- 
lium  contaminatissimo,  e  castris  tanquam  sentina  ex- 
purgato,  ut  ab  immortali  Deo  quoque  hominibua  auxi- 
liam  impetrarent.  Inter  haec  commodum  Antonius 
Zekelus  ab  expeditione  raoldaviensi  reversus,  novos 
etiam  milites  conscribebat,  et  auxilia  ab  comitatibus 
ac  primoribus  colligebat.  Ferdinandus  quoque  paulo 
post  datis  ad  eum  litteris  et  ad  comitatus  severe 
mandat,  omues  nobilis  viritim,  paganorum  autem 
qaintus  quisque  ut  in  expeditionem  proíiciscautur ;  et 
ad  quinque  millia  jam  Antonius  in  castris  habebat ; 
interim  equites  quadringenti  et  quindecim  seripti  per 
Silesiam    ad   Echetum    pervenerant***).    Sed   haud 


*)ForgáchS.  jegyzete  :  Az  tractatiót  vagy  colIoquiumotHamza  heg 
kifánta  vala,  ^0  mindnyájunk  tanácsa  ellen  lett  vala  szembe  Zai  Fe- 
renes  Tele.    Amaz  Zakmárt  kivánta,  imez  az  frigyet  objiciálta  nekik. 

**)  Forgách  S.  jegyzete  :  Nem  volt  ebbe  semmi,  hanem  ugyan 
bizoojába  86g^ts«^gnek  okadrt  kiltök  vala  ki. 

*^)  Forgáeh 8.  jegyzete :  Az  Gyulaiak  is  oda  érkeztek  volt  500  ló- 


336 


multo  post  Tnrcae  oppugiiatíonem  solvimt  poBt  sextnm 
et  decimum  diem,  commeatus  iiiopia  el  ipsi  laborantes; 
nam  fruges  noiidum  maturescebant,  ac  veteres  consn- 
mebantur,  caesariani  quoque  infestam  reddebant  sub- 

val.  Megcrtvén  Zay  Fereucz,  hogy  immár  gyűltek  volna  vaiamenyíen 
Ecsedaél  öszve,  közönséges  tanácsból  kilde  hajócskán  egy  fó'legényt 
ki,  kitől  irá  Zekel  Antalnak,  hogy  300  gyalogot  válaszszon,  éa  minde- 
nikre egy-egy  borzsák  puskaport  kötöztessen,  és  azokat  mennél  közelb 
hozhatja,  elhozza,  és  mi  is  kiütvén,  Hzokat  behozzuk.  Ennek  napot  es 
órát  hagya;  azért  eljővén  az  az  idő,  nagy  csendességvel  az  egész  had  fe- 
lüle,  és  által  költözék  az  Szamoson  Németi  felé,  étszaka  igen  setétbe.  Az 
előtt  való  napon  penig  Zai  Ferencz   az   Szamos  szakadékján,  mely 
az  várost  körül  folyja,  az  hidat  megcsináltatta  vala,  az  több  hadna- 
gyok akaratja  ellen,  mi   végre,  én  nem  tudom.  0  azt  mondta,  hogy 
harezolókat  akar  kibocsátani.  Azt  az  hid  megcsinál  ásat  látván   az 
törek,  nekik  is  az  volt    szándékok,  hogy  az  várost  azon  éjjel  meg- 
ostromolják, kit    ha  meg  nem  csináltak  volna,  meg  nem  késértett 
volna.  Azért,  hogy  immár  mind  kitakarodtunk  volna  Németibe,  nagy 
Álla  és  Jézus  kiáltást,  nagy  sok  lövéseket  kezdénk  hallani,  eszönk- 
be  vevénk,  hogy  az  hidon  jöttek  által,   és    az    várost   ostromolják, 
előszer  is  én  az  én  seregemvei  szagudva  menék  be  az  kiáltásra,   és 
azonnal  gyalog  ugordván,  az  lovat  elbociátván,  és  az  bástyára  fel- 
futamám, azont  mivelék  az  velem  valók  is ;   az  a  bástya  alatt  volt 
az  hid ;  ott  jő  ki    az  derék    Szamosból  az  szakadék,  az  ki  körül- 
folyja az  várost ;  az  bástyán  tűi  egy  esöpp  palánk  sem  veit,  hanem 
valami    felállatott   fákkal    általrekesztettUk  vala    az    Szamosig  az 
üres  spatiumot ,    hogy   hertelenségvel  az  rekesztés  miá  ne  futhas- 
son az  ellenség  az  varasnak  az    nyitva   való  részére,    kin  asontűl 
bejöhetett  volna.    No  mikor  oda  jutánk,    hát  imár  egy  zászló  va 
gyón  fenn  az  fokon  és  sok  törek.  Hát   Dobó  Damonkos    is  ott  va 
gyón,   és   biztatja   az    miénket;    mi   is    oztán  jobbadon    kezdénk 
hozzájok  nyúlni,  és  a  zászlót  elnyerénk,  az  többit  leverénk.  Es  az 
én  vártámról    az    lanczkenetekbe    50    hozaték,   kikvel  lőtetni  kez- 
dem őköt  erősen,   és  hullni  kezdvén,    általfutának   aa  hidon,  és  az 
astromot    eltágiták.   Dobó    Domonkos    köszvén  miá  maradott  vala 
eltolunk,  de  az    sialkodást    hallván,    paripára    ragadott    volt,  ugy 
szagúdott   volt  oda  az  bástyára,  hanem  kit  hegyes  tervel,  kit  szép 
intésekvei  téritett  az  ellenségre.    De  ha  ő  oda  nem  érkezett  volna, 
mig  mi  Németi  felől  oda  jutottunk  volna,     megvették  volna.  Mind- 
azonáltal  ha  megvárták    volna,  hogy    mi    Németiből  kilj^bb  men- 
jönk,  és  ugy  jöttek  volna    ostromnak,    akkor  megvették  volna.  Az 
hagyott    helre  és    órára  az    gyalogokat    ugyan  nem  hozta~  vala  el 
Zekel  Antal.    Az  több  dolgok  ugy  lettek|  a  mint  meg  vagyon  irvd- 


25r 

?ec(ionem.  Stephanus  Batory  quoque  profuit,  ne  tot 
christianorum  nationis  8iiae  milHa  internecioiie  per- 
irent  et  locus  Transsilvaniae  ac  reliquiis  Ungariae 
opportunus. 

Certe  Dei  immortalis  beneficio  túra  exercitus  ille, 
Sacmaríum ,  et  reliquae  ditiones  utciinqiie  perman 
sertint  Nam  iu  consilio  deliberatum  jam  fűit,  uti  erum- 
perent,  et  qua  ratione  possent ,  sibi  consulereiit.  Ve- 
rőm Budensis  triduo  aiite  diem  statutam  discessit,  et 
primiscastris  Echetum  venit*) ;  ibilevi  utrinque  certa- 
mine  habito  pauci  utrinque  desiderati  sünt.  Hinc  Bu- 
densis atqneTemesiensisbipartito  exercitu  doraosredie- 
nmt;  hie  praeter  Giulam  exercitu  ducto,  praelio  ex- 
eeptus  est  haud  memorabili.  Nondum  adhuc  bene  fini- 
tő  oiio  bello,  statim  aliud  bellum  erupit  in  Transsilva- 
ma.  Siquidem  Balassa  ab  initio  Siculos  in  societatem 
defectionis  6ollicitaverat.  Antonius  quoque  Zekel  ex 
ea  géhte  oriundus,  ex  Moldávia  Jacobo  adjuvante  per 
secretos  nuncios  eos  vehementer  incitaverat.  Quae  eo 
consilio  agitabantur,  ut  Johannem  interno  simul  et 
eitemo  bello  ad  desperationem  aliqualem  adducerent, 
tírcumvenirentque ,  et  sibi  magis  prospicere,  quam 
bellum  inferre  conaretur.  Verum  neque  proditio  tam 
cóncors,  et  tam  prompta  ubique  apud  omnes  esse  po- 
tűit,  et  turcici  exercitus  metus  homines  retinebat.  Cae- 
sariani  quoque  per  tot  clades  acceptas ,  et  a  Budensi 
répressi,  amissis  quamplurirais  militibus  atque  ju- 
mentíB,  rebusque  fracti,  satis  habebant  sese  defendere, 
etim  tamen  illi  semel  jam  ante  incitati ,  explicareque 
Bcse  nescientes,  in  perniciem  suam  ruere.  Nam  con- 


*;  Forgách^.  jegyzete:  Mi  is  oda Ecsed ;ilá mcneiik,  ki  nyer- 
fCetlen  lovon,  ki  fék  nélkül  yalón,  ki  egyéb  szerszám  nélkül,  ki  pe- 
nig  gyi^Iog,  mert  megégtek  vala  aíFélck. 


238 

cepto  prius  bello  in  animo,  et  po8t  evnlgato,  omnes 
festinare,  et  mutuo  sese  alius  alium  impellere,  uulla 
neque  causa  justa,  aut  certa,  nt  fit  in  populari  tumul- 
tu,  neque  certo  duce.  Si  simul  hoc  quoque  bellum  in- 
tervenisset  cum  bello  ad  Hadad ,  certe  Johannes  con- 
sistere  non  potuisset.  Quippe  duo  ex  consiliariis  Jo- 
hannis,  Nicolaus  Valcay  et  Nicolaus  Forró  ab  Balassa 
in  factiones  didueti  erant ;  sed  jam  ex  interceptis  lit- 
teris  ac  nuncio  proditío  detecta  erat.  Fűit  conventio, 
nt  si  exercitus  paulum  ab  Hadad  processisset^  aut  ví- 
vum,  aut  mortuum  Johannem  traderent.  Gábriel  verő 
Mailat  illius  Stephani  filius,  qui  Johannem  regem 
prodiderat,  Transsilvaniam  Ferdinando  tradere  vo- 
lens,  qui  Byzantii  misere  vitám  finiit ,  sui  prodigus,  et 
luxu  diffluens,  rerumque  novarum  cupidus;  unus  ex 
conjuratis  et  concitator  factionís,  ut  diluere  tamen 
scelus,  immo  magis  operám  quoque  ultro  promittere 
videretur,  ad  Johannem  venit  in  Gialu,  et  aliquot  vil- 
lás petebat,  promittens  se  Siculos  ad  obedientiam  ad- 
ducturum.  Ex  quo  cum  ín  suspicionem  se  incidisse 
videret,  neque  villás  obtinuisset,   discessit 

Sed  quod  caesarianos  adversa  fortuna  affiictatos 
intelligeret,  ubí  illos  impulerat,  dux  futurus,  iterum  de- 
s erűit;  utque  crimine  se  purgaret,  contra  eos  pugna- 
vit.  Igitur  brevi  ad  octo  millia  confluxerant,  et  jam 
praedas  agebant,  atque  nobilium  domos  conflagra- 
bant ;  poteratque  in  non  contemnendum  bellum  exar- 
descere.  Nam  tertiam  Transsilvaniae  partém  Siculi 
occupant;  ita  ut  quadraginta  millia  in  armis  esse  po- 
tuerint,  nisi  statim  oppressum  esset.  At  Johannes  in- 
opinata  re  nonnihil  commotus,  statim  exercitum  con- 
scribere,  atque  obviam  procedere.  Ut  tamen  eos  aut 
ad  sanitatem  quoquo  modo  reduceret,  aut  distíneret, 


239 

et  ab  anxiliis  excluderet :  Ladislaum  Radac  cum  iluo- 
biiB  circiter  millibuB  equitum  atque  peditum  praemí- 
dit;  ipsémet  cam  aliis  copiis  subsequebatur.  Ilii  tamen 
tantnm  abfüit,  ut  in  gratíam  imdtati  redirent,  ut  etíam 
in  praelinm  descendere  sint  ansi.   Neque  hi  detrecta- 
veriint ,  quod  equitum  ac  sclopetariorum  robore  plus 
Talei-ent   illi  verő   numero,  veluti  túrba  inconditorum 
agrestíum.  Quo  commisso  ad  oppidum  Vasarhel,  post 
primum   Btatim   impetum,   utpote   nuUo   certo  duce, 
nullo  ordine,  fu8i  atque  fugati  sünt.  Quorum  maxima 
parte  capta  et   Tordam  adducta,  paucis   quibusdam 
capitibas  factionis  supplicio  affectis,  Stephanus  Lazar 
et  Miebael  Komis    viri  primarii   in  captivitate  ali- 
quamdiu    tenti  sünt;     ceteri    verő   omnes   dimissi. 
Inde  Johannes  ad  Segesvarum  concilío  regni  congre- 
gato,  ex  publico  decreto  in   sempiternam  poenam  li- 
bertatém  Siculis  abrogavit,    cum  ante  hoc  tempus 
liberi  populi  exstitissent ;    fabricatis  inter  eos  dua- 
bns  arcibus,    ex   quibus  tamquam  freno  coerceren- 
tur;  ex  una  sede  Aranias,   nam  hi  omnes  in  septem 
sedes  dividimtur,  nulli  in  praelio  aderant,  aut  perveni- 
re  non  potuerant ;  ideoque  ínpristino  statu  soliconser- 
vati.  Ibi  Nicolaus  Valcay  et  Nicolaus  Forró  lege  maje- 
8tatÍBCitati,et  publico  totius  regni  consilio  damnati,  ac 
carnificibus  ad  poenam  dati,  et  ad  gemonias  ligatis  mani- 
bustractí  sünt;  jamque  carnifex  obnubere  capita  son- 
tínm  paratus  erat,  cum  celeriter  gratia  ab  Johanne  re- 
nanciatur;  in  eodem  loco  junctís  manibus  carnificum, 
circumsistentibus  universi  regni  omnium  ordinum  fre- 
quentissimis  hominibus ,  Stephanus  Bathorius  verba 
fecít,  denique  gratiam  pronunciavit,  et  solvi  abireque 
liberos  jussit 

Sub  idem  tempus  iterumcaesarianiGeorgius  Be- 


240 

bee,  Michael  Sarkezy,  ac  Gaspar  Magochy  cladem  ac- 
eepere.  Operae  pretium  videtur  disserere  paueis  ho- 
rum  móres  vitamque,  iit  ex  his  et   similibiis,  ea  tem- 
pestate  quis  inodus  militíae,    quis  imperii  fuerit,  con- 
feratur.  Georghis  Francisco  Bebec  natus  fűit,  prodi- 
tione,  latrociniis  et  ceteris  ílagitiis  satis  notus,  alio- 
quin  illustri  familia,  oppidis,  arcibus  atque  clientelis 
locuplete.  Hic  unus  in  defectione  transsylvanica  con- 
juratornm  fnit,  ad  ultimum  ab  Isabella  regina ,  una 
cum  Francisco  et  Antonio  Kendy  sociis,   rens  maje- 
statis  capite   mnlctatns,    autor   flagitii  fnit.  !  Geor- 
gius  Franciscnm ,   filius   patrem ,    aut   superaverat 
ant  certe  aequaverat ;    qnin  et  patrem  bonis  omnibus 
excluserat,    tandemqne  partiuni   caesarianarum  cum 
paterna  ditione  factus,  pretio  proditionis  accepto,  op- 
pidis  aliquot  episcopi  varadinensis.  Michael  Sarkeozy 
ab  Eustachio  Feledio  arci  Ajnachkeo  praefectus,   fi- 
lium  pupillum  patrimonio  exuerat;  necquicquam  illó 
lanientante,  ac  caesarem  implorante ;  nam  in  legíbuB 
nuUum  erat  auxilium,et  impérium  aspemabatur.  Gaspar 
Magochy  suspectae  fidei  fautores  ac  favores  pecunia 
mercabatur.Tales  fuere  viri;  nunc  res  acta  estita  Trans- 
fuga  quondam  Georgii  Bebek  famulus*),  litteris  nunciis- 
que  persvadet,  Hazanbegum  seseinmanusipsiustradi- 
turum;  et  quo  magis  fides  habeatur  proditioni,  aliquaa 
reculas  vilis  pretii  ad  eum,  impunitatem  ab  eo  petens 
mittit ;  deinde  diem  et  locum  patrandae  rei  docet  Igi- 
tur  ubi  in  sylvas  Filecum  versus  versus  ventum  (octin- 
genti  erant  equites),  a  tergo  patuerttnt  insidiae,  mox 


*)For^'ách  S.  jegyzete :  Az  Bebek  siolg^ának  Törek  Ferencz  volt 
lieTc,  kit  Bebek  solicitált,  nem  ő  Sebeket,  mic'rt  immár  Hasanbeg  sza* 
badkai  vajdává  tette  volt    ^' 


241 

ante  et  a  lateribu8;et  erat  locussilvosusJdeoexplica- 
re  aciem    nequibant,    sed  proiit  quisque  constiterat, 
resi&tebant;    tamen  neqiie  id  praelium  fűit.  Bebecus, 
Magochy,  Sarkeozy.  et  pene  omnes  capti,  miilti  caesi 
panci  qnos  fortuna  servavit.  Bebecus  et  Sarkeozy  By- 
zantínm  delati :  Magochy  octo  millibus  nummum  au  * 
renm  redemit  libertatém.    Per  idem  tempus  Thoraas 
Nadasdinüs*)  palatínus  quarto  nonas   Junii   mortera 
obiit  peatifera  tabe,  quae  triennio  grassata,  totam  pro- 
pe  Enropam  pervagata  est.    Ex  nobili   sed  mediocri 
família  ortns,  summo  fastígio  inter  odia  externa  et 
interna  prudenter  usus  est ;  pace  militiaque  praestans, 
ddtor  bonarum  litterarum.  Siquidem  in  Itália  diu  lit- 
teris  operám  dederat,  ac  ingenio  callidus,  simulandi, 
et  dissimulandi  mirus  artífex ,  ad  acquirendam  aliquam 
dignitatem  animum  ab  initio  intendit.  Quod  sic  se  ha- 
bét: Jam  in  numerám   secretariorum  Ludovici  regis 
adoptatns  erat,  cum  Ludovicus  rex  clade  misera  oc- 
cnbüit.  inde  in  familiam  Johannis  Bornemizzae  se  ad- 
dixit.  Is  castellanum  Budae,    quae  dignitas  insignis 
erat  agebat,  omnibus  virtutibus  excultus,  et  Ludovici 
Dutricins ;  idem  quoque  coraes  posoniensis,  sed  senex 
et  afflictae  valetudinis,  post  mortem  regis  gazam  in 
arcem  posoniensem  per  naves  Danubio  transportavit, 
Qxore  Maria  regina  frustra  ab  eo  petente,  quae  jam 
Buda  Pogonium  in  oppidum  venerat ;  ac  paulo  post  re- 
licta    cnstodia   arcis    atque  gazae    regiae   Johanni 
Zalay  et  Johanni  Ivanczy,  obiit,  addito  mandato,  ut 
luccessori,  qui  legitimé  in  regem  eligeretur,conserva- 
rentur.  Thomas  omnem  occasionem  suam  coramodum 


*)  Iftvánfi  jegjrsete  :  Palát inuB  Nádaedy  moritur  in  Egervár, 
2i  Jonii.  1562. 

IG 


MOVCM.  HÜVO.  HUT.  80BIPT.   XVI. 


242 

ratus,  Johannem  Zalay  et  ipsum   cnpidmn  novanim 
rerom  facile  ad  suam  sententiam  indncit:  ita  ambo 
8ibi  aBciscunt  Stephanum  Mailatum ,  ex  obscnro  gé- 
nére ortam,  patre  valacho,  ditionis  Fogaras^eteodem, 
ut  sönt  illi,  pecoris  pastore,  sed  Lndovici  magístrom  - 
coquinae,   haud   pigrnm   hominem   neqne    stapidum. 
Trés  viri  data  fide  invicem  sese  jorejnrando  obstrín-  = 
gunt,  qnidqníd  lucri  factnm  esset,  id  totóm  in  commu- 
ne   venturnm.     Igitur    primo   mertem  Bomemiiue 
quam   díutissime   celavere,   et  tamen  ipsi  pro  vivő 
omnia  agere,    atque  administrare ;  in  primis  arces 
Berzencze  in  comitatu  SímigienBi,  Fogaras  inTrans- 
silvania,   quae   ambae  Bomemizzae  erant,    littem 
Bigno  Bomemizzae ,   ac  si  viveret ,   signatis ,  qnod  íd 
manu  eorum  erat ,  in  potestatem  snam  redigont  Sed 
cnm  Johannem  Ivanczy  vimm  integrum  esse  nossentf 
et  ad  Johannem  et  electnm  et  jam   eoronatmn  in- 
clinare,  ísti  e  contra  ad  Ferdinandum,  qnod  inde  ma- 
jora,  et  facile  ob  \ícinitatem  sibi  obventura  sperarentf 
Johamiem  Ivanczy  nefario   scelere  excludont;  nam 
specie  legationis  et  conquirendomm  bombardariomiB 
causa  Venetias  amandant ;   simnl  verő  Ferdinándom 
edocent,  qnid  fieri  velint.  Ergo  Ferdinandns  omnibns 
bonÍB  Bpoliatum  cepit.   Ka  res  tandem  Ferdinando  ad 
adipiscendnm  regnum  magnó  adjumento  fiiit;  nam  PoBO- 
ninm  qnod  erat  clanstrum  regni,  et  sine  qno  regnum  nec 
Dannbio,  nec  terra  tuto  intrari  potuit,  nna  cnm  the- 
sauriB  obtinuit,  traditum  a  tribus  viris*),  ex  qneis,  qm 
inacBtimabilis  pretií  erant ,  egens  adhuc  atque  inops? 


*)  Utvánfi  jegyzete  :  Certe  nihil  Ferdinando  datnm  est,  omoi^ 
in  taot  utoi  ditsipata,  ut  taepe  ab  Emerieo  Sagj  Johannit  Bornem'^ 
issae  cubicalario  accepi. 


243 

fadle  exercitam  conBcribere  et  alere  potuit.  HujuB 
Terofacinorispretitim  tandem  abFerdinando  accepere, 
Thomas  Nádasdy  castellanatum  budensem ,  Johannes 
Zalay  comitatum  posoniensem,  et  arcem  Berzencze? 
StephanuB  Mailath  arcem  Fogaras  in  TransBÍlvania, 
qnae  in  ditione  Johannis  erat ,  sed  ut  ejus  possessio- 
nem  retineret  ab  Ferdinando  ad  Jobannem  tameu 
transiit.  Jobannes  verő  enm  cnm  Emeríco  Balassa 
Transsilvaniae  praefectnm  creavit.  Vernm  prodere 
Ferdinando  Transsilvaniam  contra  volentem  Joban- 
nes expeditionem  movit,  in  qua  etiam  mortnus  est ;  at 
paolo  post  captas  (Mailat)  in  byzantinis  carceríbus 
scelernm  poenas  Init. 

Haud  absimili  arte  et  nxorem  Tbomas  duxit; 
nam  gentis  Canisiae  nnica  filia  snb  tutoribus  a  pa- 
tre  relictis  snperstes  erat,  illustris  familiae,  magnarum- 
qüe  opam  atqne  bonorum  ad  Noricum  sitorum.  Quam 
cam  neqae  genere ,  neque  dignitate  mereretnr ,  ad  ar- 
tes  animum  intendit.  Itaque  unnm  ex  tutoribns"**)  sus- 
tolit;  alios  pretio  emercatas  est,  dncta  in  nxorem  cum 
ondedmum  aetatis  annum  vix  attigisset.  In  budensi 
castellanatn,  cnm  Solymannns  oppngnaret,  fere- 
tmm  nigrum  e  pinnis  ostentavit  At  sen  vi,  sen 
fírande,  secus  evenit.  Nam  per  seditionem  captus  a 
germanis  militibus,  et  ipsnm  captnm,  et  Budám  in  po- 
testatem  bostinm  simul  tradidere,  quem  Solymanus 
ad  Jobannem  dono  misit;  ipseque  tandem  eum,  ut  apud 
se  maneret,  liberum  dimisit.  Stepbanum  Estbvanffy**) 
ex  nobilissima  familia ,  et  virum  militia  praestantem, 
quamquam  praedarum,  ut  tum  bellis  civilibus  mos 
erat,  studiosum,  inauditum  tamen  atque  indefensum 

*)  Istvánfi  jegyzete  :  Dionjsiom  Hassady. 
**)  Istvánfi  jegyzete  :  Stephanus  Istbvanffy. 

16* 


244 

ira  praecipiti  vívum  in  profluentem  aquam  Bubmergí. 
atque  suffocari  fecit,  eo  quod  aliquando  in  quadam 
verborum  contentione  ad  sepulcrum  nigrum  allndens 
evangelicum  illud  :  Surrexit,  non  est  hic,  protoliaaet; 
pro  quo  facinorc  diu  tauien  conflictatus  a  propinqnia 
e8t.  In  cetera  vita  deinde  modestiam  atque  moram 
elegantiam  sectatns  est.  Johannes  Zalay  arcé  poso- 
niensi  postmodum  per  Ferdinandum  exclusas  est,  mi - 
ser,  aliis  verő  ludibrium  et  exeniplum  scelerís  ex- 
stinctus.  Katum  uti  certum  est,  qui  semel  íidem  ac 
virtutem  prodíderint,  apud  illos  nihil  fidum ,  nihil  san- 
ctum  esse.  Caesar  ab  initio  jam  inde  cum  Prá- 
gám venisset,  in  animo  destinaverat  Maxímílianum 
filium  consortem  imperii  facere,  sed  prius  inang^a- 
tionem  regni  bohemici  praemíttere.  Quare  cum  diu 
multumque  apud  septemviros  laborasset :  effecerat,  ut 
ad  mensem  Octobrem  Francofurtum  convenirent,  id- 
eoque  conventum  Bphemorum  in  mensem  Septembrem 
indixit.  Igitur  Maximilianus  Pragam  venit;  introitus 
pro  dignitate  regia  magniíicus  fűit;  sed  non  pamm 
decoris  addidere  proceres  ungari,  qui  equitíbus  * 
quadringentis  Maximilianum  sequuti  sünt ,  torquibtui,  : 
monilibus,  phaleris,  queis  multum  auri  argentique  in-  ' 
erat,  exornatis*  Bohemicus  equitatus  ex  proceriboB 
ao  cuncta  nobilitate  ad  duo  circiter  millia  splendide 
item  instructus  obviam  prodit;  et  dum  per  urbem  in 
arcem  ventum  est,  effusis  populis  per  omnes  vicos  ac 
plateas,  serum  factum  est,  ac  tantum  consalutato  patre, 
una  in  aedem  sacram  profectis,  laudes  magna  cele- 
britate ,  magnaque  laetitia  decantatae ;  üs  fini- 
tis,  statim  displosiones  tormentorum  admirandae 
multitudinis  circa  arcem  undique  dispositonim  in- 
gentes,  et  ob  noctis  obscuritatem    horribiles  con- 


246 

Mqmitae.  Inde  MaximilíanoB  XII.  Calend.  Octobres, 
regina  poatera  die,  per  archiepiscopum  pragensem 
diademate  insigninntur.  Advenerant  legatí  trinm  co- 
Butttirom,  aacmariensis,  sabolciensis  et  ugocien8Í8f 
euiniliiiii  querimoniarum  adversus  Balassam  ingen- 
tem  deferentea.  Quae,  quamqnam  verae  atque  pro- 
bitae*  ad  cognitíonem  tamen  commissariorum,  Johan- 
m  Peteo  magíatri  cubiculariorum  et  consíliarii  eo 
iblegati,  ac  FranciBci  Zay  praefecti  cassoviensis,  re- 
jidaotnr,  quos  omnes  ille  vanis  verbis  et  factis  acrí- 
oribuB  elusit. 

Peracta  inanguratione  bohemica  sub  finem  Oc- 

tobris  Francofhrtnm  ad  Moenum  perventum  est.  Co- 

loiienaÍB  affectus  valetudine  legatnm  miserat,  ac  poat- 

oodüm  defáiicto,  recens  electns  advenit.  Ita  Maximi- 

liiiiiiB  in  regem  Romanonim  eligitur ;  additnr  etiam, 

at  decedente  patre  in  nomen  caesaris  succederet.  Mox 

pridie  Calend.  Decembr.  per  Moguntinum  coronatur 

lorea  quidem  et  vetere  corona,  verum  simplice,  gem- 

Dtt  obaoletis,  ac  sola  vetustate  commendata.  Sub  co- 

mitio  Turcamm  imperatorís  orator,  primarius  ejus  in- 

terprea*) ,  Francofartum  quinquaginta  equitum  comitiva 

T^t ;   at  ipsa  electíonis  die  ad  portás  urbis  ingruen- 

tibna  nivibuB   cum   diu  stetisset   (quippe  eadem  die 

electionifi  clansis  omnibus  portis  intrare  aut  exire  lege 

cavebatnr),  tandem  multa  nocte  dolens  et  querens  iii- 

tromiaauS;  ad  lucem  funalium  círcumductus  ita  est,  ut 

ab  elcctoribus  spectari  posset.  Ad  caesarem  introduc- 

tuB  Mazimiliano ,  electoribus  ac  príncipibus  considenti- 

boa,  verba  per  interpretem,  quamvís  Germanici  ser- 

monis  gnaniB,  in  banc  sententíam  pauca  fecit :  Impe- 


•»  Iitváiifi  jegyiete  :     IbraimnB,  dragMt.    nu.^  nation^  l*oloniw. 


246 

ratorem  Turcarum  pótentíssimum,  felicitatem  precari, 
pacem  petitam  non  abnuisse,  vernm  a  praefectís  et 
militibus  ejus  non  observatam,  neque  nunc  abnnere, 
quoad  bona  fide  ab  ipso  quoque  colatur.   Tum  diplo- 
ma exhibet,  aureo  panno,  et  bulla  aurea  desuper  (nt 
most  est)  obsignatum.    Caesar  ad  haec  breviter  re- 
spondit.    Ultimo  loco  vasculum  balsami  Alj  bassae 
primarii  vezirii  nomine,  suo  antem  camelos  qnatuor, 
equnm,  tapetem  sericeum,  duos  stapedes  argento  ob- 
ductos,  ac  duas  patellas  ex  agate  dono  dat.  Maximi- 
liannm  privátim  invisit  duobns   camelís  dono  datís. 
Cnm  hoc  oratore  Augerins  Busbecius  belga,  qui  pa- 
cem  soUicitaverat,   septennii    legatione  fanctus  tum 
rediit,  remisitque    Alvarum  hispanum  in   clade  ad 
Zerbum  insulam  captum,  magna  caesaris  contentio- 
ne,  purpuratís  tamen  quadraginta  millia'*')  exsolvere 
coactus  est.  Diplomatis  autem  capita  fuere :  Tributum 
trium   annorum  praeteritorum,   trícena  nummnm  au- 
reorum  millia  intra  certam  diem  Byzantium  apporten- 
tur.  Johannes  iisdem  foederibus  includatur.  Melchiori 
Balassa,  et  Nicolao  Batoreo  defectionis  auctoribus  ar- 
mis  abstineatur.  Populi  utrique  parti  subjecti  grava- 
minibus  et   exactionibus,  nisi  ordinariis,  non  oppri- 
mantur  aut  desolentur.  His  conditionibus  foedus  octen- 
nale  ictum,  ac  jurejurando  per  diplomata  útrinque  con- 
firmatum. 


*)  latvánfi  jegyzete  :  Non  tantum. 


LIBER  DECIMÜS  TERTIÜS. 


Caesar  his  rebus  peractis,per  rhenanos  populos 
tractamqne  Rheni  Alsatiam,  Constantíam,  Syeviam^  tan' 
dem  Oenipontum  quarto  Calendas  Februarias  pervenit 
Bodem  teinpore  in  Galliis  magni  tumnltus  exstítere. 
Jam  inde  ab  rege  FrancÍBCo  gliscens  secta  calvinia- 
oa  hac  tempestate  in  factiones  et  bella  erupit  Henricna 
enim  pace  facta  cnm  Philippo  Híspanomm  rege,  non  din 
BQpervixit;  nam  tradita  ei  sorore,  in  iisdem  nuptÜB,  ludi 
^qnestria  concnrsatione  fragmento  hastae  tempóra 
perforatns,  panlo  post  moritur.  Snecedit  FranciBcns 
Secnndns  filins,  a  qno  Dox  Condensis  suBpicione 
haeresia  capitor.  Sed  hie  admodnm  adolescens,  prae- 
matora  morte,  ex  lepra  (nt  dicitnr),  mense  Novembri 
praeterito  fatís  cedit,  snffecto  Carolo  Nono  fratre  aeta- 
tissaaeanno  decimo.  Condensis  etiam  ope  fratris  regiB 
Navarrae  et  gnbernatoris  liberatur ;  mox  adversae  par- 
tig dnX;  qnos  ngonotos  vocant,  Gallomm  Germa- 
nommqne  magnnm  exercitnm  comparavit.  £  contra 
FranciflcnB  Lotharingns  Guisiae  dnx,  regis  et  regi- 
náé partinm  copias  contraxit  Fit  praelinm   ingens, 


248 

XIX.  Kalend.  Januarias.  Victoria  penes  Guisium  stetit, 
capto  Condensi.  Momorancius  connestabilis  magi- 
ster  equitum  vivus  cessit  in  potestatem  ugonotorum, 
XII  millia  hoininum ,  inter  quos  plerique  proceres  Gal- 
liae,  ex  iitrisqiie  partíbus  caesa  esse  dicuntur.  Secundum 
praelium  Guisius  Aurelianum  circumsedit.  At  trans- 
fuga  quondam  in  servitio  Guisii  exsistens,  et  ob  id  ab 
eo  fidus  habitus,  attamen  dolo  in  mortem  ejus  pretio 
emtus,  emissusque  sclopeto  inopinatum  trajicit.  Cae- 
dem  Guisii  pax  subsequuta  est  his  conditionibus :  uti 
Condensis  ac  connestabilis  ab  utrisque  dimittan- 
tur;  religionem  quisque  pro  conscientia  amplectatur; 
equites  germani  ab  ugonotis  accersiti ,  solutis  re- 
gia  pecunia  stipendiis  exauctorentur.  Haec  ante 
mensem  Majum  ita  acta  sünt.  Porro  eodem  meuse 
Pius  IV.  pontifex  maximus  cardinalem  Moronum  le- 
gatum  ab  latere  ad  caesarem  et  ad  concilium  triden- 
tánum  miserat  Caesar  extra  oppidum  ad  trecentos 
passus  obviam  ivit,  et  eques  uterque  dextras  mi- 
Bcuere.  Sed  de  concilio  ut  pauca  dicam,  res  exigit,  ut 
ea,  quae  inter  duos  christianitatis  monarchas  acta 
8int,  paucis  forte  comperta,  me  quidem  intervenien- 
te  bono  publico  patescant. 

Ferdinandus  intermissum  concilium  denuo  con- 
gregandum  curaverat,  ejusque  promovendi  caosa 
Oenipontem  concesserat.  Legati  caesaris  erant  Anto- 
nius Muglicius  pragensis  archiepiscopus ,  ac  G-eor- 
gius  Drascovicius  episcopus  quinqueeccleBiensís. 
Duo  erant  a  clero  ungarico,  Jokannes  chanadiensia 
et  Andreas  Dudicius  episcopus  tininiensis.  Caesar  re- 
formandum  statum  ecclesiae  ad  formám  primitívae 
urgebat.  Galli  idem  flagitabant.  Moronus  ut  caeaa- 
rem  a  sententía  abstraheret,  missus  erat;  vei  quam 


249 

maximé  poBset,  dignitati  pontíficíae  consuleret.  Disce- 
ptati  Bont  inter  caesarem  et  pontííicein ,  Morono  an- 
nitente  praecipni  articuli  controverBÍ,    ac   uBque  eo 
veutam  eBt,  ut  jnriBperitis,  quorum  opera  caeBar  utere- 
tur,  pontifíciae  largitíones  obtenderentur.  EjuB  dÍBce- 
ptatíonÍB  íb  finÍB  fűit,  quod  pauca,  quae  ad  liberta- 
tém et  formám  concilii   pertinerent,    reformarentur. 
Ceterum  enm  perspiceret   caesar.    dogmatum  prae- 
cipua  .      reformationemque     enixe     caverí,     Italos 
pleroBque  titulares,  quorum  multo  major  pars  esBet 
coQcilii,    intentOB  pontifici,    Germanorum  díbí  unum 
Buffraganeum,  nuUum  adesse,  deBtitit  iuBtituto.  Neces- 
sarínm  duximuB  praecipuoB  ex  formula  caeBariB  arti- 
colos  annotare :    Ut  integra  coena  Domini  ad  evan* 
gelicam  traditionem  revocaretur;  BacerdotibuB  conju- 
giom  restitueretur ;  pontifici  auctoritas  certis  legibuB 
et  fioibuB  Btatueretur ;  concilii   et   pontificiB  primatuB 
determinaretur;  diBpeuBationeB  ad  aedificationem  con- 
cederentur ;    curiae  romanae  abuBUB   reformarentur : 
certa  formula  electionis  praeBcriberetur ;  juB  divinum 
de  refiidentia   epiBcoporum  declararetur  ;  cardinales 
ex  omnibuB  nationibus  creaudoB,  ac  defínito  numero 
priorum  conciliorum  decreta  Bancirentur.  Ex  omnibus 
vix  primum  extortum ,  Bed  ut  ejuB  diBpensandi  penes 
pontificem  facultaB  eBset,  per  eum  eflfectum.  De  con- 
JQgio  clericorum  etiam  finito  coucilio  multum  labora- 
tam  eBt.  et  per  Ferdinandum,  et  deinde  Maximilianum. 
Siqüidem  cum  per  pontificem  obtineri  vix  poBBe  Bpe- 
rarent,  concilium  per  Germaniam  nationale  cogendum 
statnerant :  ita  aut  permittendum  pontifici  fuiBBet,  aut 
decreto  concilii   statútum  foret:    quippe  legcB,  quas 
vocant  decretalcB^  docere  jurisperiti  affirmant  :  cea- 
»aQte  poutifice,  imperatorem  romanum,  tanquam  pri- 


260 

mum  advocatum  ecclesiae,  functíonis  pontificiae  vices 
in  curandÍB  ecclesiae  negotiis  supplere  atque  curare 
debere.  Et  ne  ad  finem  deduceretur,  bellum  transsil- 
vanicnm  fecit.  Nam  mortuo  Ferdinando,  et  bello  in 
Snperiori  Ungaria  renato,  nt  panlo  post  dicetor,  ege- 
nns  anxilii  princeps ,  velnti  stípem  emendicando  ne- 
cessitate  victus,  cedere  est  coactns. 

Snb  hoc  idem  tempns  Sigismundus  Forgach, 
vir  príscae  fidei ,  priscorum  mornm ,  e  vivis  ex- 
cessit*),  Ladislao  et  Ludovico  regibus  probatns. 
Johannem  modo  attigit,  et  in  ejns  electione  om- 
nibus  ordinibus  consentientibns  interfait.  Panlo 
post  per  Stepbannm  Batory  palatinnm  et  alios 
pancos  Ferdinandns  indnctns  est,  et  regnnm  di- 
dnctnm ,  partibns  dannbianis  Ferdinando  relictis.  Ita 
in  ditionem  Ferdinandi  cedentibus  bonis,  privátam 
atqne  innoxiam,  nnoqne  tenoré  landatam  vitám  ad 
longam  aetatem ,  ab  omnibns  bonis  desideratus,  per- 
dnxit;  reliqnit  liberos  qnatnor,  filias  trés;  vidit  filio- 
mm  virtutes  et  honores ;  vidit  et  seros  nepotes.  Pra- 
gensi  coronatione  et  francofurtana  electione  finitis,  in 
regno  quoqne  Ungariae  vivus  electionem  fieri  volebat, 
et  mandataOeniponte  dederat,pro  comitio  ad  vigesimam 
Augnsti  diem  Posonii  celebrando.  Igitur  per  Oennm 
Danabinm  invectus  Calend.  Julii  Viennam  appnlit. 
Panlo  ante  profectionem  pragensempatefeceratidpri- 
moribus  regni,  vivő  tum  adhnc  Thoma  Nadasdino  pala- 
tino,  ac  formnla  mandati  perscripta,  injecta  fűit  etiam 
quaestio  de  electione,  caesare  successionem,  primori- 
bus  electionem  tuentibus.  Caesar  electionem  fieri, 
ubi  liberi  non  essent  regii ,  arguebat ;  tum  adducebat 

*)  iBtyánfí  jegyzete  :  Sigism.  Forgach,  páter  auctoria. 


261 

Sigismimdi  exemplum,  Ladislai  pacta.  Contra  Ungari 
juB  gentis  per  manna  traditum  allegabant ;  pacta  verő  vi 
yelfavore  expre8sa,mter  paucos  facta,piiblice  damnata; 
neque  recte  a  paucis  dari,  neque  accipi ,  quod  nniver- 
sorom  esset;  si  plures  faissent  ex  stirpe  regia,  primo - 
genitum  elegisse;  nam  populus  in  campnm  Bakos 
conflnebat,  et  regem  salutabat,  injnssn  popnli  neminem 
unqaamriteremmpotitnm.Id  testari  etidioma  non  co- 
ronare  sed  eligere  regem  dicentium.  Hinc  Lndovico 
regi  infanti  et  in  sinn  gestato  electioneto  et  coronam  an- 
te  tempns  acceleranda  curavisse  patrem.  Cnr  enim 
matarasset  ante  legitimam  aetatem,  nisi  dubitasset  de 
jure  regni  ?  Sed  haec  quaestio  in  medio  mansit.  Dubi- 
tatam  etíam  fait,  an  Transsilvaniae  populi  et  comi- 
tatos  extra  Transsilvaniam ,  qni  in  ditionem  Johannis 
ces^rant,  ad  electionem  accirentnr ;  occurrebat  enim 
difficultas,  quodsi  non  vocentnr,  non  videri  comitia 
generalia,  electionemque  legitimam;  si  verő  vocentur 
ne  contradicturi  et  Johannem  praelaturi  essent.  Quare 
tatins  consilinm  yisnm  est  ut  omitterentur.  Jam  pancis 
ante  diebns,  quam  caesar  rediisset,  Stephanus  Bato- 
rens  Somliensis  orator  Johannis  adveneral;  osten- 
debat  Johannem  sincere  et  ex  animo  pacem  cupere; 
illnd  salnti  Ungariae  conducere ,  illud  christianitati ; 
haec  bella  christianis  funesta ,  commnnibns  hostibns 
laeta  esse,  qnando  discordia  christianornm  satis  sn- 
perqne  aucti  sint.  Jam  verő  si  debellaretur  Johannes, 
an  ideo  bellnm  desiturum?  Verendum  potius,  ne 
Turca  intempestivnm  bellum  moveret;  vei  ad  amicitiam 
tQrcicam,Tel  ad  bellnm  propngnandum,  pacem  mntnam 
salnbriorem  esse ;  agnoscere  se  socernm ,  agnoscere 
majestatem  imperatoríam,  qnam  semper  parentis  loco 
habere  deftideraverit;  conjnx  charissima  reddatur,  sit 


252 

hoc  vinculum  charitatís,  et  stabilimentam  pacis  per- 
petuae.  Titulo  regio.  quoad  vixerit ,  se  abdicare  non 
posse,  quod  honorem  quam  omnia  cetera  retinere  mai- 
let; vernm  liberí  si  qui  forent  eum  titulnm  haberent, 
quem  ipse   aiit  Maximilianus  concedere  vellent.  Ad 
haec  praesentibus  terniinis  contentum  főre;  ntqne  fir- 
ma baec  főre  credantur,  non  recusare  alias  qnoque 
bonestas   et  aequas  conditiones    Ad  Maximilianum 
prívata  dederat  mandata,  ac  mediatorem  pacificatorem- 
que  eum  acceperat.    Ex  proceribus  ungaris  pleríque 
advocati  pacem  atque  affinitatem  consnlebant.   Nam 
eum  regina  Isabella  Transsilvaniam  et  diadema  re- 
giaque  insignia  tradidisset:  Johanna  minima  nata  erat 
in  foederibus  'filio  pacta.  Legati  caesaris  erant  Tho- 
mas  Nadasdinus  et  Oastaldus ,  jussi  qui  nomine  cae- 
saris   et   sponsae    sacramentum   darent.     Fűit  boc 
in  oppido  Colosvar  ad  altare  solenniter  celebratom, 
exceptumque   in   speciem   laetitiae  tormentor om  ae- 
neorum  displosionibus.  et  concentu  tubarum.   Nego- 
tium  tamen  legationis  in  proximum  comitiorum  diem 
dilatum.   Ad  eum  Maximilianus,   quod  quadriga  pro- 
pter  palatium   inversa   pedem  illisus   advenire   ne- 
quivisset,  pridie  Calend.  Septembr.  est  invectus.  Dann- 
bio  duplici  ponté  strato.  proceres   populusque,  equi- 
tesque    trans    pontem    ad   DC   passus   obvii  fnere 
ac  per  archiepiscopum  strigoniensem  Nicolaum  Ola-- 
bum  oratione  exceptus;   longo  deinde  agmine  eqni- 
tatus  praecedebat ;  omnes  ením  praecipui  ex  Bobemia, 
et  aliis  provinciis  evocati  erant.  Ungari  hos  sequeban- 
tur,quorum  erant  quatuor  millia  splendidissime  auro^ar- 
gento,  pennisque  exomata.    Legio  una  germanorum 
una  eum  duodecem  falconetis  a  latere  Danubium  ver- 
sus  processit.  Hoc  ordine  ingressum  domufi  arcbi- 


263 

epíscopi  bospitío  excepit.  Bohemi  ultra  Danubíam 
ad  rípam  statíva  sibi  fecenmt  :  podites  hinc  ad 
pomoeria  ferre  civitatís.  Ungari  verő  in  agro  sub- 
orbano  Ungaríam  versus  in  castrís  manserunt.  Cae- 
sar postridie  navigio  vectus  Ungaros  lustravit. 
Snbibat  considerare  tantum  splendorem  omatuum, 
tantam  multitadinem  intuentíbus  in  niajestatem  gen- 
tis  rebns  integris,  comparatione  nioestissima ,  ad 
praesens  tamen  jucunda.  Etenim  snpra  octogin- 
ta  millia  bellatorum  in  campo  Rákos  comitii  loco 
niiiUi  sese  vidisse  roemorabant.  Propositíonem  ha- 
bőit  Caesar  Maximilianum  inaugorandi,  sed  regnum 
íntemis  externisque  malis  concussum  diversa  sen- 
tiebat;  neque  omnium  erant  concordes  sententíae. 
Pars,  nniversa  nimirum  nobilitas  et  ceteri  ordines 
inprímis  reniedia  flagitabant,  nunc  esse  tempus  liber- 
tatís,  ac  salutís  statuendae ;  de  comitio  in  comitium 
hactenus  verba  data ;  quando  autem  finem  futurum  ? 
quin  neque  rite  electionem  aut  coronationem  fieri, 
niai  priuB  palatínus  creetur,  cujus  praecipua  vox  ac 
dignitas  in  eligendo  esset;nam  more  majorum,  sí 
palatínus  decessisset,  in  conventu  generáli  alius 
eligebatur;  neque  sine  palatino  uUa  electio  rite 
eet  peracta;  cupere  ergo  se  comitium  ex  insti- 
tnto  majorum  prius  peragi ,  palatinum  nominari,  tum 
regem,  qui  publícae  libertatis,  justitiac,  salutísque 
tntor  sít,  eligí  debere;  denique  jusjurandum  cae- 
larí  objicere,  quo  ipse  regno  constrictus  fuisaet 
Praelatí  ac  barones,  exceptis  tamen  aliquibus,  caeaa- 
ri,  ac  necessitatí  quod  aliter  fieri  non  posse  intellige- 
bant,  parebant,  ac  praemíttendam  inauguratíonem, 
postea  publica  negotia  tractanda  censebaut;  ita  jura- 
neiiti,  et  offidi  regii  validiorem  főre  admonitíonem; 


264 

sed  hi  variis  ex  causis,  metam,  favorem,  aut  spem  fu- 
turorum  honeBtis  argumentís  obtegebant  ;  pauci  qui- 
bus  libertás  et  saluspublica  potior,  majori  ex  parte  in 
qua  erat  nobilitas,  et  plurima  multitudo  ceteroruni 
statuum  assentiebat.  Non  defuere,  qui  Ferdinandum 
praeoptarent,  notum  militiae,  et  in  bello  ante  pancos 
annos,  tum  clementia,  líberalitate  atque  virtutibus. 

Absumpti  sünt  altercando  multi  dies,  potentia 
vincente  aequam  sententiam;  frendente  tamen  mul- 
titudine.  Archiepiscopűs  strigoniensis ,  Nicolaus  Zri- 
nius,  Franciscus  Batthiany,  secretis  principem 
sermonibus  hortati,  fáma  erat ,  Coronam  ,  regalia- 
que  insignia  in  manibus  esse ;  ne  inauguratio  sta- 
tim  fiat,  quem  contra  ausurum?  Arcbiepiscopus 
ex  sordidissimo  loco,  et  valacho  patre  natns,  ad  sum- 
mám locum  aliorum  odio  evectus,  locnmtenentiam  et 
reginm  sigillum  retinere  studebat.  Haec  enim  omnia 
summa  offícia  tenebat  cum  gravi  omnium  offensione, 
quod  multorum  dignitates,  et  lóca  indigne  occuparet. 
Zrinius  ad  palatinalem  dignitatem,  Batthiany  ab  Mat- 
tbaeo  et  Ladislao  Sibrik  bonorum  cansa  postulatus, 
favorem  regium  ambiebant.  Hic  verő  quo  Jex  perferre- 
tur,  ne  antiquae  causae  ante  obitum  regis  Ludovici  mo- 
tae,  aut  movendae  in  judicium  venirent.  Perlata  tamen 
est  lex  certatim  omnibus  annitentibus,  ut  omnes  cau- 
sae judicarentur,  nulla  habita  ratione  aut  differen- 
tia;  quod  diu  ante  exoptatum,  praevalente  contraría 
factione,  eamque  principe  fovente,  impetrari  non  po- 
tűit;  Andrea  Batoreo,  cujus  summa  erat  auctoritas 
ex  dignitate  jadicis  curiae,  ob  illatam  nuper  injuriam, 
et  metum  brevi  assensu  omnia  permittente.  Metuebat 
enim  ne  arces  atque  amplissima  bona>  quae  ultra  et 
citra  Danubium    habebat,    ad   posteros  pervenirent, 


256 

cum  ipse  et  Nicolaus  infecuudus  esset,  et  Georgius 
Johannem  Beqneretur,  cum  tamen  ínjuría  mirum  in 
modum  angeretur.  Habebat  is  uxorem  Annám  Thur- 
zonem,  filiam  Alcxii  paolo  ante  defunctam  cum  dote 
XL  millium  florenorum  et  Sentavia  arcé,  cujus 
8oror  Elisabetha  apud  Hieroslaum  Perenstainerum 
bohemum  in  matrimonio  fűit,  sed  luxu  usque  adeo 
corruptom,  nt  cum  aequalem  dotem  et  patrimonium 
insnper  abligurivisset,  Romám  tandem  ob  inexolubile 
aes  alienum  confugere  coactus  sit,  omnibus  bonis  pro 
creditoribas  adjudicatis.  Sed  cum  iterum  omni  ope  de- 
átitatás  ad  uxorem  rediisset,  mortis  consilio  capto, 
nimio  vini  potu  paulo  post  semet  confecit.  Elisabetha 
impudica  habebatur ,  quamquam  nec  alia  multo  püdi- 
cior  crederetur,  denupscratque  in  Adamum  Ungnodum 
bohemum.  Itaque  cum  Viennam  vocatus  esset  Bato- 
reos,  et  nonnulli  consiliarii  ab  Maximiliano  de  tractan- 
da  futura  diaeta  paulo  ante  reditum  Ferdinandi,  et 
Ungnodus  dotem  Annae  jam  uxori  suae  cedentem 
reposceret,  et  ille  tardius,  et  nolens  redderet,  promi- 
sit  partém  Maximiliano,  si  rationem  recuperandae  do- 
íis  brevem,  et  extra  longiores  litis  processus  iniret. 
Batoreus  ergo  commeatu  accepto  cum  domum  redire 
Teliét,  in  porta  civitatis  detentus  et  reverti  coactus  est; 
cum  contumeliosissime  ad  multam  diem  ibi  perse- 
dendo  et  frustra  missitando  ludibrium  sui  praebuisset; 
neque  prius  abire  permissus,  quam  dotem  et  omnia 
bona  íntegre  se  redditurum  sub  cautione  promisisset ; 
ad  portás  quoque  civitatis  custodiis  locatis  aliquot 
carpenta  matronarum  nobilium  perlustrata  sünt,  veriti 
ne  clam  discederet,  quamquam  detentionis  obtendere- 
tar  alia  causa,  quae  talis  erat  :  Uospiti  Viennensi 
DC    aureoB    mutuo    dederat,   ut    quoties   Viennam 


266 

veniret,  hospitium  daret.  Sed  procedente  tempore,  cum 
ille  repetenti  reddere  nollet,  quamvis  ad  praetorem 
per  faniiliares  retulisset,  nihilque  aliud.  quam  verba 
contumeliosa  accepisset,  Sentaviae,  quae  mercatu 
animalinm  celebris  est,  cujnsdam  lanii  viennensis  cer- 
tas  öves,  quo  creditorem  suum  ad  satísfaciimdum  co- 
geret,  retinuit.  Maximilianus  ergo  respondebat:  Prae- 
torem jure  civitatis  nsum,  tamen  cum  ad  dotem  uxoría 
restituendam  valide  constringeretur,  nec  se  dimissum 
iri  sciret,  antequam  sponderet,  illám  causam  in 
speciem  obduci  intelligebat.  Id  exemplnm  nnnqaam 
antea  in  principe  viro  commissum,  ita  tnm  hominem 
exacerbarat,  ut  juraret  nunquam  se  amplius  in  Au- 
striam  venturum,  quamquam  levitate  ingenii  non  ser- 
vavit ;  nec  crebrior  totó  regno  sermo  per  multos  men- 
sea  fait,  ut  majoris  alicujus  rei  cansa  vulgo  crederetur. 
Eiectionem  regiam  a  Lacedaemoniis ,  qui  ex  Héra- 
olidarum  familiis  reges  eligebant,  vei  more  Romanorum 
Bumtam  amajoribus  accepímus.  Ita  Maximilianus  Idi- 
bus  Septembribusinaede  divi  Martini  per  Strígoniensem 
coronatur.  Ad  coronationem  neque  legatos  comitatu- 
um,  neque  nobilitatem  introisse  constat ;  et  aliquos  a 
vestibulo  templi  vocatos  abnuisse ;  in  aedem  Francia- 
canorum  hinc  pedibus  itum,  et  sacros  militea  de 
tribunali  dixit ;  inde  conscensis  equis  extra  portám,  ibi 
tribunali  circumfusa  multitudine  jurisjurandi  verba 
clara  voce  praeeunte  Srigoniense  recitavit.  Danubium 
versus  postea  ventum,  ac  ex  tumulo  de  industria  facto 
ad  plagas  in  equo  strictum  vibravit  ensem. 

Proxima  die  Maria  uxor,  eademque  soror  pa- 
truelis  per  besprimiensem  pontificem,  antiqua  praer- 
rogativa  coronata  est  propria  corona  etpretiosiaaima; 
ahera,  quae  regum  est,  humerum  saltem  leniter  tacta; 


267 

argamentam  feminei  sexus  nullám   in  regno  jus  obti- 
nentÍB.  De  imponenda  capiti  regis  corona  inter  pala- 
tinóm    et  Strigoniensem  in  ea  consnltatione,  de  qua 
snpra  diximns,  qnaestionem  obortam  et  ad  cognitio- 
nem  comitii  dilatam  mors  palatini  intempestive  snstu- 
lit  Post  haec  aliqnot  dies  epulis,  spectacnlis,  ludis- 
qne    eqnestríbus   consumpti.    Inter  quae  simnlaero 
Trojae   praebito,  cum   magister  ignis  artificialis  ex 
pnlvere    tormentario  parati,    nihil  prius    significans 
snccendisset,  momentoqne  omnia  corrípuisset,  neque 
confertissima  multitndo  nno  saltem  eoque  augusto  adi- 
tu  elabi  poBset :  mnlti  igne  periere ;  plerique  sese  prae- 
cipitamnt;    et  cnm  alii  alios  praevertere  conantur, 
inter  flammam  etcasammiserandumspectacnlumdeBe 
praebnere.  Erant  qni  id  incendium  inter  mala  auspicia 
nnmerarent.  Melchior  autem  Robles  bispanus  atrox  fa- 
dnüB  aoBUSi  Jobannem  Peteo  cnbiculariorum  magistrum 
foBte  percuBsit,  excito  Bangvine,  cum  altero  Bocio  Bcele- 
ris,  qui  Bclopetum  intentavit,  Bed  diBploBum  non  eBt,  ac  ad- 
inÍ8BoequodilapBUBeBt;poBtea  legemajeBtatia  damnatuB 
poenas  dedit  Non  aliud  comitium  fűit  magiB  turbidum  pr  o- 
pter  communeB   et  maximas  conquestioneB.  Nam  di- 
sdplina  militari  pridem  diBsoluta,  mileB  villatim  va- 
gari,  rapere,  praedari,  dicto  inobedieuB  eBBe;  et  eo 
magis  quo  quÍB  potentior,  latrocinium  pro  militia  habe- 
ri; raro   stipendia  pendebantur,   supra  quadraginta 
plerísque    debebantur.    AcceBserat   quod  nulli  bono 
magistratuB,  dignitateB,  praefecturae,  ac  praemia  da- 
bantor;  8celeratÍBBÍmum  quemquenonpoena,  verum  lar- 
gitione  retinere  induBtriaeerat;cauBae  cunctarum  ma- 
lamm  artíum ;  impune  omnia  facere  ac  páti ;  jüdicium 
nnnqnam,  juB  nullum  fierí  conBuetudo  eBBe.    Deni- 
^e  rnetn^  favore,  vei  pretio  omnia,  pleraque  fortuito 

■oaiiH.  amnu  mr.  fCBiPT.  xri.  17 


258 

fieri.  Dolor  in  miserationem  versus  est,  qnodam  nobile 
nianus  ampntatas,  et  e  collo  pendentes  ostentante  (a 
quodam  Balassianornm  per  omne  flagitiorum  genus 
impune  vagantium  patratum).  Consurgebant  alii,  alia 
calamitatnm  genera  lacrimis  et  gemitibns  referentes ; 
universonim  animos  vehementer  accendit,  quod  Antó- 
niám Zekelium  CC  equitum  capitaneum,  hominem  aedi- 
tiosum,  ftceleratum  ac  virulentam,  qninqne  comitatunm 
nomine  publica  querela  injudiciumvocatum,fiBci  regii 
procurator  mandato    principum  defenderet  Varden- 
seB,  qni  fideUssimam  et    optimam    in    omnibns  bel- 
lis   operám  ab    initio    navavissent,    Balassam    ar- 
cessebant,  justitiam  fru8traimplorantes;nampauloan- 
te  arcem  eornm  Zinier,  communem  tamen  Batoreis, 
fraude    interceperat.    Adolescens    quíppe    erat    ex 
Batoreis    nobilibus  (trés  enim  familiae  ejosdem  no- 
minis  suntyorigine  et  opibos  diversae);  in  ejus  arcem; 
res  pretiosas   salvandi   causa   missurnm   se  fingit; 
et  jnvenem  in  suum  servitium  indoxerat;  impetrat; 
mittit  cnrms  saxornm  plenos;   ubi  ad  portás. ven- 
tnm,  perturbat  praesidinm,  arcisqne  potitnr.  Contentio 
erat  longe   maxima,  quod  universi  palatinum  in  lo- 
cum  defuncti  suffici  vellent ;  ac  omnibus  módis  cona- 
ri ,  principes  verő  tanto  majori  studio  contra  niti ; 
cujuB  electio  regni,  confirmatio  regis  est.  Quod  apud 
Lacedaemonios  epbori,    apud  romanos  tribuni  ple- 
bis,   idem  Ungaris  est  palatínus ,  penes  quem  pace 
belloque  secundum  regem  summa  potestas;  populi  in- 
Tentum,  ac  propríus  magistratus;  causarum  inter  re- 
gem populumque  judex,  quin  et  regni  arbiter.  Non  la- 
tebantUngaros  arcana,sed  inspeciem  modo  ad  proxi- 
mum  comitíumres  dilata.  Eodem  spectabat,  quod  mul- 
tos  Germanorum  ex  intimis  commendarent ;  passi 


269 

Bunt  uovem  regni  jure  donari,  gnaris  omnibus  frustra 
adversQS  potentiam  niti.  Constabat  nonnallos  bona 
mórom  impetrasse,  aliorum  circnmspectare.  Summís 
stadiis,  nt  praefecturae  Ungarís  darentur,  quarum  po- 
tiores  Germanihaberentjinjuriique  etintolerabíles  es- 
sent,  nec  jure  communi,  neque  principum  auctoritate 
tenerentor^elaboratum  et  obtentnm  non  est.  Subcomi- 
tioram  tempore,  despotes  cum  vita  regnum  amisit 
Qaod  ita  actum  est.  Moldáviáé  princeps  arces  duas 
ex  donatione  Matbiae  regis  in  Transsilvania  habebat, 
qnarom  possessionem,  postquam  turcica  potentia  in 
Moldávia  praevalnisset,  amiserat.   Despotes  antiquo 
jure  a  Johanne  primnmrepetere;  mox  ubi  non  sncce- 
dit  sententía,  bellum  parare ;  accendebatque  caesar  lit- 
teriB,  tamquam  stimulis,  per  se  inflatum  instigando. 
At  Johannes   nti  amicitiam.   quam    belli    fortnnam 
laalit  tentare,  per  legatos  petére.   Sed  responsum 
adeo  insolens   atque  superbnm  rescripsit,  ut  nullo 
onmino   honore   regio   tanquam  gregarium  aliquem 
per  snmmum  contemptum  Johannem  affecerit,  et  scri- 
bere  ausns  sit,  sese  etiamsi  in  pectore  baberet,  ere- 
ptomm  propediem.  Aeeedebat,  quod  quidam  Volfgan- 
gOB  quinqneecclesiensis  ab  eaesare  ad  eum  missas 
cnm  litteris  et  mandatis  in  Transsilvaniam  venerat, 
qnem  Johannes  bonore  exceptum  ad  Jaeobum  libere 
proficisci  permiserat.  Jaeobus  tamen  ex  boc  occasio- 
sem  calmnniandi  captans,  apad  Solymanam  Johannem 
graviter  defert,qaodcamFerdinando  foedns  adversas 
eom  iniisaet,  et  hanc  Yolfgangam  tam  ad  Johannem, 
qoam  ad  se  sollicitandam  ideo  misisset:   se  tamen 
pro  soa  erga  eam  fide  captivam  ad  se  misisse; 
HH^yA  Vo^gangum,  qao  magis  Johannem  eriminare- 
tor,  Byzantíiim  miait  Ceterom  Moldavienses,  comper- 

17* 


260 

to  jam  vana  eaae,  quae  de  genere  dictaverat,    tan- 
qnam  advenam  et  externumhominem  ex  insita  levita - 
te  aegre  tolerabant;  aegrius  etiam  id  ferebant,  quod 
Martini  Sborovscy  poloni  filiam,  hominis  externi  sibi 
uxorem  desponderat,  quam  propediem  affuturam  scie- 
bant;  atqne  qualemcumque  occasionem  accepturi  vide- 
bantar,  quaerebantqne    etiam  ipsi;  neque  enim  jam 
cunctandum  sibi  arbitrabantur,  cum  adventu  Polono- 
rum  qui  cum  uxore  forent,  vanos  atque  irritos  omnes 
eornm  conatus  főre  intelligerent.    Igitur  Demetrium 
dncem  de  Visnovecz  in  Ruthenia  ditionis  polonicae 
sollicitare;  enm  enim  et  cognatione  nonnnllos  ex  se 
contingere,  et  ejusdem  religionis  esse;  veniat  saltem, 
sese  üli  statim  cum  exercitu  occursuros,  et  in   prin- 
cipem  eum  accepturos.  Quare  persvasus    cum  tribus 
millibus  Polonorum  et  totidem  Ruthenorum  jam  in 
procinctu  erat.   Cujus  conatus  cum  ad  Jacobum  defer- 
retur,  quamquam  de  proditione  nihildum  intelügeret, 
placeretque  armata  manuilli  occuriere:   negarunt  se 
Valachisolos  velle  proficisci  sine  tormentis,sclopetarüs, 
eqiiitíbusque  praetorianis ;  se  enim  absque  his  nihil  pos  - 
seproficere.Et  quamvis  Jacobus  dubitabat  an  copias 
suas,  quae  alioqui  exiguae  essent,  divideret:  tamen  ab 
iis  petitioné  juramentisque  tanquam  praestigüs  quibus- 
damsepersvaderepassusest;  nullumenim  dolum  sub- 
esse  rebatur.  Idéoque  COL  equites  et  pedites,  omnes 
Ungaros,  ad  unum    praestantissimos    milites,  praeter 
XXX  Rascianos  misit,  adjímctis  Dormano  et  Tomsa 
Valachis,  cum  Valachorum  exercitu,  qui  Valachorum 
exercitum  non  erant    formidaturi,    si   aequo    marté 
fuisset  pugnandum.  Sed  dum  incauti  et  nihil  tale  metaen- 
tea  in  quadam  villa  consedissent    ultra  fluvium  Ne- 
Bter,  Rascianiitem  in  alia  haud  procul,  dispersos  alios 


261 

ad  ministería,  alios  ad  quietem,  alios  qiii  ad  Yalachos 
tanqnam  amicos  confiigiebant,  dato  signo  unins  incen- 
dio  domiis,  ad  unum  omnes  miserabíliter  trucidant. 
Pancí  quí  sepimentam  horti  cujusdam  diu  fnistra  de- 
fendissent,  tormentis  tandem,  quae  in  potestatem  eo- 
mm  venerant,  confecti  sünt.  Basciani  verő  serius  ad- 
Tentantes,  ínsectati  ab  Valachis  usque  ad  Nezter  flu- 
men,  aliquot  eornm  in  gurgite  haustis,  et  enecatis,  re- 
liqui  tranantcB  evaserc.  Valachi  hac  re  perpetrata 
Tomsam  in  vajvodam  eligunt,  qui  dimissis  undiqua- 
qne  militibus  et  nunciis  exercitum  coUigebat;  nonunlli 
ergo  ex  Jacobi  militibus,  qni  in  víUíb  ignari  omnium 
rerum  agebant,  trucidati  fuernnt.  Quibus  rebus  ad 
eo8,  qui  Zuchvae  apudJacobum  Valacbi  remanserant, 
per  occultum  indicium  perlaÜB,  omnes  diffugerunt,  ita 
üt  vacua  et  deserta  propemodum  aula  viseretur ;  ad 
persequendos  tamen  missi ,  multos  tracidaverant,  et 
aliquantam  praedam  retulerant.  Jam  Jacobus  cum  ab 
Valachis  desertum  se  intelligeret ,  et  Tomsam  cum 
Valachorum  exercitu  Zuchvam  brevi  oppugnaturum : 
amissis  praestantissimis  quibusque  militibus,  cumque 
aperto  marté  decertare  non  valeret ;  ad  obsidionem, 
quod  unum  supererat,  emisso  majori  tormento,  ut  ad 
illius  fragorem  reverterentur  etiam  ii,  qui  in  villis 
aberant,  omnia  enim  jam  plena  erant  tumultu,  se  pá- 
rat Sperabat  enim  ab  Alberto  Lascio,  Martino  Sbo- 
rovscio  socero,  et  Ferdinando  se  suppetias  consequu- 
turum;  supererantque  adhuc  tantae  vires,  quibus  ob* 
aidionem  tamdiu  sufferre  se  confidebat,  donec  auxilia 
venirent.  Nam  DCLVI  milites  in  arcé  lustraverat,  ex 
queis  ad  CCCC  üngari.  Equitum  dux  Martinus  Far- 
cas,  peditum  verő  Petrus  Devay  erant;  praeterea 
Thomas  Slaboniay,  Stepbanus  Horvát,  et  Gregorius 


262 

&iroty :  ceteri  numero  fere  CCC,  Graeci,  Poloni,  Ruthe- 

ni,  Turcae,   Germani,   Itali,  et  alicjuot  Valachi.  Pau- 

cos  poBt  dies  Tomsa  numeroso  et  magnó  exercitu  ad 

arcem  obsidendam  venit.  Quibus  Jacobus  et  torraen- 

ti8,  et  praeliis  qnotidianis  maxima  detrimenta  cum  mul- 

to  majoré  eorum  caede  inferebat :  ignaris  barbaris  val- 

lum  facere,   aggerem   exeitare,   cuniculos  agere,  et 

quae   ad    occupandas  arces    sünt  necessaria;  illis  e 

contra  qiiae  ad  rem  militarem  usui  sünt,  omnibus  ex- 

pertissimis  et  peritissimis.  Ideo  cum  barbari  quatuor 

tormenta  ita  disposuissent,   ut  portám  arcis  nonnihil 

infestarent,  crederentque  illos  earatione  a  praeliis  pro- 

liibituros,  et  intra  arcem  arctaturos  :  illi  per  eruptío- 

nem  magnam  hostium  stragem  edidere,et  tria  tormenta, 

etiamsiho8tesdefenderesatÍ8conarentur,in  arcem  abs- 

traxcire ;  quo  praelio    sex  tantum  ex  Ungaris  deside- 

rati  sünt. 

DemetriuB  verő  jam  ante  ab  Valachis  ad  principa- 
tum  evocatus  prope  aderat ;  quare  Tomsa  relicta  arcis 
obsidione,  etperpontemtransmisso  Sereto  amne,haud 
longe  castra  ponit.  Jacobus  autem  et  qui  in  arcé  erant, 
non  aliter  credebant,  ac  si  auxilia  venirent.  Itaque 
Demetrius  eo  loco,  ex  quo  Tomsa  discesserat,  con- 
sedit.  Eodemque  die  Pisoccium  interposita  fide 
ad  Jacobum  mittit,  conditionesque  has  per  eum  Ja- 
cobo  denunciari  jubet ,  ut  quinque  et  viginti  millia 
florenorum  impensarum  nomine,  quas  in  bellum  fe- 
cisset,  Jacobus  si  penderet,  deinceps  verő  in  singu- 
los  annos  XII  millia,  sese  ex  praesenti  periculo  ere- 
pturum,  et  in  integrum  eum  repositurum.  Ab  quibns 
Jacobus  non  erat  alienus.  Sed  interea  Valachi  ullam 
tractationem  cum  Jacobo  fieri  dissvadentes,  simul 
promittentes,  si  quingentos  delectos  ex  totó  exercitu 


te  praestantissünos  auxilio  sibi  daret,   főre,   ut  caput 
Tomsae   ei    adducerent.     Demetríus  et  spe  8ua,  et 
fllomm      polliciti    persvasus,    omnem     conditionem 
deinceps  rennit ;  quin  etiam  cani  aliqui  ex  arcc  pro 
necessariis  in  oppidum  exÜBsent,  uuum  ex  eis  trucida- 
nmt,  et  alíos  in  unis  aedibus  obsidebant,  quos  ex  ar- 
cé  misBO   auxilio,  et  fugatis   Polonis   conservarunt 
Quingentos  verő    quos  habebat  preBtantissimos  mi- 
lites,  Valachis  auxilio  dedit.   Qui  cum  pontem  transi- 
issent,  cireumventi  a  Valachis  ad  unum  omnes  truci- 
dantur.  Et  statim  contra  Demetrium  adveniunt,   qui 
pro    castris    cireumpositis  carris,     munitionum  loco 
propugnabat.  Sed  quantum  virtus     ipsa  multitudini 
praestet,  hinc  est  cognoscere,  quod  Jacobus  cum  ter- 
tia  parte,  quam  Demetríus  habebat,  eosdem  hostes,  et 
multo  plnres  non  tantum  superavit,  sed  etiam  debel- 
lavit*).  Demetríus  autem,  qui  longe  numerosiorem  exer- 
citum  habebat,  ab  illis  est  victus;  et  cum  profligatos 
8U08  videret,  velletque  in  arcem  ad  eos,  quos  ipse  sibi 
hostes  ultro  paraverat,  profugere :  ab  hostibus  tamen 
nndiqiiaque  circumventus  et  prohibitus,  in  silva  quadam 
profogns  et  latitans,  ab  rusticis  ad  Tomsam  retractus, 
8tatím  ad  Solymanum  missus  est,  una  cum  Piscocio, 
quos  Soljmanus  ad  patibulum  unco  ferreo  suspensos 
misére  necarí  mandavit.   Quodsi   immoderatam  spem, 
remm  ambiguarum  eventum,  moderatis  consiliis  vei- 
Qti  mensnra  ponderare  voluisset.  se  atque  Jacobum 
servare  poterat.  At  nihil  unquam  perniciosius  fűit  in 
imperÜB,  quam  vasti  animi  iufinita  cupiditas.  Ita  se 
priiis,  quam  hostem  vincere  decet. 


*  Istránfi  jegyseto  :  Hoc  non  Jacobo,  sed  Antonio  Siculo  acce* 
ptui  terí  debet. 


Sed  ambo  non  immeríto  poenam  dementíae  luere; 
hic  enim  honestas  conditíones  ínter  aaevoBhostea  ad- 
mittere  noluit:  ille  Codro  atqne  Iro,  ut  dicitor,  paupe- 
rior,  et  mox  princeps,  non  contentus  imo  regno,  ne- 
qne  dum    firmato,  jani    Transsilvaniam,    Transalpí- 
nam ,  et  Byzantium  ipsum  verbis  atque  animo  ínTase- 
rat,   aliis   verő    regna  dividebat,  nt  cnidam  Beasara- 
bae  Transalpinam.   TranBSÍlvaniam  sane  propediem 
ínvasisset.  Sed  et  coronas  duas  in  Polonia  fieri  fece- 
rat,  qnas  in  secretiore  parte  domus  intra  parietea  ab- 
diderat.  Quodam  ergo  die  in  freqnenti  convivio  in  si- 
lentinm,  moestitiam  atqne  altitndinem  qnandam  animi 
se  composnit,  et  tandem  velnti  ex  somno  experrectns, 
divinitus  sibi    angelum   inquit  appaniisse,  et  maxi- 
mum nnneium  apportasse ;  ex  qno  in  gnpremas  partea 
aedium  ascendebat,  ibi  speculabnndus  ac  meditabnn- 
dns     aut  ambulabat,  ant  abdita  lóca,  si  qna  videbat) 
Instrabat.  Qnod  cnm  per  aliqnot  dies  agitasset,  Mo- 
ciocum   cnm  aliqnot  primoribus  Valachis  areessit ,  et 
jubet  illos  proficiscí  in  babitationem ,  in  qua  coronae 
erant  abscondítae,    atqne  ut   cumprimum  intrarent,  in 
genua  prostrati  ad  üeum  precea  funderent,  tum  onmes 
partes  habitationis  diligentissime  quaererent ;  sibi  enim 
per  angelum  esse  revelatum,  főre,  ut  maxima  ac  divi- 
na  dona  reperirent.  Ilii,  quae  mandata  sünt,  exsequun- 
tur,  et  cum  difficile   esse  inventu,    renunciat,  atque 
aliquando  remotissímum,  aliquando  propinqunm  locum 
significabat.  Tandem  aperta  est  in  pariete  abstmaa 
quaedam  fenestella,  et  in  ea  duae  coronae;  tum  sacer- 
dotesconvocati,accum  ceremoniis  atque  divinis  hymnis 
in  ecclesiam  deportatae,  ac  solenniter  Deo  gratiae 
actae.  Post  hacc  iterum  quinque  alias  coronas  confi- 
ciendas  curabat.  Nam  totidem  et  regna  sibimet  destí- 


266 

nabat  Sed  Mocioc  ad  primores ,  qnos  bojarones  vo- 
cant,  dixerat ,  nnnqnam  angelos  plures  coronas  álla- 
tüTOS.  Tomsa  ergo  profligato  Demetrio  ad  obsidionem 
revertit,  discurrebantque  omnia  lóca  Valacbi ;  nuUum 
tamen  sclopetnm  vei  tormentum  ex  arcé  emíttere ;  iiul- 
lom  sonnm,  nuUum  fremitum  hostilem  edere,  quasi 
omnes  dilapsi  essent,  ut  barbari  rebantur.  Sed  cum 
paud  prius  accederent ,  mox  conferti  ad  fossas,  ad 
portaSf  et  ad  omnia  lóca,  neque  quidquam  audirent,  repen- 
te  displosis  omnibus  sclopetis  tonnentisque,  simul  eru* 
ptione  facta,  Ytilnerari,  caedi,  ac  tandem  praecipiti  fuga 
incastra  profugere.  His  ergo  et  proximis  praeliis,  quae 
íd  dies  ex  arcé  committebantur,  cum  Valacbi  uun* 
qaam  impetom  hostium  sustínerent,  ubi  ad  manum  ve- 
nirent,  neqne  muros  subruere  posseut  ex  minoribus 
tormentis,  majora  enim  non  habebant :  Tomsa  ad  de- 
speratioiiem  fere  adductus,  auxilia  alicunde  circumspici- 
ens,  ad  Johannem  misit.  Johannes  verő  Ladislaum 
Radac  cum  duobüs  míllibus  equitum  et  peditum 
in  auxilium  ablegavit.  Quos  ubi  primum  Jacobus  in- 
fipexit,  facile  intellexit  quantum  probris  profecisset ; 
nihil  tamen  ex  priori  animo  remisit ,  quaniqnam  nova 
auxilia  vallis,  aggeribus,  cuniculis,  custodiisque  vim  re- 
presserant,  et  milites  ex  stationibus  addedi.ionem  sol- 
lidtabant.  Quod  Jacobo  multo  plus  nocuit.  Nam  mili- 
^  pertaesi  longae  obsidionis,  atque  desp  erata  spe 
aoxilii ,  insuper  a  popularibus  Ungaris  continue  solli* 
citatí ,  ad  deditionem  inclinabant.  Unde  cutn  ad  prae- 
lium  Jacobus  milites  emisisset,  et  Petrus  Devay  ad 
BQbsidia  stare  jussus  esset:  hisqui  praelium  committe. 
bánt,  laborantibus  subvenire  noluit,  hacteiuis  semper 
fidelisBimns,  atque  militari  laude  longe  praestantissimus ; 
JacobuB  tamen  illumprecibus,  atque  donis  ad  praesens 


266 

placandum  statuit;  verum   paulo  post  inclinatís   fe- 
re   omnium   animis,  occasionem  qnaerere,  et  ideo  sti- 
pendium petére,  quod  Jacobus  etiamsi  pecuniae  in- 
opía  laboraret,  vasis  argenteis  exsolvebat.  Gliscente 
tamen  malo  seditionis,  cujus  auctorem  Petrum  Devay 
omnes  incusabant,   Jacobus  intra  paucos  familiares 
vulneribus  affectum  necari  fecit.    Quod  etsi  meritus 
videbatur ,  sed  jam  paratis  ad  seditionem  animis,  uon 
privátim ,  verum  recto  militum  judicio  facere  debebat 
Quare  indignati  militum  tanquam  justam  occasionem 
in  desertionem  vertere,  orto  initio  a  peditibus.  Equites 
verő  etiamsi  constantes  in  fíde,  longe  tamen  inferiores 
erant  numero,  qui  eis  resistere  potuissent.  Ita  Jaco- 
bus a  suis  desertus  captusque  ad  Tomsam  perlatus 
est,  qui  primus  clavam  ferream  capiti  barbaríca  feri- 
tate  inflixit,  et  eum  mox  trucidari  fecit.  At  Ladislaus 
Radaac  milites  illaeses  conservavit,  et  in  Transsilva- 
niam  cum  suis  reduxit,  quorum  aliqui  ad  stipendia 
sünt  assumpti..  Jacobus  jam  ab  initio  dimissis  nunciis 
ad  Sborovscium  socerum  et  Ferdinandum,  quod  omni- 
no  in  ipsum  coronationis  tempus  inciderat,  auxilia  fla- 
gitabat ;  id  quod  caesar  ac  Maximilianus  facinndum 
decreverant  ♦) ;  sed  prius  occupatis  omnium  animis  ad 
pompás  atque  ludos,  deinde  dum  consultatur, dum  pe- 
Gunia  paratur  exhausto  aerario,    dum  miles,   omni- 
bus   rebus  lente  procedentibus   more   solito,    nihil 
effectum  est.  Cum  verő  Jacobus  jam  ante  et  probris 
et  minis  Johannem  exagitasset,  Solymanum  petierat 
ut  regnum  Alexandro  restitueret  ;  nam  et  Alexander 
per  nuncios  Johanni  obedientiam  atque  offícia  denun- 


*)  Istvánfi  jegyzete  :  Ad  Ferdinandum  venerat  ab  eo  nonciaB 
Valentínus  Prepostvary,  sed  dum  is  responsam  ezpeetat^  interín  de- 
spotes  periit. 


267 

ciarat,  8i  sua  opc  aliqnando  regnum  recuperaret.  Ideo 
Solymanus  Alexandro  regnum  restituit ;  ad  cujus  adven- 
tum  Tomsa  cum  Mociocco  et  tribus  aliis  in  Poloniam  au- 
fugit  Solymanus  autem  per  nuncium,  aut  vivos  sibi 
tradi  postulavit,  ant  trucidandos.  Quamobrem  rex  Po- 
loniae  cum  ob  hoc,  tum  verő  quod  DemetriumByzan- 
tíum  misÍBset,  morte  affecit. 

Despota  duos  habuit  fratres  :  altér  in  Cypro  in- 
sula  ludum  instituit,  altér  Yenetias  venit.  Hic  mira 
quadam  facilitate  atque  assiduitate  in  numerum  eorum 
se  insinuavit,  qui  ad  aerarium  deserviunt;  tandem  sibi 
artem  comparavit,  ut  omnes  seras  quantumvis  difficil- 
limas  certis  instrumentis  reseraret,  atque  iterum  clau- 
deret  Diu  artem  exercuit,  et  scrinia  compilavit,  donec 
postea  deprehensus  est  et  laqueo  suspensus.  lUe  cum 
nobilium  liberos  institueret,  cum  parentibus  illorum  con- 
versabatur,  cumque  de  institutione  rerum  publicarum 
Baepe  conferret,  coepit  insulam  ostentare,  copias,  naves, 
viros,  nihil  denique  deesse  ad  occupandum  regnum  et 
defendendum,  si  viri  et  majoribus  similes  esse  vellent. 
Tandem  induxit  praecipuos  quosque,  et  legatum  ad 
Solymanum  mittunt,  per  quem  defensionem  petebant 
adversusVenetoSjCtutse  suis  legibus  vivere  permitte- 
ret; tributum  verő  annuum  se  depensuros.  Solyma- 
nus concessurus  erat ;  sed  ille  cuidam  amico  suo,  quem 
fidissimum  sibi  putabat,  gloriabundus  familiariter  si- 
gnificaverat,  főre  ut  ipse  brevi  in  magnum  dominum 
evaderet,  et  quod  Cyprus  nóvum  statum  haberet ;  qua 
re  ille  pensitata  ad  oratorem  venetum  profectus, 
8i  se  praemio  afficerent  Veneti ,  magna  secreta,  et  ad 
Btatum  publicum  pertinentia  revelaturum  dicit.  Orator 
promittit ;  et  ille  statim  rem  aperit ;  fitque  conventio, 
ut  illum  hominem  in  domum,  quacumque  arte  possit  * 


268 

adducat.  Quod  cnm  praeatitisset,  in  cellám  vinaríam 
orator  hominem  clam  abdaci,ettormentÍ8  ad  fatendam 
cogi  veritatem  curat,  eundemque  ibí  trucidandum;  illum 
vero,quííndicium  detulerat,  cum  litteris  Veuetias  mit- 
tit,  qui  praemium  obtinuit :  missoque  nnncio  Oypram, 
iUe  morte  mulctatus  est.  Trés  fratres  et  singuli  ma- 
ximis facinoribus  notabiles  similem  exitum  habaere ; 
et  quod  magis  mirandum  est,  eodem  anno.  Calabrí 
quoque  seditionem  movere,  ac  multos  Hispanornm 
trucidavere,  vocatis  in  auxilium  piratis. 

Per  liosce  dies  Stephanus  Báthory  legátus  Jo- 
hannis  Posonii  mansit ;  et  erat  spes  pacis  constituen- 
dae.  Etenim  Georgium  Blandratam  medicum,  et  ex 
intimis  consiliis  Posonium  miserat,  tali  mandato,  sed 
tamen  secretissimo,  ut  etiam  Transsilvaniam  atqne 
Ungariam,  si  alias  sibi  Ferdinandns  provincias  daret, 
commutaturus  esset.  Quae  tamen  tandem  post  varias  et 
multas  disceptationes  conclasa  est,  uti  Johannes  quem- 
cunque  vellet  titulum,  praeter  regium,  sibi  ipse  elige- 
ret;  cujus  una  sublata  controversia,  sese  filiam  snam 
Johannám,  jam  ipsi  antea  desponsatam,  et  non  aliam 
in  nxorem  daturum.  Transsilvaniam  totam,  Ungariam 
verő  usque  Tibiscum  amnem  haberet,  in  perpetuam 
haereditatem  snmmo  jure,  summaqne  prorsus  atqne 
regia  anctoritate.  Mancacium  et  Hustnm  cum  Marama- 
rusio  erant  in  controversia,  quod  illae  arces  ultra  Ti- 
biscum essent;  orator  allegavit,  nihil  se  petére  alind, 
nisi  quod  Johannis  esset,  et  jam  possideret ;  indignum 
quippe  id  posset  videri,  poscere  quod  non  posside- 
ret, et  iterum  cedere  iis  quae  jam  prae  manibus  habe- 
ret, in  pacato  praesertim  dominio,  et  extra  belli 
pericula.  Etenim  illis  ditionibus,  quae  inter  duo 
imperia  in  medio  erant,    et  ad    utrumque    servitia, 


ooera  ac  tribata   praestabant,     Johannes    vicissím 

lUHis  excepisset,  et  in  liberam  Ferdinandi  potesta- 

kn    concessisset;    qnae     erant    comitatns    Bereg, 

[Jgocha,     et  appendices    comitatus    Abauyvar.     Et 

8iid  fieret:  tamen  futurum  in  commune  periculum  es- 

íet.  NamSolymanuspro  hostili  essethabiturus;  quam- 

quam  matrímonium  singulari  amore  et   generositate 

non  negasset.  Quae  res  cum  difficilis  videretur,  inter- 

jecta  est  ab  oratore  ista  conditio,  uti  in  sortem  modo 

dotis  darentur ;   ita  ut  si  prolem  ex  filia  susciperet , 

iUas  arces  et  ditiones  adjunctas  Johannes  cum  here- 

díboB  perpetuo  teneret;  sin  nullám  ex  ea  susciperet, 

ant  rascepta  deficeret,  ad  Ferdinandum  et  ejus  heredes 

rcverterentur.  Alia  difficultas  non   miiior   videbatur; 

f^oA  in  ditionem  Johannis  veniebant,  praeter  multas 

BobilisBÍmas  atque  illustres  familias,  Nicolaus  et  Qeor- 

gioBBathory.fratres  Andreáé,  cum  amplissimis  patrimo- 

mis;  qiiod  Andreas  non  obscure, occulto  quodam  livo- 

re  aegre  ferebat;  nam  ex  omnibus  nulla  proles  re- 

stare  ad  posteritatem  videbatur,  praeter  unum  filium 

Geor^*)  inteneraadhuc  aetate,  et  pessime  amoribus 

et  vita  institutum ;  ne  familia  exstincta  bona  quoque 

ad  Johannem  venirent ;  tum  etiam  quod  homo  avaritia 

ttqne  ambitíoneprofligatissimus,personas  quoque  suas 

id  bona  ita  obstringi   metuebat,  ut  soli  Johanni  addi- 

oerentor,  et  Ferdinando  heredibusque  suis  operas  suas 

im  Yolent,  praestare  non   possent.   Orator  ejus  rei 

quoque  dif&cultatem  discussit ;  nempe  personas  utrius- 

que  imperii  liberas  esse  debere ;   quoad  operas  tan- 

tun,  üt  eni  potissimum  libuerit  parti,  aine  nóta  ac  re- 


•)  Utfinű  jagysete  :  Stephanum,  sed  is  quoque  25.  Jolii  1605* 
iftEehed  imUia  leUetís  liberii  mortnua  est 


270 

prehensione   offenBÍoneque  operám  navare  atqae  in- 
servire  possint.  Quibus  in  dif&cultatibus  cum  moram 
atqne    tempus  traxisaent,  Johannes  oratorem  revoca- 
vit.  Attamen  orator  constituit,  nt  si  caesar  de  his  an- 
te  reditum  suum  decerneret,  et  in  itinere  cum  respon- 
80  consequntas  esaet,  se  pro  facto  et  concluao  habitu- 
rum.  Quare  caesar  conditiones  admisit,  et  autequam 
orator  Cassoviam  pervenisset,  per  equos  veredarios 
lítteras  caesaris    saper  eo   et  amicorum  recepit.  Cnm 
ad  Johannem  veniaset,  magna  ]aetitia  legetionem  pro 
YOto  gestam  excepít,  et  senatnsconsnltnm  decemitur,  ut 
Stephanns  ad  ratificandas  conditiones  statim  reverta- 
tur.   Unde  Stephano  petenti,  ut  tantisper  domesticam 
rem  invisat,  aliquot  diemm  spatium  concedit.  Interim 
dnm  illeabest,  fit  mntatio  omniumconsiliorum,  omissa 
atque  obliterata  pacis  mentioné,  quasi  ne  coepta  quidem 
foisaet    unquam;  praetenaa  tamen  hac  excusatione, 
majori  aliqna  autoritate   conclndendam  et  atabilien- 
dam  esse  pacem,  id  autem  per  neminem,  quam  per  re- 
gem Poloniae  posse  perfici.  Haace  enim  conditiones: 
quas  enumeravimus,  sese  jam  pro  effectis  et  conclusís 
habere  (quasi  Ferdinandus  quoque  mutare  aliqnando 
non  potuisset),  sed  per  regem  Poloniae  ad  haec  plura 
et  majora  impetrari  posse.  Summám  remm  omníumpo- 
testatem   qui  habuerunt,  et  qui  suo  arbitratu  Johan- 
nem regebant,  erant  Michael  Chaky  a  scriniis,  Johan- 
nes   Zalancj,     Stanislaus    Nisovsky    polonus,    et 
Greorgius  Blandrata '^)  pedemontanus.  Praeterea  inter 
conditiones    Stephanus    confirmationem    induciarnm 
biennii  retulerat ;  in  quas  Soljmanus  ex  novis  pactís 


*)  Istvánfi  jegyzete  :  Arianua  nebuló  omniom  mortalium  fla 
gitiosianmofl. 


271 

Ferdinando  consessis  Johaimem  quoque  comprehen- 
di  ad  legatorum  ejna  postulationem  admiserat.  Cete- 
Tum  comioiBsarii  ad  certam  diem  ab  utrisque  delectí 
Bunt  componendis  rebiiB,  qnae  tempore  induciarum 
violenter  patratae  forent.  Nam  Johannes  multum 
questas  adversus  militarem  licentiam,  et  praecipue 
Baiassam,  petíverat  hominem  turbidum  et  impatien- 
tem  íJlinc  amoveri,  aut  saltem  coérceri.  Sub  finem  No- 
vembríB  exivit  comitíam,  et  caesar  Viennam  rediit. 


LIBER  DECIMUS  QUARTÜS. 


Insequens  annus  millesimas  quingentesimiis  sexa- 
gesimus  quartuB  morte  caesarisacbellonim  ínitíismemo- 
rabilis  fűit.  Inítío  anni  caesar  aegrotare  coepít;  sen- 
sirnque  labantibus  viribus,  et  vi  morbi  gravescente 
dia  decubuit,  coenae  tempore  ad  multam  nsque  noc- 
tem  sacrorum  versuum  harmóniáé  concentti,  quo  plu- 
rimum  delectabatnr ,  sese  recreabat ;  ne  tum  qui- 
dem  parcens  laboríbus;  sed  graviora  negotia  ipse  ex- 
pediebat,  litteras  etiam  in  lectulo  signabat.  Dintino 
tandem  morbo  confectus,  non  violenta  qnidem  et  lenta 
morte,  expiatis  ante  peccatis,  nono  Calend.  Angusti  vita 
decessit.  Ceteris  virtutibus  merítő  laudandos,  miUtíam 
nec  exercuit  praesens,  unicum  decus.  regum,  neque  pro- 
spera  fortuna  bello  usus.  Consiliis  validüs,  sed 
consiliariorum  monitis  plus  aequo  inligatos,  ad  qnos 
etiam  male  consulta  referebantor.  Paolo  ante  mortem 
svadente  Francisco  Batthiany,  parceret  laboríbus,  Non, 
inquit,  labores  me  conficiunt,  ad  quos  natos  sum,  sed 
mea  mala  fortuna ,  Maximiliani  Lutheranismus,  et  illa 
mala  mulier^)  Ferdinandi  filii.  Idem  petente  Maxi- 


*)Igtyánfi  Jegyzete:  PhilippinA. 


273 

miliano  per  Scipionem  comitem  ab  Archo  supremum 
cubicolariorum  varié  iuterpretatum,  ad  pietatem  aiit  do- 
mÍDandi  cnpiditatem.  MaximilianuB  decedente  patre 
imperii  excipit  insígnia ;  nam  in  francofurtanis  comí- 
tiis,  ut  supra  memoravi ,  ita  conventum  erat.  Eodeni 
mense  commissarii  ad  oppidum  Zeoleos  conveníunt ;  ex 
nostris  erant  Gregorius  Bornemiza  episcopus  chanadi- 
ensís,  Johannes  Alagby,  et  Georgius  Rakovsky.  Dum 
commissarii  in  Zeoleos  sünt,  Balassa  castellum  ín  oppi- 
do  Halmi  molitur,  Mucachio,  quae  arx  Johannis  erat, 
milliario  distante.  Ea  re  adversarii  plürimum  com- 
moti,  qaod  non  tantum  tempore  octennalis  pacis,  sed 
denuo  per  legatum  qnoque  confirmatae.  in  praesentia 
commissariorum,  munitio  nova  erígeretor,  cum  foede- 
ribüs  prohibitum  foret;  protestari,  petére,  ut  distrahe- 
retur;  ante  non  se  commissuros  in  causam.  Contra 
Balassa  obsistere,  negare,  denique  vi,  armis,  tumultu 
omnia  confundere.  Tum  Cbristophorus  Hagimassy 
praefectus  praesidii  in  Huzt  ex  improviso  nocte  ag- 
gredítur,  illoque  fuga  elapso,  castellum  vi  expugnat, 
exscinditque,  ubi  Georgius  Sulioc,  nobili  et  vetere  fa- 
miiía,  cecidit  Ita  commissarii  rebus  infectis  discedunt, 
auctis  odiis  potius,  quam  ad  pacem  ulla  re  acta.  Post  baec 
Balassa  et  Franciscus  Zay  novam  expeditionem  sus- 
cipíont'Estmonasterium  in  Moldávia,  principum  dona- 
ríis  aureis  atque  argenteis  opulentissimum,  in  quod 
bellis  praeteritiS;  plerique  cariores  res  comportaverant. 
Proponunt  diripiendum,  et  celeritatem  cumprimis  ne- 
cessariam  rati,  quam  maximé  occulte  dies  noctesque 
iter  faciunt.  Ardua  et  inculta  erat  per  alpes  rutheni- 
cas  via,  eoque  ac  temjpestatibus  sünt  prohibiti.  Post- 
quam  caesar  concessitvita,  etMaximilianus  rerum  po- 
titus  est,  in  consultationem  vocat.  an  trium  annorum 

MOffUM.  HŰHÓ,  BIST.   BCBZPT.  XV7%  lo 


274i 

tributiim,  cnjns  mittendi  tempus  ex  paternis  foederí- 
biiB ,  ac  postea  recentíbna  promisfiis  instabat,  rendt- 
tendum  sit ;  tum  quomodo  rerum  turcicanun  negociom 
agendum :  statuit  ex  conaílii  decreto,  snpradictum  tri- 
butum  per  delectos  oratorea  mittendum ,  et  per  eoB- 
dem  tractandum  de  renovandía  foederibna. 

Interini  piacúit  per  veredarium  litteraa  ad  Tur- 
cam  dari,  qiiíbua  de  morte  caeaaria  ac  miaaione  tribnti 
certíor  fieret,  aimnl  confirmatio  pacia  patemae  dato 
etiam  mandato  ad  oratorem  Albertam  de  Via  belgám 
inaimiaretur.  Dimiaao  igitnr  nuncio  per  eqnoa  celerea 
paucia  poat  diebua  turcicua  affnit,  quem  Solymanna 
audita  morte  caeaaria  cnm  litteria  ablegaverat,  prímnm 
lioneata  in  officium  praefactione,  deinde  pacem  cnm 
patre  ictam,  ai  tríbutum  remitteretar,  aponte  osten- 
tana.  Acceptamque  eat  ad  omnia  alia  qaam  of&ciom 
aat  humanitatem,poenitebatqaemiaaionia.  Haec  nsqae 
Septembrem  acta  aunt.  Tum  quoqae  Balaaaiua  Sac- 
mario  exiverat,  ac  una  cum  Zay  villatim  vágandó  vaaa 
con([uirebant,  magnamque  numerám  paraverant,  deatí- 
nantea  animoTokajenaíbua  aliiaque  adveraae  partis  vin- 
demiam  praeripere ;  nam  hia  nibil  unqaam  penai  nec 
aanctí  fűit;  bellum,  pacem,  foedera,jnra  divina  barna- 
naque  omnia  lucro  metiri.  Et  militia  quoqae  tum  talia 
erat,  ut  etiam  in  foederibua  praedari,  et  latrocinarí 
aibi  licere  putaret.  Stephano  BatboreoSomlienai  prae- 
aidium  cum  Balaaaa  egreaaum  aignificatur  paucia  ad 
cuatodiam  Sacmarii  relictia.  Erat  Sacmarium  Chri- 
atophori  ac  Stephani  Somlienaium  fratrum'*'),  locaa  et 


*)  Istváufi  jegyzete  :  Antiquitus  Sakii.ar  erat  regináé  Unga- 
riae  pecnlium.  Postea  Rex  Mathías  dederat  Stephano  Zapob'ai  pala- 
tbo.  Rex  autem  Johannea  patri  istioB  Stephani  Sooüiay. 


275 

Transsiivaníae  et  Ungariae  opportunus ;  ibi  hinc  Sa< 
1BQ8ÍQ8,  illinc  Marus  profundÍB  alveis  flumina  concur- 
nint^};  qaae  causa  fait,  nt  Johannes  magmim  praesi- 
dióm  ímponeret,  dnce  Balassa,  aeneaque  tormenta  in 
Bsas  belli,  velnt  in  armamentarium,  comportaret,  ac 
sédem  belli,  manente  dominis  proprietate  et  fructibus^ 
facérét.  Uti  autem  in  potestatem  caesaris  per  proditio- 
nem  Balassae  venit,  snperius  dictnm  est.  Somliensis 
nbifoederayidet  non  observari,  simul  hereditatis  poti- 
ondae  accensns  cnpiditate,  quam  maximo  sílentio  sub 
OGcasiim  80IÍ8  Varadino,  cnjns  tum  praefectiis  erat, 
egressuB  cnm  expeditissimis  militibus ;  disponit  qui 
portám  invaderent,  qui  scalis  muros  scanderent,  ac 
lingulis  monia  Mártis  atque  lóca  distribuit.  Ante  lu- 
Dem  omnibus  ex  partibus  castellum  invadunt  simul : 
p«n  scalaa  admovent,  et  ad  coronam  evadunt,  pars 
Hgneiiin  murum  securibus  conscindunt,  pars  ignem  et 
mmteriam  admovent,  et  imprimis  per  aversam  por- 
tám, quae  tata  ab  impetu  videbatur,  miles  irrupit, 
moxqne  aliis  quoque  ex  partibus ;  etfitpraeliumingens, 
tandemqne  uno  et  eodem  impetu  castellum  expugna- 
hir,  in  quo  thesauri,  uxor  quoque  et  liberi  in  prae- 
dam  ceMerunt ;  praedam  tamen  omnem  militibus  con- 
oeBsit,  quemadmodum  se  facturum  ante  receperat, 
pneter  oxorem  et  liberos,  quos  in  Transsilvaniam 
Johamii  misit;  milites  germanos  ad  CC  et  totidem 
fere  imgaros,  qui  ex  praelio  superfuere,  dimisit.  De- 
oem  millia  **)  pondo  argenti  infecti  reperta  dicuntur ; 


*;  Istvánfi  jegyzete :  Non  coDCurrunt  ibi  Marus  et  tiaiuua. 
Manu  enim  ad  occidentem,  Varadinum  versus  űvát,  Saiuus  verő  non 
loage  s  CoioBvác  ortus  ad  meridiem.  Sed  prope  Sakmár  Samus  in 
dao  comiui  diyiditur,  inter  quae  aedifícat«i  est  arx  ex  umteria  et 
aigiUa. 

**)  Istvinfi  jegysete  :  Non  tantuui. 

18* 


276 

anri  signatí  et^non  signatí  vis  magna;  ad  haec  vasa 
argentea  aureaque,  mundus  muliebris,  et  copiosa  su- 
pellex,  qnae  per  omne  genus  flagitiornm  cumnlave- 
rat.  RivTÜus  minerarum  secundo*)  milliario  di- 
stabat,  dives  oppidnm,  et  secturis  anri  argentíque 
longe  opnlentissimum ,  sine  praelio  traditur  ab 
oppidanis,  arcem  verő  post  paucorum  dierum 
oppugnationem**)  per  deditionem  capit.  SecundiBinitiis 
nec  Johannea  se  continuit,  sed  de  bis  certíor  factus 
militem  conscribit,  duodecim  hominum  millia  brevi 
comparat;  et  primum  Hadad  occurrebat,  infamis  pro- 
xima  clade.  Sed  tum  per  duces  bellum  duxerat,  nunc 
coram  et  imperatoris,  etmilitís  munia  obibat.  Matbias 
Szenniesy  vir  acer  et  militiae  exercitus  praeerat. 
et  egregie  tuebatur.  At  ubi  'tormentorum  muralium 
potentia  dirutis  mnris  militi  patebat  via:  Johannes 
paululum  militibas  cohortatis,  muros  scandere  jubeti 
hinc  et  illinc  multi  cadunt,  midti  sauciantnr,  tandem 
deficientibns  propngnatoribus  '  Johannitae  interiora 
arcis  pervadunt,  omnibus  praesidiariis  aut  interfectis 
aut  captis.  Matbias  Zenniesy  vivus  in  potestatem  ve 
nit;  quem  in  praesentia  multis  vulneribus  affectum  be- 
nigne  fovendum  mandavit,  postea  bello  confecto  ho- 
noratum  et  muneribus  auctum  liberum  dimisit.  Ea- 
demvirtute  et  celeritate  castellis  Batbor  et  SanctoMar- 
tino  expugnatís,  Cisvardam  oppugnat.  Sed  ne  oppn- 
gnatione  munítae  arcis  attineretur,  majora  enim  ani- 
mo  destinaverat,  et  hiems  timebatur,  bis  conditioni- 
bus  datis  acceptisque ;  ad  octavum  Idus  Január,  ven- 
turam  ad  deditionem,  si  auxilia  caesariana  in  tempore 
non  adforent,  ad  ulteriora  processit.  Inde  Tibiscum 

♦)  Istvánfi  jegyzete  :  quiuto. 

*♦)  Istvánfi  jegyzete  :  Imo  eadcm  nocte. 


277 


jionte  navibus  jnocto  trajieit,  et  arcem  Athia,  valiilam 
praesidiu  atque  niimitioeibua  in  dedítionem  recepit.  Pri- 
ijaiioitormentÍ8atliiiotisdejcetinmriplíiribu8Íiilocis,tan- 
taiQole  et  multitudiiie  fcrreanim  pilariim,  ut  argiientibus 
proftisionem,  híIjíI  Bibi  respondit  adgloriani  reniissum 
esse  dcben%  neqiic  uimiumintensum  quicqiiaiii  \ideri, 
?mt  coroiia  eircumdatj  et  militibus  lóca  impertit,  qua 
quisqiie  siiniil  iiigrediantm*,  tum  liortari  siiigiilos.  Eo 
die  non  tiroms,ut  piitabatur,  sed  iniperatoriiset  seiiilí- 
bu8  artibus  spectandiis  videbatur.  At  caesariani  gnari 
praesentis  exitii,  incerti  et  effiigii  et  praesidii,  dedi- 
tioneiD  ocelaniaut.  Igitiir  Johauncs,  ne  ulterÍHS 
saeviretur,  luiliteBrevocavit,  vitaquesaltera  injpetrataae 
lingulis  ensibas  statim  abire  jussi.  Exiii  arcé  Co- 
vazo  minőre  vi  expiignata,  utramqiie  fuuditiis  ob 
propinqtiitaten]  arcibim  mm  Hustio  Mucacioqiie  ex- 
»ciiidit.  líis  rebiiB  pari  virtiite  et  fortiiiia  gestis, 
í?eqimti  inibres,  atietim  fluminmTi,  et  praematiira 
hieiDö  probibiiere,  ne  Cassoviam,  Eperjesium  et  cete- 
ras  civitateö  liberas  occuparet.  Ita  reverBiis  EchetiiiB, 
arcem  iiatiira  et  arte  inunitisBimam,  uiio  aditu,  eoqne 
angnsto,  cetera  profundis  lacubuB  laté  circimifuiideii- 
tibns,  et  vaIidÍBBÍmo  caesaris  praeBidio  firraatam 
oppiig:naiidam  Btatnit,  Sed  NicolauB  Bathoreiis  condi- 
tioiies  easdeiii,  quas  vardenseB,  paciscitur.  Haec  us- 
íjue  ad  Nonas  Uecembres  acta.  Ceteruni  paiilo  ante 
MaximiliamiB  tribiituiii  trinm  annonim  per  Georgiiim 
Albanum  de  Ghirke,  et  Aeatium  Chaby  Byzaiitíum  mise- 
rat,  adjuncto  Miebal-le  Cernovith  niiper  profugo 
Byzantio,  datií^  maudatis  eoiifirmandae  paternae 
pacia. 

Inter  haec  Sigismundi  Aiigimti  Poloniae  regis  datae 
ad  caesarem  litterae  redduntur,  nam  ex  Lithvania  lou^ 


s^ 


278 

ginquitate  itineris  serius  advenerant,  quarum  seiiten- 
tia  in  hunc  modam  fűit :  Johanuem  II.  nepotem  siiuni, 
et  electum  regem  Ungariae,  Dalmatiae,  Sclavoiiiac, 
Croatiae,  insigniter  datís  ad  eiim  litteris  conquerí. 
Damua  enim  et  injurias  atque  hostilia  vix  toleranda 
iu  díes  ingeri  a  praefectis  et  Balassa,  pacem,  foede- 
ra  pro  nullis  haberi.  Arbitros  delectos,  nt  vetera  no- 
scerentur:  sed  tnm  Balassam  castellnm  iu  oppido 
Ualmy  exstriixisse  loco  agrieulturae  snae,  nimirnin  ut 
commeatum  Hustío  Mncacioque  intercluderet;  vinde- 
miam  quoque  omnem  eripere  conatos;  jam  alia  prope* 
modnm  infinita  non  recensere,  quibns  omnia  turbare, 
praedas  agere,  nihil  hostilitatis  reliqunm  facere,  per 
nimiam  licentiam  in  nsnm  venisset.  Saepennmero  péti- 
tum  a  se  caesarem,  amoveret  illinc  Balassam,  vei  in 
sna  statione  teneret;  nihil  nnqnam  effectnm  tamen. 
Denique  protestari,  ubi  pacem,  amicitiam,  afíinitatem 
tot  legationibus  snis  et  ipsius  impetrare  neqmverít 
se  snosque  contra  hosce  homines  divino  hnmanoque 
jure  ad  tuendum  defendendumque  obstrictum.  Cetemm 
ntut  sint  incomperta  sibi,  indolere  tamen  acriter  cau- 
sas  bello  inter  nepotem  affinemque ;  et  petére  caesa- 
rem, ne  pacis  consilia  abjiciat,  neve  se  ad  turbida  rapi 
sinat ;  meminerit  etiam  in  quo  christianornm  fasti- 
gio  sit,  ne  civile  necessario  bello  praeponat;  pacem 
potius  fovendam,  altricem  et  generis  humani,  et  nunc 
maximé  christianitatis ;  hoc  cumprimis  honestum  tanti 
nominis  príncipi,  necessarinm  verő  et  Ungariae  et 
christianornm  rebns;  daturumque  se  operám,  ut  Jo- 
hannes,  alioqni  non  intnrbidus,  aeqnis  conditionibus 
contentus  reddatur.  Adjnnxerat  antographnm  Jo- 
hannis,  quo  integer  haberetur;  sed  Johannes  paulo 
acrins  perstrinxit,  Maximilianum  a  se  mediatorem  et 


279 


pacificatorem  apud  patrem  assumptum  speciosa  osten- 

tasse,  nnnc  occulta  odia  promere.  At  caesar  in  animo 

destínarat,    quomodocunqne    vindictam    sumeré;   et 

erant,  qui  libellofi  spargerent,  queis  facta  Johannis 

praedicarent,  e  contra  caesarem  carperent,   repertique 

etíam  sub  aulaeis,  ubi  accumbere  consvesset;   quo 

magis  accendebatur,  ita  ut  raro  in  publicum  prodiret. 

Níhilominus  consiUarios  ungaros  Posonium  convenire 

jnbet,  et  eorum  perquirit   opinionem.  Difficilis  erat 

responsio;   nam    ex    actis    commisBariorum   eadem 

convincebantur;  postremo  tamen  ita  respouBum:  Pro 

affinis  officio  se  gratias  agere;  ceterum  coram  com- 

misaariis  quaestiones  disceptari  debuiBse ;  conventum 

ab  adversarÜB  solutum,  et  castellum  jure  exstructum, 

ut  excursiones  Mucacio     et  HuBthio  arcerentur,  nul- 

lius  injuríandi  causa ;  bellum  prius  a  Jobanne  illatúm 

se  propulsaturum.  Ad  toUendum  etiam  veneno   ani- 

mam  adjecit,  datique  sünt  bis  mille  quadringenti  nu- 

mi    aurei    Josepho   Macario,    Melchioris    Balassae 

secretarío,  quod  iati  exequendum  susceperant.  Eadem 

aestate  Hispani  Pignonum,  arcem  adverBO  littore  freti 

gaditani  situm  loco  edito,  expugnant. 


LIBER  DECTMÜS  QUINTÜS. 


Iiiitio  anui  Caesar  bellum  párat,  cum  legationes 
praemisisset  ad  omnes  christianitatis  potentatas;  et 
dedere  auxilia:  Pius  IV.  pontifex  maximus  L  ndllia 
nnmmum  aureum,  Ferrariensis  totidem,  Florentínus 
CC  millia  mntni  nomine  absque  usura,  genuenses  stu- 
dia  imperatoris  adversus  comitem  Falisci  captantes, 
exulem  et  Gallianim  regis  litteris  commendatüm,  ^  XL 
millia ;  cum  paulo  ante  mortem  Ferdinandi  marchionis 
Finarii  causa  composita  esset,  ob  tyrannidem  per  ge- 
nuenses  statu  dejecti.  Dux  et  circulus  Bavariae  XL 
millia  nummum  ut  vocant  joacbimicorum.  Insuper  ab 
quaestoribus  ad  magnas  usuras  aes  mutunm  contrahi- 
tur.  Duae  quoque  arces  in  Ungaria,  Trincinium 
Margarétáé  Zeechy  pro  LX  millibus,  Dios-gieorum 
pro  totidem  Gabrieli  Pereny  pignori  tradnntur. 
Ergo  jam  pecuniis  undecunque  conquisitis,  magnó  stii- 
dio  conscribuntur  duo  millia  eqiiitum  germanorum,'^pe- 
ditum  quinque.  Comitatuum  supra  et  infra  Cassoviam 
nobiles  viritim,  pagani  decimus  quisque  in  expeditio- 
nem  iere.  Praeficiuntur  bello  Andreas  Bathoreus,  et 
Lazarus  Svendius  evocatus  Alsatia.  Hieme  as- 
perrima  Cassoviam  miles,  duces,  iiüpedimenta  conve- 
nere.  Hic  locus,  sedes  bellorum,  et  inchoando  consilia 
inita.  Bathoreus  Tocajo  censet,  constrictis  gelu  Ti- 
bisco  etBodrogiofluminibus  nuQC  facili  adita,  postea 


281 

verő  iuexpuguabili ;  oppidum  pediti  receptaculum,  prí- 
ma fronté  capiendum;  aperto  saeva  hieme  peditem 
non  consistere.    Svendius  ab    minoribüs  experimen- 
tum capi.  Valuit  Bathorei  sententia.  Ita  Nonis  Februarii 
Tocajum  perventum.   Ea  arx  in  peninsula  sita,  con- 
iursu  amninm  Tibisei  ac  Bodrogi,  nno  ab  latere  fossa 
ingens,  propugnaculis,  aggeribus,  aliisque  rebus  in 
longnm  obsidíum  mnnita,   si   fortuna  aequa  fuisset. 
Oppidum  praeter  fossam  et  crates  muri  specie  mini- 
mé validum.  Franciscus  Nemethy  mille  quingentorum 
selectissimorum  militum  praesidio  tuebatur.  Svendius 
cnm  CCCC  Germanis,  etungarisequitibus  totidem,ex- 
plorandí  situs  causa  praecedit ;  quos  Nemethy  acri  prae- 
lio  excipit ,  ac  terga  vertere  cogit :  sed  aliis  super 
alios   auxilío    venientibus,   recedit   sine   damno,   ex 
nostris  caesis    aliquot.   Post  praelium  secunda  oppu- 
gnationis  die  oppidum  receptxim ,  magnó  usui  germa- 
nis    peditibus.    Gábriel  Perenius  illustri  loco  natus, 
sumptibuB   suis    quadringentis   equitibus,    peditibus 
DCCCjCanonibus  aeneisingentibus  quatuor  advectis,  in 
tempore   adfuit.   Nicolaus  Bathoreus  Echetio  equites 
CC,  canones  duos  misit.  Cassovia  duo  canones  et  co- 
lubrínae  trés  assumptae,  Vienna  XII  minora  tormenta 
snbvecta     erant.    Bathoreus  cum  Svendio  oppugna- 
tionem  lioc  modo  instituunt:    Melchiorem   Balassam 
cam  parte  copiarumungaricarum  duobusque  canonibus 
et    aliquot   tormentis     minoribüs     Tibiscum    glacie 
transmittere,  et  illinc  urgere  jubent;  quatuor  canones  ex 
parte  Bodrogi,  duos  a  continenti,  colubrinas  trés  in  col- 
lem quadringentos  passus  distantem ,  queis  interiora 
peterentnr,  locant.  Quarta  die  postquam  muri  dejecti, 
edncant  militem,  miscent  praelium :  hi  superare  muros, 
uiti,1iosteniquedejicere:  íUi  e  contra  sese  tueri,  hostem 


282 

ferire,  tela  mÍBsilia,  salphüream  materiem  certatim  in- 
gerere.  Irríta  oppognatione  milites  revocatí.  Cecidere 
ex  caesarianis  DC,  plnres  saucii.  Erat  propngna- 
culum  valídum  matéria  exBtrnctam ,  eo  f ossores  sub- 
mittontur,  terraque  egesta,  fanibüs  et  catenis  robora 
vincimitur;  quae  ubi  magnavi  evnlsa  snnt,  molea  cor- 
ruít;  inde  coepta  medio  diei  secnndaoppiignatío.  Cae- 
sarianis glacies  magnó  commodo  fait,  qnod  sine  peri- 
culo  transirent)  et  subinde  növi  in  praelinm  succede- 
rent;  perfractatamenunoin  locomnltos  militam  hansit 
Illis  qnae  maxima  praesidia  erant,  dno  ingentia  fluminaf 
temporis  injnria  in  contrariumversa;  ad  haec  vi  atqne 
multitudine  snperabantur  ;  neqne  Süstinneront  dintíns, 
sed  interiorem  in  arcem  obscnro  jam  diei  sese  recipi- 
unt)  fossa  et  muro  etiamsi  validam,  minimé  tamen 
duraturam  adversns  tormenta  praevalida,  et  aqma  ini- 
quo  coelo  gelatis.  Adsnltatnm  est  aliqaot  dies,  pro- 
pugnatumque  hand  minus,  dum  Nemetby  superfdit 
Postqnam  pila  tormenti  cecidit,  induciae  petitae,  et 
diei  saltem  datis,  arx  pacto  traditur.  Nam  anxilia  tar- 
da  erant,  et  retinere,  duce  amisso,  desperabant.  Cae- 
sariani  quoqne  moram  omnem  periculosam  rebantnr. 
Conditiones  faere  :  ut  ipsís  salvis,  armisque  propriis, 
ac  vestibus  abire  líceat,  et  corpns  Nemetby  asportare 
una ;  utqne  in  tutum,  adjnneta  eomitiva ,  dedncantor. 
Quadringenti  omnes,  major  pars  sancii,  corpns  Nemethii 
mediis  tapetibus  gestantes,funebris  pompae  in  merem 
exivere,  tmci  ac  minitanti  vnltu  potins,  qnam  moeBto ; 
ibi  reperta  liiioo  vasa  vini  nobilissimi,  peconiae 
X  millia  nnmmum.  Capto  Tokajo  sna  et  aliomm 
opinione  citius ,  arx  Serench  a  tergo  non  erat  relin- 
qnenda,  Nemetbii  praesidio  tenta.  Missns  ergo  Ba- 
lassa cnm  expedita  mann.  lUi  etiam  comperta  merte 


^ 


283 

dacis  deditíouem  obBÍdio  praetulere^probrosa  deterri- 
maqae  comparatione. 

Sub  hi8  oratores  caesaris  Byzautíi  instanter  la- 
borabant  de  reddendis  Sacmario  et  Rivulo  Minerarum, 
eoqne  jam  Tnrca  devenerat,  nt  Sacmarínm  reddeii- 
dnm  Johanni  significaret,  Rivulo  Mínerarum  reteuto. 
Qnod  nbí  Johannes  accepit,  arcem  oppidumqne  fundí- 
tas  6o]o  aeqnari  jnbet.  Svendins  antem  comperta 
I  re^cam  omnibus  copiis  TibÍBcnm  trajicit,  Sacmarinm- 
qne  yacunm  mimiendnm  statoit ;  nam  jam  fáma  glisce. 

bat    beglerbegnm    cnm    magnis   copiis     affnturum.  t^ 

Quare  multitodine  paganornm  ondique  evocata,  simul  ^;;^ 

militibus  operis  distríbutis ,   dies  ac  noctes  festinare.  ;^C 

Intra  hoc  tempus  Rivulum  Minerarum  in  quarto  milli-  *^> 

ario,  recipientibus  oppidanis,  occupat.  Dum  caesaríani  ?^^ 

mmiíendo    Sacmario  insistnnt,  Johannes  Stephanum  S;;;^. 

Batoreum    Somliensem  et    Stanislaum    Nisovscium  *';^! 

polonum   ad  Andreám  Batoreum  et  Svendium   cum 
mandatis  ablegat,  tractataque  pax  et  icta  expraesen- 
ti   necessitate  magis   quam   sincere,   his  repellendo 
bello  nondum  paratis,  illis  beglerbegum  suspectanti- 
bus.  Conditiones  fnere,  ut  Johannes  Transsilvaniam 
perpetao  jure  possideret ;  si  tamen  sine  heredibus  e 
vita  decederet,  jus  succedendi  Maximiliano  et  suis 
heredibus  integrum  maneret.  Comitatum  Bihoríensemi 
dorante  vita,  Marmatia  cum  Huzt  et  Mucach  ac  fodinis 
salium  fitatim   decederet  atque  insignibus  regalibus. 
Maximilianus  itemsororem  suam  Johannám  in  matrímo- 
nium  Johanni  redderet,  exantiquis  foederibus;  legatos- 
que  pacis  confirmandae  Johannes  ad  caesarem  mitteret. 
Ita  legationes  sequutae  Idibus  Április,    et  le- 
gátus tnrcicus  Hidait  aga,   vir  primarius,  insigni  co- 
mitiva   Yiennam  venit;  tertio  post  die    ad  caesa- 


rcm  introductus,  salutatione  praemissa,  litteras  pacem 
firmaiites  exhibet,  rcmissique  simul  Volígangns 
Quiuqueecclesiensis,  et  Johaunes  Crasitíns:  ille  a 
(lespota  tamquam  explorator  in  Moldayiam  profectus, 
Byzautium  missus;  hic  ad  Zecbenum  captus, 
obsciiri  et  imbelles,  sed  peritia  lingvae  germanicae,  et 
apud  legatos  Ferdinandi  adulatione,  muneríbusque 
gratiam  antea  emercati,  Crusitius  praefecturam  quo- 
que  corponensem ;  pro  quibus  flagrantissimo  atudio 
Ferdinaudus  intercesserat ;  pro  Georgio  Bebec  raetu, 
praepostero  judicio,  ne  uxor  cum  arcíbus  permunitig 
ad  Transsiivanum  descisceret;  de  quo  responsum,  id 
potius  optandum,  ut  ille  et  8imiles,  cujus  páter  et  ipse 
acerrimi  Ferdinandi  hostes  fuissent,  iisdem  vinculis 
attinerentur ;  oodemque  tempore  Transsilvano  dona- 
vit.  Conditiones  autem  hae  fuere  :  Ut  Tokajum,  Ze- 
rench,  et  alia  quae  Jobannis  fiierunt,  restituantiu*;  contra 
damna  illata  ab  Jobaune  rependantur.  Sacmarium  ta- 
men  caesari  attribuendum,  quia  ante  boc  bellum  in  di- 
tione  ejusfuÍ8set:quemadmodum  Rivulum  Dominarum 
Johanni  reddendum  eadem  ratione  aequum  esse,  Execu- 
torem  főre  eundem  legatum,  qui  perlaturus  esset 
mandata  ad  Johannem.  Ad  baec  tributum  praesentis 
anni  Byzantium  apportetur.  Michael  Cemovith  cum 
hoc  legato  redierat,  qui  beglerbegum  assequuti  in  iti- 
nere,  mandato  principis  Turcarum  revocaverant.  Nam 
oratores  acerrime  institerant,  ne  bellum  moveretur,  et 
ne  semel  placita  irritarentur ;  adjecerantque  főre,  ut 
Caesar  redderet  belio  ablata,  satisfactis  per  Johan- 
nem damnis.  Quae  conditiones  cum  admodum  graves 
viderentur,  cursor  Byzantium  celerrime  ablegatur  ad 
oratores  hisce  mandatis,  ut  Turcam  ad  aequiores  con- 
ditiones adducant.  Nam  Tokajum  et  Zerench  resti'- 


285 

tuere  fáma  et  conscieiitia  teneretur;  siquidem  capti 

Tokaji  fáma  praedicabatur  snmmalande,  ac  forma  ex 

pugnatíonis  ímpressa  divulgabatur   tanta  laetítia,  ut 

nihil  addi  posset ;  tum  qiiod  ante  rebellionem   trans 

8il?anicam  in  sua  ditíoiie  fueríut.  Rivulum  Miuerarum 

tom  etíam  et  Sacmarum,  si  satisfactum  fuerít  de  dam- 

nis,  redditurnm ;  munus  honorárium  brevi   remissurum 

spondeant,  et  purpuratos  largítione  corrumpant  Septi- 

mo  CaL  Maji   orator  Johaimis  Stephanus  Batoreus 

Somliensis,  et  Scptimo  Idus  Maji  regis  Poloniae  Fraii- 

dscus  Crazinzcy  praepositus  plocensis  adveniunt.  Sed 

Stephannm  cnrfior  Johannis  in  itinere  cum  novis  man- 

dati8  asseqnutus  fuerat.  Siquidem  Gaspar  Bekes  ad 

Solvmannm  initio  belli  missus  redierat,  qui  ingentia 

anxilia  ab  Solymano  impetrarat;  insuper  idem  omneni 

pacem  dissvadebat,  jactitans  se  corouam  regiam  eo- 

dem  die  Johanni  imposuisse.  Georgius  quoque  Bebec 

tum  reversüB  ex  captivitate  byzantina,  quem  Solyma- 

nns  Johanni  dono  dederat,  cujus  arces  uxor  in  ditio- 

ne  casBoviana  adhuc  possidebat,  fines  regni  Posonio 

atque  Danubio  se  eo  bello  terminaturum  promittebat. 

Ita  duobus  levissimis  mortalium  impulsoribus,  condi- 

tiones  priores  irritae  factae  sünt,  et  novae  ad  Stepha- 

nom  mittuntur.  Tractatus  postea  cum    Somliensi  per 

Polonum  inchoatur ;  nam  rex  Poloniae  jam  inde  ab  initio 

pacificatoris  officio  omnibus  tractatibus  intervenerat. 

Summa   legationis   fűit:    Johannem    pacem   semper 

optaase,    eoque     non   semel  et  Isabellam    matrem, 

post  se,  legationibus,  litteris,  interventu  etiam  regis 

Poloniae  attentasse ;    petére  autem  cistibiscanam   di- 

tionem   cum   omnibus  iis,    quae  amisisset   praesenti 

bello,  sibireddi,  utque  finis  utriusque  imperii  Tibiscus 

amnis  esset  Becordaricaesarem,cum  Isabella  Trans- 


286 

silvaniam,  Temesvarnm,  Lippam,  et  amplissimam  re- 
gní  partém  Ferdinaiido  tradidisaet,  mox  Temesvarum 
etqniquid  extra  Transsilvaniam  fűit,  ingenti  non  solum 
Ungariae,  sed  christíanítatiB  jactnra,  quippe  nobilissi- 
ma et  antiqnissima  Ungariae  clanstra  amisisse.  Ita  ti- 
mendum,neTocajnm,  etalia  Turcavi  eripiat,  cum  pro 
Transsilvania  habeat,  quídquid  sit  cis  Tibiseum.  Eam 
paterno  jure  sibi  tradítam ;  et  praestare  ebristianum 
atque  amicum,  siquidem  pax  coalescat,  habere.  Caesar 
scripto  breviter  respondet,  nam  mos  erat  omnia  seri- 
ptis  agere,  se  nibil  innovatumm  ex  conditionibns ;  qnae 
jam  ante  ictae  essent,  easdem  se  confirmatnmm.  Ad 
hoc  legátus  multo  aliud  responsum  desiderasse,  et 
agnoscere  Johaunem  in  nuUo  respectu  haberi.  Post 
ubi  iterum  caesarem  priori  sententiae  inhaerere  videt, 
petit,  cursorem  ad  Johannem  mitti  liceat,  qui  intra 
decimum  septímum  diem  reverteretur;  reversnsque 
eadem  omnino  mandata  attulit,  quae  legátus.  Ita  spe 
pacis  haud  dubie  abnipta,  polonus  hujusmodi  verba 
fecit :  Regem  suum  summo  studio,  crebris  legationibus 
laborasse,  ut  tandem  pax  firma  stabiliretur,  nihil  tamen 
eff ectum  est ;  quin  magis  animos  irritatos ;  vererique 
ne  alterutrí  partium  suspectus  fiat.  Ob  id  pacificatoris 
officium  nunc  ipsum  deponere,  et  super  eo  solenniter 
protestarí,  moxque  discedit.  Sed  Somliensis  sub 
arcta  custodia  detentus  est.  Svendius  gnarus  ho- 
rum,bellumoccipit,acErdeodumoppugnare  statuit;  de 
quo  paulo  altius  dicendum  est. 

Gaspar  Dragffy  illustrisfamiliae  plures  ante  an* 
nos  decesserat,unicorelicto  herede  admodumadolescen- 
te,  etuxore.EaductaabGeorgioBatoreo,bona  Dragfia- 
na,  arces  complures ,  oppida  et  latissimam  ditiooem 
tenebat ;  neque  diu  herede  exstincto,  bona  ad  coronam 


287 

veniebant,  sed  tum  motu  transsílvanico  et  tractus 
tíbiscani  orto  ad  Isabellam  descivit ,  ab  qua  aere  jus 
bereditatis  emit.  Aberat  Sacmario  Erdeodum  quatuor 
miUiaria,  et  Georgíus  pacem  firmatam  iri  credens  íbí 
agitabat.  Igitnr  SvendiuB  in  spem  adductus  simul 
potiiindae  arcis,  Georgii  et  tbesauri ,  quem  constabat 
íbi  esae,  licet  miníma  ibi  pars  erat  tbesaurornm, 
praemittítBalassam^nt  commeatus  intercludat;  sequo- 
qne  cmn  copiis  snperventurnm.  Sed  ille  otio,  sonmo, 
inertia  omninm  corruptissimns,  nihil  nisi  uomen  elarís- 
simae  qnondam  familiae  retinebat ,  ac  in  snmma  opu- 
lentia  animi  etiam  vecors  turpiggimam  deditionem  fe- 
dt,  nulla  defengione  adhibita,  tot  arceg,  magnorum  eti- 
am exercitnnm  vim  atque  obgidíumdiu  toleraturag,uno 
eodemqne  tempore,  nec  yirtntenifneque  propinqna  au- 
xilia  gpectang,  tradendo.  Yiginti  millia  florenorum 
in  Erdeod  nacta,  praeter  aureorum,  argenteornm 
vasoram ,  vegtinmqne  pretiogamm  et  pellinm  zebelH- 
narom  copiam.  Snb  idem  tempug  bognengis  bagga  in 
Croatia  cagtrnm  Crnppam  Nicolai  Zrinii  oppugnavit, 
Unnám  amnem  ultra  ad  ripam ,  qua  longiggime  hac 
tempegtate  confinium  lUyrii  protendebatur,  et  proden- 
te  mio  inopiam  annonae,  multog  pogt  dieg  ingruente  vi 
expugnata.  AtCarniauxilioniiggi  ab  Carolo,  cum  bano 
Petro  Erdeody,  pontem  arci  connexum  ingredi  non  augi, 
medio  amni  arma  ogtentavere.  Nec  Johanneg  gegnior 
erat,  ged  eodem  tempore  arma  buc  illnc  circumfereng, 
arciumJeneo,Dezny  etVilagogwar  praegidia  in  guum 
nomen  jurare  coegit  Temegiengig  bagga  Pancotam  ex- 
pugnavit ,  caegig  aut  captig  omnibug.  Budengig  Ha- 
zanbegum  valído  cum  exercitu,  beglerbegug  Graeciae, 
quamquam  rev  ocatug,  gex  millia  migerat  Debrecenii  co- 
pisB  conjungunt,  et  ad  bőgtem  pergunt.  Oppugnarunt 


288 

exercituni  caesarianum   Sacmaríi   aliquot  dics.  Erat 
collisquidam,  quem  caesariani  occupandnm  praeverte- 
raut;  ítaque  íUis  tuentibus,  kis  verő  oppugnantibuBiíe- 
rociösimi  quiquc  amborum  exercituum  cecidere;  tamen 
irrito  coiiatu  Erdeodum  oppngnare  statnunt, '  castra 
ante  cacBariauonim.  Interea  parum  abfuit,  quin  semel 
Svcudius    suprcmum    perículum   adiret,   cum  prope 
Sacmariuni  cum  VilUelmo  Grasbain  praefecto  munili- 
omim,  et  paucis  familíaribus  obequitans'^),  improviso 
a  turcis  cxcursoríbus  adortus,   et  Grasbain    confos- 
8U8  est,   Sveiidius  autem  beneficio  equi  periculo  ere- 
ptuö.  Quadragcsimo  quarto  die  Erdeodum  captum'Ger- 
iimni.s   dedentibus,  cum  interea  aeerrirae  oppngnas- 
sent,  Ungaris  quidem  diversa  svadentibus,  ita  ut  ar- 
mis  etiam  prohibiturí  erant  Germanos  seditionem  coe- 
ptantes,  ni  multitudine  et  fato  vincerentur,  memoran- 
tes  frustra  fidem  implorari,  cum  multis  exemplis  Tur- 
cae  nullám  in  simili  casu  observarent.  Praefectus  ar- 
cis  erat  Lamberger,  Georgina   verő   Beller   peditum 
germanorum  dux.  Ungari  Franeiscus  Bay,  Johannes 
Giony ,  Nicolaus  Zelemery,  primarii  erant,  viri  nobi- 
les  et  ndlitiae  experti ;  neque  tacuerim,  quod  CL  pe- 
ditoB  ungari  elusis   custodiis  bostium,  etiamsi  arctis, 
ducc  Johannc  Maly  introierint. 

Huc  incidit  funus  Ferdinandi,  annum  post,  dies 
III  ac  X,  capti  verő  Erdcodii  die  tertia;  cum  hacte- 


*)  ForgáchS.  jegysetc :  Én  ugy  ertetlem,  hogy  madarászni  ment 
vala  Grasbain,  Svendi  ott  Bem  volt,  ds  valami  csata  törek  lesbe 
volt  ott  nem  messze,  azok  reá  ütvén,  iigy  ökleltek,  hogy  távol  kiesett 
az  lóroly  mely  öklcldsbe  sokáig,  majd  másfél  esEtendeIg  v^juván, 
megholt.  Az  bizon  dolog,  hogy  Svendi  ott  nem  volt  Erdtfd  alatt 
volt  akkoron  az  királ  fia,  e's  az  csata  onnat  jött  volt.  És  ha  Erdőhe- 
gyi Bódizsár,  egri  fő  legén,  szerencsére  oda  nem  találkozott  volna,  és 
me^  nem  scgétette  volna,  ugyanott  fejét  vették  volna  Grntbainnak. 


nos  io  sacello  arcis  jacuisset.  Celeberrimus  fait  con- 
cnrsoB  legationnm  ac  procerum  ex  regnis  et  pro  Vin- 
ciig evocatorum,  principum  extemorum  nisi  ferrarien- 
%i  praesente.    Octavo  Idus  Augusti  funus  celebratum 
po8t  merídiem  horatertia.   Antelatae  aqnilae  imperii, 
inuigines  regnorum   provinciarumque  in  vcxillis  pic- 
tae,  eqni  atrati  totidem,  caput,  oculos,  calcem  usque 
nigra  purpnra,  ac  ex  lateribus  acu  pictís  íisdem  ima- 
ginibua  tectí.  Sequebatur  ordo  pontíficum,  dein  fere- 
trom  augnsti,  postremo  Maximilianus  cum  fratribus, 
c^nnqne  primoríbns  atqne  legatís.  Feretrnm  illatúm  lecto 
in  aede   divi  Stepbani,  tum  inferiae  per  Strigoniensem 
peractae.  Postera  díemaneeadem  omniarepetita.  Lau- 
inter  solennia  pro  suggestu  a  Francisco  Forgach  elec- 
datosestto  episcopo  varadinensi  oratione  quae  exstat. 
Inter  alia  maximé  spectandus  erat,  lectus  fasti- 
giatus  in  altitudinem  concamerationis  templi,  lumini- 
bng  vitreis  miro  modo,  colorumque  varietatibus  distínc- 
tis.  Sed  miserationem  et  ploratus  omnibus  eliciebant, 
silentínm  vastum,  conlucentes  faces,  populus,  templum, 
et  quoquoversum  aspiceres  atrata,  dein  oratio  ad  luc- 
tum  yersa ;  quae  cuncta  superabat  popularitás  illa  et 
clementía    boni  principis,   tacitis   animis  desiderata. 
Subiere  post  feretrum  viri  illustres,  delatumque  extra 
portám  Danubium  versus,  mox  carro  impositum  Prá- 
gám ayectum,   Annae  conjugi  apponendum    Ladislai 
filiae  regis  Ungariae.  Nunc  ad  incepta  redeo. 

Amisso  Erdeodio  Svendius  ne  obsidionis  pericu- 
hunsubiret,  per  silentium  coUectis  tabernaculís  ac  vasis. 
Sacinario  castra  movit,  ac  per  noctem  continuo  iti- 
nereqnataor  magna  milliaria  emensus  ad  pagum  Quis 
*r  TibÍAcom  juxta  venit,  castraque  valló  atque  fossa 
mmiit;  nec  mora  Temensiensis  affdit,  castraque  me- 

MOmiK.  HinN}.    HŰT*  8CRIPT.   XVí.  Ív 


29Ö 

dio  milliario  opposnit.  Johannes  verő  Bivulum  Minera- 
rum  primo  expugnat  Keovarum  ubi  frastra  attentavit, 
r edit  ad  oppugnationem  caesaríanoram :  praelia  obscura 
saepius  facta;  semeltamen  valló  adsnltatum^semeltotis 
copÜB  praeter  cast  ra  caesaríanornm  vecti  praelium  osten- 
tavere.  Inter  liaec  cursor  iiosterundecimodie  quamexi- 
verat  Byzaiitío,    eontinuatis  ctiam  noctibas  revertit. 
Rescripti  summa  erat:  Tokay ,  Zerench,  et  quae  Johanni 
adempta,  restituerentur,  et  TransBilvaniadeinceps  ab- 
stineretiir  (iiam  quicquid  Tibiscum  ultra  est,  Transsil- 
vaniam  vocat),armis  utrinquerecederetur,  ac  siexercitus 
Caesar  ianuscis  Tibiscum  revocaretur,  idem  faceresuosin 
commissis  Uabere.  Quatuor  ergo  nuncii  celerrime  expe- 
diuntur.Unus  Byzantium  cum  responso  istius  senten- 
tiae:  Johaniiem  non  provocatum  bellum  ultro  movisse. 
acplurimasarces  velexpugnasse,  vei  excidisse,  ditio- 
nemque  occupasse,  ne  latius    serperet,  milites  sese 
misisse;  Tocajum  et  Zerench  ob  id  expuguata,  quod 
transitura  Tibisciimpedirent;  Johannem  turbidum  ma- 
jóra  commeritum,   damnaque  per    eum  illata  merito 
rependenda;   ceterum  milites  se  revocaturum,  si  iti- 
dem  a    suis  factum  fuerit.  Secundus  ad  Budensem; 
nam  cum  V  millibus    in  campo  Racos  ad  Pestum  ci- 
vitatemperomnehoctempus  mansit.  Tertius  ad  Teme- 
siensem,  quartus  adSvendium,  cum  iisdem  fere  man  da- 
tis.  Tum  inter  SvendiumetTemesienseminduciae  fiunt, 
datis  utrinque  obsidibus ;  et  orta  disceptatio,  utrisque 
petentibus,  utalterprior  abiret,  utrisque  dealteriusfrau- 
de  suspectantibus;  datisque  obsidibus  in  vicém  medío  tem- 
pore  factae  induciae.Subhis  caesaríaniatquehostesli- 
berepabulabantur,  donec  Turcae  carros  Germanorom  li- 
beriusvagantesexcipiunt.  Unde  Germani  insequentea, 
praelium  íncipiunt  non  procul  castrÍB  turdcÍB,  8ed  medio 


291 

ponté  snper  coenosam  Tibisci  exnndationem ;  qnibuB 
in  extremo  ^laborantibus  Melchíor  Balassa,  et  Ladis- 
laus  Qnerecheny  opportune  superveniunt  cum  expe- 
dita  manu  Ungarornm ;  tom  atrox  praelíum  miscetur, 
acbegos  lippensis  occiditur*);  cujusmorte  simul  ap- 
petente  nocte  praelinm  remissum.  Desiderati  ex  no- 
8trÍ8  CCC,  inter  quos  RecUboc  ab  electore  Saxoniae 
missns,  M  eqnitum  ductor,  quí  paulo  aiite  ab 
electore  Saxoniae  missi  advenerant,  et  plerique  no- 
biles  germán! ;  ex  turcis  totidem  fere.  Johannes 
Rneber  alae  unius  **)  germanicorum  equitum  ductor 
optímam  landem  mernit  eo  praelío.  Quinta  post  die, 
III.  Nonas  Octobres  Turcae  discedunt,  nostri  quoque 
Tibiscnm  trajiciunt.  Sed  discessu  Tnrcarnm  Svendius 
missa  parte  copiarum  Kivulum  Minerarum  per  deditio- 
nem  reenperat.  In  castris  Turcarum  fuere  duo  et 
XXX  millia,  praeter  copias  Johannis;  caesariaui  ad 
XV.  At  caesarem  omnesque  magna  exercitus  soUi- 
citudo  tenebat.  Nam  sí  aut  Sacmarii  obsidium 
dnravisset,  aut  ad  Quisarum  a  tergo  circumventus 
íoret,  supremum  periculum  evitavisse  incredibile  erat, 
hostibus  numero,  annona,  corporum  robore  praepol- 
lentibus;  contra  nostris  haec  omnia  infra;  nam  Ger- 
manorum  maxima  pars  aut  absumpta  morbis,    aut  af- 


♦)PorgáchS.jcgyzete:Bairambeg  volt  neve,  de  ügy  tetszik,  hogy 
nikápoli  b^  volt,  ki  akkor  holt  meg,  mikor  Szakmártt  az  hahnot 
ottromlották ;  mert  az  volt  az  törckek  elcitt,  mikor  azt  ostromlottak, 
maga  kérte  volt  penig  az  ostromot  magának,  hogy  ö  azt  az  halmot 
megvessi,  es  arról  Szakmarból  ki  lövődezi  az  magyarokat. 

Iftvánfi  jegyzete:  Az  kit  azharczon  megöltek,  mikor  Kerecseny 
László  is  ott  volt,  az  lippai  bég  volt,  és  Baghibég  volt  neve;  de 
Baírambeg  Szakmártt  az  halom  ostromán  veszett  volt  meg  az  előtt,  az 
liki^U    bég  volt;  az  előtt  posgai  hég  is  vala. 

**)  Forgách  S.  jegyzete :  Három  lovat  lőttek  meg  Baeber  alatt 
skkor  egymás  után  az  hídon 

19* 


292 

ílicta   crat<  queis  copía  ant  inopia   pariter  insolentia 
calidi     laborisqiie      semper     exitio&a;     certom  est 
omnc8   fere  extinctos,    et  vix  postremo   superfaisse, 
quí  yigilias  pro  valIo  agcrent.  Hoc  quoqae  Joluumí 
dátum,  quippe  ne  tanta   clades  christianomm  fieret, 
alieno  bellis    cívilibus,    defensatíoneque    suonun  et 
qualicunque  vindicta  pro  generosítate  animi  contento; 
nam  et  captivos  omnes  gratis  dímisit,  et  plerosqne  a 
Turcis  liberavit.  Sed  anxins  tanti  perícnii  caesar  no. 
viim  exorcitum  conscribebat :  quatuor  millia  peditmn 
gerraanorum,  equitum  DC,  ungarorum    equitnm   CC 
quonim  dux   Emericns  Forgach,  trimestre  PoBonii  in 
castri8  ad  incertos  casus  delituere.   ComitatnB  etiam 
omnes   Snperioris  Ungariae    a  Posonio    Scepnsinm 
usque,  nobiles  et  maguates  virítim,  paganorum  decimns 
quisque,  Nitriae  in  castris  fnere.  Exin  laetiore  fáma 
auditura,  Petrum  Erdeody  banum  lUyrici,   bosnensem 
bassam  *)  profligasse.CumX  VlIImillibus  equitum  apud 
fluvium  Stupcheniciam  congressus  fudit  sola  clientela- 
rum  ac  populariuni    manu,  equitum   M,  peditum  IV 
millibus,  adjutus  loco  montoso  et  arboribus  denso,  ob 
id  peditatui  sciopetario  aequiori ;  majoré  tamen   gló- 
ria, quam  hostiuni  caede.  Camos  haud  dubie  vasta- 
tione    ac  populatione    liberavit.  Capta  mancipiorum 
aliquot,  equi  plures,  muli  atque  impedimenta.  Hidaiet 
aga   hactenus    Viennae    detentus,    quamquam    sae- 
pe  missionempetivisset;postremoper  scriptum  diutius 
invitum  detineri  et  contra  jus  gentiura   asseveravit. 
Igitur  addito  nuncio,   qui  litteras  ad  Solymanum  per- 
ferret,    dimissus.  Bellum  litterae  continebant  non  in- 
tulisse  caesarem,  sed   propulsasse;  contra  Johannem 


*)  Istváníi  jegyzete :  Mustapba  Zokolovíth. 


293 

acTemesieDsem,  quomodo  periculoBum  bellum  gesse- 
lÍRt,  magna  erat  ínvectio.  Bosnensís  item  Cruppae  ex- 
pognatae  argnebatur.  Postremo  jbrevi  oratorem  cnm 
undatia  miBsnram   Byzantíum.  Fine  belli  princeps 
Florentiae    Víennam    venit,   cum  autea  Hippolytus 
dox  Ferraríae  adfuisset;   dataeque   conjuges,    huic 
Barbara,  illi  Jobanna,  ílligata,  ut  memoravi,  Jobanní. 
Eadem   tempestate,  qua  haec  in  Ungaria,  ín  Melita 
quoqne  insula  atrox  bellum  gerebatur.  Rhodo  amissa, 
Carolus   V.  Melítam   rbodiensibus  militíbud   dederat^ 
qú  maré  Turcis  infestum  reddebant,  et  proximo  an- 
no Nanplium  in  Mari  Jonico  capere  proditione  frustra 
attentaverant.  Igitur  Solymanus  his,  et  Hispanorum  in 
Africae   ora  insultibus  irritatus,   ingentem   classem 
mittít)  in  qua  fuere  CXXXVÍI  triremes,  praeter  alias 
onerarias,  et  majora   minoraque  navígia,  Pertan  bas- 
saduce;  Dragutus   Africae  praefectus  triremes  duo- 
decám,  biremes  majoresque  naves  multas  adduxit.  In 
ingressu   primum  pórtus  una  insignis  oueraria  sub- 
mersa  Calend.  Junii  classis   appulit,   expugnatumque 
castmm  Saneti  Ermi,  in  quo  octingenti  occubuere.  Ca- 
stmm  Saneti  Micbaelis  et  oppidum  terra  marique  tan- 
ta  vi,  tantaque  perseverantia  oppugnata,  ut  jam  in  ex- 
tremo  fiierint.  Nam  superiores  ob  clades  cunctationem 
qnam  praelium  Hispani  malebant,  et  classis  multum 
iofra  torcicam,  utpote  regis  Hispániáé  triremes  noná- 
gínta,  Melitensium  sex,  Lusitaniae  regis  galiones  duo ; 
dox  universae  classis  Don  Garsias  erat,  amissamque 
facOius  recuperari,  sterilem  insulam  ac  jam  vastatam. 
Itália  anceps  consilium  displicebat,  nam  jugum  Italiae 
metnebatur,  sed  in  eo  discrimen  verti,  si  in  alto,  quod 
pericaloBum,  an  terra  subveniretur?  Ascanii  Corvien- 
m  romani  sententia  praevaluit,  qui  censuit  avido  de 


294 

certandnm.  Ita  tertío  Idus  Septembr.  com  occasi 
lis  classem  Bolyont,  ac  secundo  vento  per  vadosa 
rismilitemexponont  At  Turcaeexplorato  consilio, 
pedimenta  ac  tormenta  navibus  exponunt,  mox 
nostra  classe  altnm  petunt.  Postremo  ne  quaes 
qnidem  intacta  mansit,namhoc  anno  Germani  pari 
merő  Ungaris  adjuncti. 


LIBER  DBCIMCJS  SEXTUS. 


loseqnens  annns  sexagesimns  sextus  odia  caterva- 
tím  bellaque  profudit.  At  germanorum  caesarum  mos 
est^annam  intra  a  suscepto  regimine  comitium  celebra- 
re;  príncipes  identidem  praesentes  esse,  nam  alias  le- 
gatís  saas  vices  demaudant.  Caesar  ob  hoc,  sed  maxi- 
mé petendum  sumptus  belli,  in  aestatem  indictum, 
bellisque  intermissum  in  mensem  Januarium  promul- 
gat.  Novae  diguitatis  auspicium,  frequentia  principum, 
majorem  solito  requirebant  splendorem.  Igitur  primo- 
res  anstrii  ac  bohemi  in  comitatum  non  sine  eorum 
molestia,  quippe  sua  impensa  deliguntur.  Quadringen- 
tos  equites  ungaros  procerum  liberos  adornari  pia- 
cúit, editis  singillatim  per  principem  nominibus.  At 
Nicolao  Zrinio  filium ,  Francisco  Batthiany  nepotem, 
raox  Simoné  Forgach  pro  duce  assumpto,  sese  excu- 
santibus,  ita  indoluit,  ut  simulationem,  propriam  virtu- 
tem,  palám  perrumperet,  coeptoque  desisteret ;  ita  ut 
neqne  a  consiliis,  neque  a  libellis  quemquain  secum 
habere  vellet ;  neque  Nicolaus  Olahus  praefectus  re- 
^  sigiUi,    et  archiepiscopus  strigoniensis  atque  lo- 


296 

cumtenens  per  Ungariaiu  sequi  posset  Eodem  tempó- 
re  Zriuio   praefecturam  zighetiensem,   quod  tempus 
officii  exívisset,  simul  tavernicalem  ac  Benatoriam  di- 
gnitatem  per  nnneios   resignante,  non  andivít,  rejec- 
tis  preeibus  in  proximum  reditum;  qnin  etiam  ín  senata 
acerrimis  verbis  increpans  et  adjeetis  minis  inaecU* 
tus  est.   Petiverat   ante  domum  in   oppido   sigetienai 
per  se  structam  nobilitari ;  postea  vetera  debita  sti- 
pendiaque  exsolvi ;  queis  denegatis,  simul  maguitndi- 
nis  impensarumpertaesus,  domesticam  ac  privátam  vi- 
tám   meditabatur.   Praepositus   scepusiensis   Lizcam 
oppidum  repetebat,  quod  belli  etiam  temporibus,  quam- 
quam  non   integros,    fructus   tameu  pereepisset  Le- 
leziensis   praepositus  Augustinus  Bollusicius  ejectos 
et  exclusus  praepositura,  vir   non  indoctus,  et  senio 
afifectus,   nullum   ob  crimen,   sed   ubertate   agrorum, 
clientelarum  et  opum  magnitudine,  ac  opportunitate 
munitae  arcis  monstratus,  et  pecunia  per  captivitatem 
vi  extorta,   supplex  et  lacrimans,   sine   misericordia 
principis  fnistra  divina  humauaque  imploravit,  etmox 
augore   vitám   finivit.   Alii   patrimonia   reposcebant? 
quae  expugnatis  nuper  arcibus  recuperata  erant;  in- 
teralios  Franciscus  Teorek  Debreceniumtanquam  pa- 
trímonium  et  semperpossessum,  sed  modo  per  Sven- 
dium  occupatum.  Omnibus  idem  respousum;  jure  belli 
capta ;  perinde,  ac  si  contra  cives,  et  non  pro  civibus 
bellum  gestumforet.  Et  quamquam  virtute  üngarorum 
ímpensis  suis   militantium  cuncta  bona  patrata  essent: 
pari  loco  amicos  et  inimicos,  cives  et  hostes  habens.  Ante 
discessum  in  Ungaria  quoquc  comitia  indicit  in  mensem 
Februiirium,    queis    Carolum   fratrem  praeficit.  Sed 
po8tquamdilapsotempore,comitiorum  dies  adventabat^ 
XVLGalend.  Januarias  Augustam  decessit;  neque  ad- 


297 

Iroe  principeB  aderant,  ac  inulto  post  advenere.  At  ín 
concilio  principnm  concione  ex  scripto  recítata  per  se- 
cffetarinm  (ita  enimmos  Germaniae  estpríncipibns)  in 
TraüBsilvaniiin  et  Tnrcam  aeriter  invectus  est,  arma 
B  TransBilvaniim,  arma  ín  Tnrcam  poscens.  An  puta- 
tis  qmetnmm  nnquam  Tnrcam,  et  non  potins  vicina 
qoaeqne  BÍmili  clade  correptnmm?  Ea  potentíae  est 
natora,  ut  non  aliter  tnta  sít,  quam  armornm  exercita- 
tkme.  An  exspectamns,  ut  novus,  jnvenis,  eoque  ferox? 
cnpidus  gloriae*  tantas  opes,  tantnm  impérium  capes- 
Bat?  Atmehercnle,  hunc  senio  morboque  gravem,  metu 
iUi,  nóta  jam  inter  patrem  et  filium  díscordia,  nec  sé- 
dem yacnam  relictnrum,  nec  vires  imperii  extemum  ad 
bdlmn  ansurum  mittere.  Transsilvanum  per  se  invali- 
dÉm  debellatnm  irí.  At  enim  putatis  vos  distantiao 
terramm,  montes,  flumina,  munitiones  urbium,  pá- 
ntos armornm,  copiabominum  tutabuntur?  Et  non  co- 
gitatis  ex  intímis  terrarum  orbis  fínibus,  perruptis  ac 
soperatís  claustrís  Rípheis,  Asiam  primum  occupassc) 
inde  in  omnes  mundi  partos  serpsisse,  et  jus  suum  ex- 
tendisse,  denique  Afrícam  ac  magnam  Europae  partém, 
totorbeSftotnationes,  totduces.  tot reges  potentissimos, 
ipsom  etiam  imperatorem  romanum  debellasse  ?  Deum 
opt  max.  precor.  hos  penates,  hanc  pátriám,  conjuges, 
liberos,  carissima  piguora  defendat.  Capessite  ergo 
rempnblicam,  et  imperatorem  vestrum,  ac  mox  ducem 
trotis  ardentibus  diis  propitiis  sequimini.  Decreta  auxilia 
íngentia',  peditum  millia  XL,  cquitum  VIII,  ad  menses 
octopraesentianna;  in  biennium  autem  sequens,  si  ita 
oecesie  sit,  dimidium  ejus  auxilii  ad  senos  menses. 

Nec  minus  Carolus  Posonii  comitia  agitabat. 
Sed  principio  paucis  consiliariorum  praesentibus,  om- 
nibus  aatem  cnnctantibus,  quod  anspícia  praesentem 


298 

regem  inchoare  plaeebat ,  simul  meminissent  creatio^^ 
nem  palatíni  bnc  dilatam,  consulti  snnt  an  veniretl 
responsum  ambigue  ad  ejus  arbitrinm  remittendo,  M 
dito  saltem,  seditíonem  timendam,  et  tanti  principis  ini-^ 
tos  conatus  pudori  futurum.  Meminerant  Gkrmani  prioiC 
comitio,  quamvis  Ferdinando  coram,  proxime  sedi*' 
tionem  ventum;  et  alii  omittendum,  alii  praesídL 
um  militum  adducendum  consulebant  Venit  tamoÉ 
consvetaacmodesta  comitatíva.  Tum  pauca  de  caesarii 
absentia  praefatus ,  petitíones  scrípto  tradidit  istíus- 
módi:  Duobus  annis  térni  floreniut  penderentur,  sedno70 
modo  fumatim,  hoc  est,  etiamsi  in  unis  aedibus  pln- 
res  liberarum  familiarum  essent,  aut  unam  per  sea- 
sionem  plura  domicilia,  nulla  distinctione  integrae,  se- 
mis,  aut  quadrantis.  Privilegia,  donationes  priscoram 
regum  in  fiscum  deferrentur,  quorum  vigor  quaesto- 
rum  judicio  staret.  Defunctorum  bona  tam  baronum, 
quam  nobilium,  extraordinario  quodam  jure,  in  favo- 
rem  fisci  judicarentur.  Omitto  cetera  in  speciem  sal- 
tera  addita.  At  ubi  haec  in  comitio  recitantur,  incre-^ 
dibile  dictu,  quanta  hominura  consternatio  seqnuta; 
acclamare  omnes,  liis  scrvitutem  minari,  conceptum 
ódium  sensim  prodi;  Turcicam  an  germanicam  saevi- 
tiam  praccellere  incertum,  denique  autores  exsecrari 
Ad  liaec  alia  innumerabilia  commemorare,  quae  uni- 
versum  per  regnum  liostilem  in  raodum  fierent.  Posi 
sedatisanimis,  acsententiisdictis  ita  decernunt:  Regen 
primis  comitiis  adesse  dcbuissc  ;  contributio  ac  ceten 
omnianegata;  petére  novaadreditum  etpraesentianiprin 
cipis  indici;  postremo  in  unum  volumen  omnia  redig 
piacúit,  respon8ÍoneminipriraÍ8,dcindc  cuncta  calamita 
tum,  miseriarum  et  oppressionum  genera,  quae  noi 
ab  kostibus  turcis,  sed  ipsomet  rege   et  suis  páteren 


299 


tur.  ac  Angastam  transmitti.  Qnod  ad  contríbn- 
tíonem  attínet,  Carolns  multís  vicibas  hortando,  mo- 
nendo,  ac  necessitatem  ostendendo  effecít,  nt  dno  flo- 
reniinpraesentemannumofferreutor;  exemptís  tamen, 
qaos  exercitas  caesarianns,  sive  hostes  vastassent 
Qaamquam  pradentiores  animadvertebant  frnstra  et 
petí  et  promittí,  qnod  praestari  nequíret,  cum  mox 
flagranti  bello  omnia  velut  incendio  corriperentur; 
etiam  comitíaintempestiva;  nam  regnnm  ab  amicis  et 
hostibus  jnxta  afflictum  beaeficio  aliquo  redimere, 
qnam  nrgere  ftiisse  consnitins. 

Volumen   ingens  missum  caesari  (ex  quo  saltem 
pauca   annotare  lubet),     ioitio  inde     coepto,   quod 
Caesar    obliqne    perstrinxerat,    quasi  minns    neces- 
sitatepraestarent;  constare  caesari  jam  inde  abinítío, 
centam  et    amplins   annos,  postqnam   hic  hostis   iu 
Európám  transiit,  quamdía,  quantís  pericalis,  qnanto- 
qne  totíns  christíanitatis  commodo  decer tarint,  quanta 
bella  ultro  intulerint,  ut  et  eornndem  et  reliqnorum  chri- 
stianorum  conf essione,  scutum  veluti  ac  propngnaculum 
omniumnationnmac  regnorum  f ueriiit :  nec  se  desidia, 
sedfatocessisse,  quo  cnncta  orta  auctaqne  finem  sor- 
tiuntm*.  Quotam  temporis  partém  nedűm  anni,  quin  pu- 
gnent,  vincantque  et  vincaDtur,  incursenturqne  et  incur- 
8ent?ethisipsisreliquiiS;Qticlanstris  potentiam  Asiae^ 
Africae  partisque  Europae  adhnc  sustentari;  tum  etiam, 
quanto  ardore  colnerint  et  patrem  et  ipsnm ,  qnos  in 
reges  ultro  depoposcerint ;  quae  item  auxilia  Ungaro- 
nim  in  Inferiori  Uugaria ,  quae  Danubium  ultra  citra- 
que,  quae  in  lUyrico  ?  Jam  auctus  tributorum  ac  tri- 
cesimarum   et  metalli   memorare;    saepe     supplici- 
ter  precatos,  ut  paucorum  potentiam   páter    primum 
et  nunc  ipse  princeps  prohiberet,  animadverterent  que 


>:ir 


ti. 


300 

in  perversos.  Sed  fato  an  arcano  aliquo  consilio,  in- 
certnm,    potentíam     talinm    auxisse;    flagítíosorum 
hominnm  scelera  impunitate  alnisBe.  Hínc  ortas  cun- 
ctonim  malornm  cauBas,  perfiigii ,  factíonum ,  hínc  et 
TransBÍlvaniam  amisBam ;   novisBÍme  hoc  bellnm  ex- 
arsum  nnins  Balassae  insolentía,  cnjuB  initiam  seseet 
mnltoB  principnm  contríbutione  senBÍsse,  finem  verő 
horrescere ;   qni  eo  poteutíae  evaserat  ut  transsilva- 
nicae  ditíonis  bcbc  hand  obscure  regem  profiteretar. 
Jam  Turcas  hoc  differre,  quodvítam  cum  fortmuB  adi- 
mant ,  hi  yero  praeter  vitám  nihil  reliqoi  miseris  fa- 
ciánt  Ad  haec  Bceleratissimos  hoB  homines,  et  Inbri- 
cae  fidei,  universae  gentÍB  decus,  bonorem,  conatos  et 
fortmiam  pervertere  i   pollnere  ac  vastare  onmia,  ni- 
hil pensi   atque     sancti  habere;   denique    orare  et 
obtestari  cacBarem  per  viscera  Christi ,  misereri  tan- 
dem et  his  malis  snccurrere  velit  Commemorant  poBt 
haec,  qnae  scelera  Balassa,  ac  Germani,  injorias,  da- 
mna,  atque  aerumnas  patrarent ;  nam  eo  etíam  tem- 
pore,  ut  antea  semper,  miles  villatím  vagari ;  quo  per- 
veniebat,  jumenta,  victualium  omnia  genera  rapere? 
hospites  et  matronas  vestibus  spoliare,  opificibus  ve- 
stes  imponere,   quamplurimos  hominum  crudeliter  ne- 
care,  plerosque  pagos  ac  villás  incendere,  magnatum, 
nobilium,  vei  aliorum  essent,  nullám  différentíam  fa- 
céré ;  nec  eorum  domus  iisdem  malis  immunes  esse. 
Prisca  consvetudine  usque  huc  mos  habebatur,  vectí- 
gal  (quod  tricesimas  vocant)  de  his,  quae  regno  infer- 
rentur  efferrenturque,  nec  de  minimis,  sed    quae  flo- 
reni  valorem  excederent,  m  finibus  tantum  pendere: 
at  nimc  omnibus  in  oppidis,  in  omni  mercatu,  neque 
nobilinm   aut  ignobilium   habita  ratione  (erant  enim 
uobiles  liberi  et   immunes  omnium  vectigalium,  eoque 


301 

gratoito  militare  assveti)  gravissime  exerceri.  He- 
reditates,  quorum  essent,  ab  hostibns  recuperatas,  ne- 
mini  reddi ;  quin  pleraeque  a  dominís  possessae,  ita 
üt  síbiqne  et  hostíbus  usui  forent  Cprout  nimc  reliquiae 
Ungaríae  se  habent)  postquam  liberatae  sünt,  penitus 
ablatas  pro  regio  fisco.  Ubi  quis  cujiisxis  rei  causa 
ad  praefectos  germaiios  accessisset,  nt  in  Scythiam 
redirent,  responsa  dare. 

At  maximé  omnium  animos  exasperavit,  cnm  Ma- 
límiliannm  in  meliorem  statum  reformaturum  omnia 
confiderent,  spe  frustrati ,  et  in  ipso  fere  limine  regni 
omnes  acerbitates  ereséére  viderent.  Nam  eum  a  mer- 
te patria  nuUi  omnino  Ungarorum  quíequam  beneficii 
fecisset ,  eo  gravius  visum  est ,  quod  primum  et  inere- 
dibile  factu,  ín  extraneum  transtulisset,  donavissetque 
episcopatum  janríensem,  paulo  antedefuneto  episeo- 
po,  qui  unus  in  tota  ditione  regis  adhue  ab  hostibus 
magis  integer  esset ,  cnidam  Zaehariae  Delphino,  ho- 
mini  veneto  Pii  IV.  pontificis  max.  nuncio,  eum  id 
legibns  Andreáé  regis  eeterommqne  omnium  eautum, 
sed  etiam  nsn  perpetuo  jam  inde  ab  initio  sancte  hae- 
tenus  observatum  fuisset;  insuper  eum  detestarentur 
hominem  detestandis  flagitiis,  stnpris,  adulteríis,  so- 
dornia, aacrilegiis,  postremum  proditionibus,  et  ob  id 
exsülem  patria;  quare  omnes admírari,  ae  summo  pia- 
culo  habere.  Hic  ab  Paulo  IV.  ob  easdem  causas  nun- 
cii  officio  dejectus,  post  ope  Maximiliani  ab  Pio  IV. 
restitutus,  venalem  ad  omnia  bábuit  operám :  in  ele- 
ctione  Maximiliani  in  regem  Romanorum  magnum  su- 
nm  stúdium  attulit;  electorum  ecclesiasticorum 
ergaMaximilianum  religionemque  ejus(quae  suspecta 
erat  pontifici)  rursus  pontifieis  illis  commendaverat; 
ita  omnibiiB  utrísque  iisdem  ignarís  illuserat.  Eondem 


302 

contra  episcopos  ungaricos  impulit ;  nam  senatns  nn- 
garici  auctoritateiD,  jam  prius  fractam,  penitns  dissol- 
vere,  inter  alias  artes  erat.  Inter  alios  Nicolaus  Olahns 
invísior,  ut  rcgium  sigillum  deponeret,  ac  aliis  per  alias 
causas  e  senatu  ablegatis,  vacui  et  amissi  senatas  fá- 
ma penes  Ungaros  maneret.  Ita  seiiatornm  praecipue 
numero  imminuto,  statuit  nullos  in  senatnm  legére, 
quo  contemtior  paucitate  ipsa  ordo  esset  Hic  Delphi- 
nus  ab  Venetis  capitís  daninatus ,  et  aqua  atque  igne 
inter dictus  exsul  factus  fűit.  Sed  Maximilianus  odio 
Ungarorum  atque  adeo  Venetorum,  invito  Pio  IV.  car- 
dinalatum  extorsit,  et  ejus  insignia  Maximiliano,  ut 
cui  potissimum  piaceret,  traderet ;  quem  ille  Delphino 
ex  omnibus  magnó  omnium  dolore  attribuit.  At  mox 
Pius  V.  eundem  privavit ;  ac  unum  intra  annum  factus 
et  depositus  infamem  vitám  égit ;  quamquam  rursus 
Maximiliani  flagitatione  in  ordinem  restitutus  fuerit 
Erant  pleriquc  episcoporum  ungarorum,  viri  integerri- 
mi  ac  doctissimi ,  qui  sedibus  ejecti  nihil  nisi  titu- 
los  haberent,  díu  multumque  in  servitiis  patrís 
ipsiusque  insudassent,  sua,  spe  futuri,  profudis- 
sent,  ita  sese  ludificari  dolere.  Jam  sapientes 
inauspicatum  regnum  per  seditiones  notare ;  tum  nó- 
vum exemplum  ruptis  legibus  hactenus  intemeratis. 
Non  erat  postremum,  episcopis  ac  ordini  ecclesiastico 
taxám  nunc  primum  excogitatam  atque  intolerabilem 
impositam ,  qui  jure  gentis  communi  cum  nobilitate  li- 
bertate fruebatur.  Sed  duobus  tribusque  episcopis 
ac  minoribus  aliquot  antistitibus  demptis,  ceteros  ad- 
versus  servitutem  libertatis  constans  defensio,  alios 
inopia,  mox  bellum  defendit ;  quamquam  crebris  man- 
datis  principis  urgerentur,  et  quaestores  odio  etiam 
religiouis  soUicitarent 


303 

Haec  atquc  talia  innumera  in  scríptis;  sed  si  de 
omnibns  qnerimouiis ,  dolore,  moestitía,  animorum 
pertorbatione  velim  dicere,  tempus  quam  resmatnrius 
me  deficeret  Quamobrem,  ut  cursum  históriáé  sequar, 
ad  narrandum  maximum  bellum  memet  accingam,  quod 
príusquam  incepero^  ea  quae  praccesserunt,  ut  quodque 
ordine  factum  est,  commemorabo.  Itaque  Ajnackeo 
arcem  in  dilione  cassoviana,  validam  ad  maguam 
etiam  vim  sustinendam,  foede  statim  amisimns.  Eam 
Michael  Sarkeozipraefectus  liabebat,  etex  ea  Eustachii 
Feledii,  domiiii  sui,  lieredes  excluserat;  illó  autem 
capto,  ut  memoravimus,  uxor  tenuit ;  neque  id  virium 
imperátori  fűit,  quamvis  enitcnti,  ut  licredibus  redde- 
retur,  donec  muliebri  uegligentia  perdita  est*).  Vére 
jam  adulto  vulgantur  prodigia  imminentium  malorum 
imncia,  qüae  aliis  observata,  congruum  fűit  nec  nos 
omittere.  lu  admissariis  caesareis  apudOvarumhin- 
nulus  capite  pedibusque  cervinis,  claris  oculis,  at  lu- 
mine  privatis  generatus ;  Viennae  in  xenodochio  ci- 
TÍtatis  biformem  foetum  mulier  enixa ;  Sabariae  oppi- 
do  lacte  pluit.  Unde  etiam  in  religionem  versa  diluvia 
non  alias  tam  crebra,  tamque  magna,  et  miserandis 
casibus  aut  absumpti  aut  coneussi  paueorum  spatio  men- 
8ium  fenne  omues  consiliariorum  intimorum.  Nam 
paueis  ante  diebus,  quam  caesar  Augustam  proficisce- 
retur,  cancellarius  boliemicus,  Joachimus  de  Nova, 
domo  revisurus  suos,  constitutis  jam  ad  iter  augustanum 
canctis,  jamprimum  in  ipso  ingrcssu  itineris,   cquis 


*)  Forgách  S.  jegyzete  ;  Az  pórokTal  szerrel  virasztattak, 
amazok  azt  elunván,  megmondták  az  töreknek  ;  az  törek  megszer- 
lŐdik  Telek,  az  kiken  az  szer  volt,  azok  felmenvén  virasztani,  égjön- 
k^t  kosárba  vonták  fel  Őket,  hogj  az  virrasztásnak  munkájától  meg- 
menekedjenek. Szinte  Szent  György  napra  virradólan  hágták  meg. 


304 

jugum  et  flagellum  recusautibus,  vix  aliquot  a  Vieu- 
na  passibns  infeliciter,  ponté  snblicibng  laxo,  ante  et 
post  ipBum  aliÍ8  nltro  citroque  commeantibus  ac  sal- 
vis,  curru  sno  transiturns ,  cnm  familiarissimis  prae- 
ceps  medio  alreo  hanritur,  inundationeque  snffocatur. 
lUud  magis  mirandum,  omnes  evasisse,  solum  periisse. 
Eodem  tempore  Pulherus  a  consiliis,coeptorumtheo 
logiae  studíorum  avidissimns,  usqnead  insaníam  red- 
actus  miserabili  mcntisque  et  corporis  agitatione, 
non  sine  desperationis  nóta  interiit.  Doctor  Seldins 
et  doctor  Zasias,  ambo  ab  intimis  consiliis,  Eberstor- 
phio,  qno  animi  causa  caesar  secesserat,  a  consílio 
Viennam  versus  una  veeti,  equis  ferocientibus  ac  mo- 
dice  laxis,  ille  cervicem  fregit,  curru  prosiliens,  hic 
mortem  saltem  e£fugit,  caput  et  omnes  artus  contusns. 
Quin  et  caesari  Augustam  proficiscenti  Lincii  equus 
admotus  jam  conscensuro,  nulla  palám  causa,  illico 
corruit,  statimque  exanimatus  est 

Sequitur  beilum  ingens  atque  formidolosum,  Un- 
gariae  prope  supremum,  ni  Dii  modum  statuissent  In 
quo  molliter  aestimantium  virtutes  consilium  patuít, 
Solymano  imperatore  Turcarum  beilum  gerente,  quod 
illis  incredibile  videbatur;  adeo  virtus  ubique 
in  quocunque  homine  et  tempore  eadem  est ;  et  qui 
se  prius,  quam  hostes  vincit,  duplici  glória  dignus  est 
habendus.  Ceterum  antequam  destinata  perseqnar, 
repetendum  videtur,  qualis  status  Ungariae,  quis  ha- 
bitus provinciarum,  qui  fines  fuerint.  Utile  érit  et 
alia  regna  componere  ac  principatus,  ut  qui  aliorum 
pericula  suam  securitatem  putavere,  similia  metuant. 
In  Inferiori  Ungaria  Giula  erat  remotissimum 
confinium  caesaris  ad  Crisum  amnem,  quamqnam 
Vilagosvarum  usqueporrigeretur,  montem  Macraver- 


305 

SOS,  Bed  minimé  yalidum,  in  octavo  abGiula  milliario. 
Praesidinm  agitabat  Ladislans  Querecheny  de  comita- 
tn  saladienBi  familia  modica,  iugenío,  vultu,  ac  cor- 
pore  jnxta   mobilis;  atsuperbia,  ambitio,  splendor  in 
TÍcta  cnltuqne;   ex  uxoris  facultatibus   magnificentia 
apud  Germanos  videri ;   íta  emercatiis  praefecturam 
gínlensem.    Ob   ingens  aes  alienum ,  quod  in  emenda 
arcé  apud    Marcomannos    Niclospurgo  contraxerat, 
H  nsque  florenorum  millia,  avaré  nimium  praefectu- 
ram   tam   inter   militeS;    quam  populos    exercebat, 
intímorum  consiliaríorum  amicitias  crebris  muneribus 
seetatns,  maximarum  familiarum  viros,  8olis  virtutibus 
iimixos  antevertit,  militiae  nullum  exemplum,  nec  bo- 
num,  nec  malum.  Quicquid  terrarum  Cusum  Marum- 
qoe  inter  amnes,   quin  pleraque  etiam  Marum  ultra, 
hoc  parere   coactum,   videlicet  comitatus  Beekees. 
Zolnoc  exteriőr  et  interior,  Chongrad,  Arad,  Chanad. 
At  comitatus  bihorienBcm,  ungensem ,    bereghieusem, 
Qgoehiensem,    Marmatiam  totam  (Maramarusam  vul- 
go dicunt)  cum  Transsilvania  Johannes  II.  fílius  Jo- 
lanniB  regis  tenebat.   Jam   redeundo  in  occidentem 
frimnm  occurrit  Agria;  hinc  comitaluB   hevesiensis, 
lH)nodien8ÍB,   ac  pesthiensis  armis  nostris  in  obsequio 
^ebantur.  Dehinc  Carpathíos  ad  montes  Scepusi- 
íDi,    perque    juga    zoliensium   ac   arvensium  mon- 
timn  in  barsiensem  ac    nitriensem  comitatum  venti- 
tatnr,  ubi  Léva,  Ujvar,   et   Comiathy   confínía  nos- 
tra  erant*).      Sequitur   posoníensis,    jauriensis   ac 
comareuBis.      Ex    quibus    Jaurinum   ac    Comarum 
^íonfinia  Bua  tantum  moenia    tutantur.    Hinc   iterum 


^  Forgách  S.  jegyzete  :  Az  bányák  közül  Bakabánja,  egy 
^  I  'l*"  ttltzer  palánk,  Síitiiya,  Korpona,  Bosók,  Csábrág,  Zólyom, 

**ini.  wu».  mm.  9cmtn»  xvi.  20 


306 

longínquissimum   confínium    Sigetum   erat ,    ad  Dra- 
Vam  amuem ,  iu  comitatu  baroniensi ,  cujus  vi  ac  mílí- 
tari  virtute  Dravam  Danubiumque  intra  magna  terra- 
rum  spatía  mandata  exseqnebantnr,  comitatus  scilícet 
Bimigiensis,  barouiensís,  toluensis,   Valco.    Et  haec 
quidem  Ungariae   coufinia;    intra   quae   appendices 
tautum    Bupererant,    ita    nt    Sigeto    Giulam   itoro 
Sclavoniae,  Styriae,  Austriae,  Moraviae,  Silesiae,  Po- 
loniae    propiuquaudum    erat.     Medio   hostes    erant, 
ad  usque  maré  ponticum  atque  adriatícum,  quo  impé- 
rium Ungariim  olim  louge  lateque  porrigebatur.  Ce- 
terum,  quae  ex  coufíniis  possidebantur,  tanquam  mé- 
dia inter  duo  imperia,  tributa  ac  servitia  his  atquc 
illis  pendebant.  Ex  provinciis  ungarico  subjectis  im- 
perio  haec  supererant :  ubi  proximus  ab  Sigeto  erat 
Dravae  trajectus,  in  Sclavonia  Caproncia,   et  Zagra- 
bia,  oppida  metu  hostili  pene  deserta,   restabant ;  in 
Croatia   Stenisniak,   Modrusia   et   Segnia   oppidula 
vix  Bese  tutabantur ;  jam  Styriae,  Carinthiae,  Carnio- 
liae   confinia   atque   propugnacula.   Robur  legionum 
nuUum,  et  si  bellum  ingrueret,  miles  subitarius  con- 
Bcribebatür,  saepe  aut  jam  confecto  bello,  ant  nollo 
usu ;  rurBUB  eadem  levitate  exauctorabatur.   In  confi- 
nÜB  praeBidia  Ungari,  Bed  tutas  ac  utiles  praefecturas 
Germani  agitabant.    Id  quoque  Solymanus  biennio 
ante  per  lítteraB  petierat,  ut  Germanis' coufinia  firma 
rentur,   tanquam  ad  pacem  et  inducias  paratioribus 
Id  Germanis  persvaderi  non  potuit  Jam  in  reliqua 
cbristiauitate,  SigÍBmundus  Poloniae,  ac  Philippas  Hi- 
Bpaniarum  reges,  diversis  terrarum  partibuB,  incertuB^ 
an  hic  fortior,  quam  ille  moUior,  rerum  potiebantui. 
Galliarum  vix  pubertatem  ingressus.  In  Britannia  An 
gli  mulieri  parebant,    quae  pudicitia  Henriéi  patris 


807 


mtinentiam  non  superavii  In  Scotia  etíam  diu  mu- 
ebre  impérium  ftiit,  post  per  matrimonium  in  snb- 
icti  familiam  regia  dignitas  illata ;  sed  deinde  jnga- 
ito  maríto,  et  profuga  apud  reginam  Angliáé  sub  cu- 
todiis  miseram  vitám  égit.  Itália  divisa  parvum  in 
ommnne  afferebat  emolumentum.  In  Germaniis  ut 
nperíum,  ita  auxilinm  precarínm  et  fluxum. 

Hic  ftiit  rerum  christianarum  status ,  cum  sequu- 
árum  ingens  ac  formidabile  bellum  Arslanus  buden- 
íb  bassa  improsperum  sibi  coepit,  atque  exitiosum. 
^am  proximis  bellis  animi  erant  exulcerati,  Germanis 
Qdignantíbus,  quod  transsilvanico  bello  nunquam  de- 
ituro,  gravi   cum  periculo,    et  consiliorum   suorum 
erturbata    ratione    frustra     desudare     cogerentur, 
lolymano,  quod,  et  in  Melite  et  in  Ungaria  parum, 
ontra    quam    sperarant,    praeterito    esset    promo- 
am  bello ;   eoque  bassam  temesiensem  dígnitate  pri- 
atum  perpetua  infamia  notavit,  quod  imperitius,  quam 
>ro  bellica  laude  debuisset,  re  administrata  Germa- 
lorum  copias  non  delevisset ;  tum  verő  pacem  péti,  si- 
nulque  bellum  in  Germania  parari ,  nequaquam  sibi 
;ontemnendum  ex  antiquae  laudis  glória  rebatur.Nam 
taesar   Georgium    Hozutotium    camerae    ungaricae 
^onsiliarium  cum  bis  mandatis  ad  eum  ablegarat,  ut 
Iranssilvanus  foederibus  excluderetur,'neque  uUa  ope 
javaretur;   Mucacium   ac  Hustum,   ex   pactis   bello 
proximo    ad    Sacmarum    per    legatos   Transsilvani 
transactis,  restituerentur;  at  nullám  mentionem  Tokaji, 
et  quae  superiori  bello  abíata,  legati  ejus  Byzantii 
reddenda  receperant,  facerent ,  neque  tributi ;  verum 
8i  Tranasilvanus  excludéretur,   biennii  transacti  si- 
mul propediem  remissurum  promitteret.  Addita  sünt 
mancipia  obscura  pro  Solymano  viginti;  purpuratis 

20* 


308 

antem  non  parva  munera.  Gtorgius  cum  Byzautium 
appulisset,  non  auditus,  ín  hospitium  oratoría  caesa- 
riani,  inclusis  portis,  atque  omni  aditu  exclusus,  cum 
castris  venire  jussus  est ,  ac  posta  Belgrádi  usqne  ad 
belli  exitum  relictus.  Solymanus  enim,  quamquam 
senio  et  imbecillitate  corporis  oppressus,  in  hoc  po- 
stremo  laudis  tempore  nihil  sibi  parcendum  pntabat 
nullum  impedimentum  satis  ad  glóriám  arbitra- 
tus.  Memoratur  in  concilio  purpuratorum  dissva 
dentium  talia  verba  prodidisse  :  non  sibi  honoris  ac 
praeclarae  laudis  glóriám  eos  paravisse ;  unum  illnd,  in- 
quit,  meum  est,  non  modo  mihi  vivő,  sed  etiam  ex  hac 
mortalivitadecessuroadaliametimmortalem  vitám  ex 
omnibüs  bonis  remansurum;  quod  precor  Deum  maxi- 
mum, ut  cum  supremo  meae  vitae  exitu,  quam  pro  re 
ligione  Deo  consecravi,  in  hostili  solo  atque  ipsa  in 
hostis  patria,  ad  ipsius  urbis  Yiennensis  moenia,  felici 
victoria  velit  confirmare.  Praeclara  vox  tanto  impe- 
ratore  digna,  ut  qui  hostes  vincere  solitus  esset,  natu- 
ram  ipsam,  si  quo  modo  posset,  se  quoque  ipso  major 
superare  vellet,  et  quam  boni  christiani  non  ad  aures 
modo,  sed  ad  animum  quoque  tandem  admitterent 
Nam  cum  tria  sint  omnino  hominum  genera,  quam 
multi  principes,  per  Deum  immortalem,  ne  in  tertio 
quidem  possunt  consistere,  ut  ne  nomen  quidem  me- 
reantur. 

Arslan  bassa  ergo  Nonis  Junii  Palotám  obse- 
dit;  namque  Georgius  Túri  praefectus  praesidii  iis- 
dem  diebus  Albae  Regalis  Turcas  clade  affecerat.  Au 
xiliiün  externum  longinquum  erat,  etprinceps  absens; 
at  periculum  et  metus  cunctatiouem  demserat.  Igitur 
proceres,  quorum  res  agebatur,  Fraüciscus  Batthiány 
equites  centum,  pedites  trecentos ,    Ursula  de  Canisa 


309 

conjux  quoüdam  Thomae  Nadasdini  palatini  equites 
CC,peditesDC  expedivere,  et  comitatum  Castriferrei 
in  annacoiicivere,nobiles  viritim,  pagauos  secundum 
numenim  census  regii ;  horum  exemplum  sequuti  et 
alii  comitatutt  altér  alteriim  hortantes,  et  certatim  im- 
pellentes.  Ad  haec  Ladislaus  GiulaflFy  cum  praesidío 
tichoniensi,  Franciscus  Teorek  cum  papensi,  ac  Chri- 
stopborus  Nadasdinus  aggregantnr,  glória  militari  in- 
si^es,  et  belli  dnces,  ad  deeem  millia  hominnm  Pa- 
pám confluxerant.  Interea  Arslanus  murum  quamvis 
validÍBBimüm  ac  latissimum  tormentis  iiiio  in  loco  pa- 
tcfecerat,  fossam  matéria  oppleverat,  et  acriter  op- 
pugnabat*).  Nec  Georgius  Tury  par  animo  segnius 
propngnabat,  nisi  quod  adversum  vulnus  accepisset. 
At  Arslauns,  ubi  auxilia  in  promptn  intellexit,  quod 
Qímcium  speraverat,  et  castra  quoque  ab  Papa  op- 
pido  mota  esse,  duodecimo  die  coeptae  oppugnatio- 
uis  praeceps  discessit,  ut  Georgio  Túri  novissimos 
carpenti,    aliquot  minora  tormenta  reliquerit.  Pulso 
boBte  tegio   Germanorum   supervenit   duce  Georgio 


•)  Porgách  S.  jegyzete  :  Ott  volt  b  fö  volt  abba  az  hadba  gróf 
Eek,  gróf  Helfestain  is,  én  Claus  von  Haldstat,  12  ezer  uémet  gyalog- 
Ttl,  azaz  két  regimenttel,  és  agy  indultak  Palota  Begétsigéve.  Tary 
Ojörgy  nem  volt  sebes.  De  az  törek  immár,  azaz  Arszlán  bassa  el- 
ment volt  alóla  ;  mely  elmentse  igy  történt,  hogy  kildte  volt  Palota 
alól  az  táborból  Arszlán  bassa  csatára  az  tatai  kalauzt,  Deli  Lufftit, 
Győr  felé  nyelvet  fogni.  És  hajtatott  volt  gróf  Eck  Csallóközből  kö- 
zel 200  vagy  800  kocsit,  hogy  kik  vesszőt,  karót  hordanának,  midrt 
bogy  még  nem  volt  kdsz  az  győri  dpület.  Es  hogy  az  kocsik  az  Ba- 
konra  mentek,  német  és  magyar  gyalogok  Győrről  mentek  vélek 
Sriiet  okáért  Deli  Lnffti  ütött  reájok,  de  azok  lövéssel  oltalmazták 
nigokati  éa  elment,  nyelvet  nem  fogván.  Éjjel  az  passához  jutott  pa- 
lotai táborba,  és  azt  mondta,  hogy  széle,  hossza,  száma  nincs,  mennyi 
Noédra  flttftt  volt,  kik  az  vár  segétsígére  mennek.  Az  passa  éjtssaka 
cinaladott,  íbtva  ment,  sátorokat,  élést,  szerszámot  ott  hagyván,'még 
ttraukot  ia  egyet. 


310 

comite  ab  HelfeBtain,  simul  exploratoreB  refernnt 
Besprímio  CCCC  Turcas  digressos  insidiarum  et  ex- 
plorationum  causa,  posse  illos  excludi  et  arcc  potíri, 
8Í  recentem  victoríam  et  famam  aucti  exercitus  statim 
sequereutur ;  nec  spes  fefellit.  Praeivere  ungari  equi- 
tes  et  pedites ,  sequuta  Germanorum  legio ;  et  forte 
pars  muri  tum  casu  corruit,  ideo  non  fait  necesse  ma- 
gnam  vim  torraentorum^  adhibere.  Postera  die  miles 
oppugnationi  paratur,  et  qua  murus*patebat,  Oerma- 
nus  sibi  depoBcit.  Ungarus  portam'^^securibus  subruit, 
pars  scalis  adnituutur,  et  Ladislaus  Giulaífy  prímus 
cum  suis  portás  perrumpit,  ignemque  tectis  subjicit: 
mox  Germani  penetravere;  eodemque  tempore  puhns 
tormentarius  forte  incenditur.  Caedibus  atque  igne 
omnia  miscentur.  Turcae  plerique  trucidati.  Sed 
miles  spolia  raptat;  ab  Germanis  multi  Ungarorum. 
eripere  volentibus  praedani,  his  defendentibus  tru- 
cidati sünt.  Árx  quanta  maximo  et  opulentissimo 
episcopatui  par  erat ,  unara  intra  diem  ignis  voragine 
funditus  deleta. 

Interea  germanorum  auxilia  Viennam  ventitare, 
et  tandem  castra  ad  Comarum  posita.  Jam  cura  exer- 
citus Ecchio  comiti  a  Salmis  capitaneo  jauriensi,  ac 
Helfestanio  commissa  erat.  Aberat  Tata  tria  milliaria 
Comaro,  amoenitate  acpríncipumdelíciis  olim  celebra- 
ta,  nec  invalida,  et  magnó  praesidio  fírmata.  Propin- 
quitate,  et  continua  comarensium  ac  jauriensium  in- 
cursatione  obnoxiam  oppugnare  piacúit.  Biduo  tormen- 
tis  petita,  et  pluríbus  in  locis  patefacta;  tertia  die 
acerrime  oppugnata ;  vicit  pertinacia  militum  ac  mul- 
titudo,  omnibus  trucidatis ,  non  tamen  sine  nostro  san- 
gvine.  Exin  Geztes  et  Vitán  non  ausa  exspectare  vim 
legionum  equitumque,  recepta  sine  oppugnatione.  Nara 


311 

jam  trés  legiones  in  castris  erant,  sex  eqnitnm  ger- 
manonim  millía.  Haec  nsque  Idns  Julias  acta.  Cete- 
rnm  percrebnerat  jam  fáma  tnrcici  exercitns,  nec  ta- 
men  qnisqnam  adhnc  sciebat,  an  imperátor  persona- 
liter  bello  adesset ;  nec  referentibus  exploratoribus  fi- 
deB  habebatnr ;  ita  occupavaret  animos  prior  persva- 
8Ío ;  donec  Dravam  totis  copiis  paulo  infra  Ezecnm 
ponté  navibus  confecto  trajecisset,  ac  Sigetum  pe- 
teret.  Insolita  per  eos  dies  Dravae  et  Savae  inundatio 
profosis  laté  undis  moram  illi  fecit,  quo  tardíus  Si- 
getnm  perveniret,  cum  in  Inferiori  Ungaria  Pertaff 
bassa  jam  Ginlam  oppugnabat.  Solymanus  enim  bi- 
partito  in  príncipio  bellum  gerendum  statnit  Siqnidem 
ingentem  et  snpremam  suorum  gestorum  expeditionem 
tanto  consilio  tantisque  viribns  susceperat,  ut  Giulam 
imam  alicujus  momenti  inimicam  arcem  a  tergo  non 
relinqneret,  eaque  expugnata,  conjonctis  ambomm 
exercituum  \iribus,  perfracto  etiam  uno  Ungariae  olau- 
fitro  Sigeto,  in  anstrianam  expeditionem  attende- 
ret.  Itaqne  prior  Pertaff  bassa  ad  Giulam  exercitnm 
addnxit  Ipse  ad  Sigetum  praecipuum  exercitus  ro- 
bnr  promovit  In  Danubio  item  innumerarum  navium 
omnifl  generis  classem  adduxerat;  sed  ex  omnibus  bel- 
lícae  naves  (quas  nasadas  vocant)  temis  et  tricenis 
militibuB  et  tormentis  aeneis  bene  instructae  numero 
dacentae ;  majores  erant  omnino  septem,  et  earum  una 
ínsignis  quadriremis  praetoria,  altéra  triremis,  reliquae 
paulo  minores  justis  triremibus.  Pertaff  bassa  septuagin- 
taarmatorum  millia,et  inhis  janizarorum  quatuor  ha- 
bebat.  Addidere  bis  Temesiensis  decem,  Transalpi- 
nos  duodecim,  et  fínitimi  Bulgari  tria.  Et  parere  illi 
jussa  Tartarorum  quadraginta  millía ;  ingens  numerus 
ftaevissimae  gentis,  quae  per  omnia  genera  cruciatu- 


312 

um  morte  ipsa  duríora,  necesque  crudeles  populabun- 
da  impune  vagabatur.  Itaque  Pertaff  bassa  sexto  No- 
nas  JuliasGiulamubi  perveuit,  primum  in  oppugnatio- 
ne  fűit.  Tormentis  ab  quatnor  simul  diversis  partibus 
propugnacula  dejicere,   et  moenium  coronam,  ne  pro- 
pugnatores  consistere  possent,  detergere;  ac  uno    et 
eodem  tempore  sex  moles  excitare  :  duas  in  modum 
montis,  quae  íta  fiebant:  ten'am  aute  se  agebant,  ut 
ea  velut  incedere  videretur,  nec  laboratores   impe- 
diri  possent,   et  tantum  terra  in  altitudinem   semper 
cresceret,  quantum  propius  accederet ;   duas  ex  maté- 
ria superposito  tabulato  ex  roboribus  in  speciem  tur- 
rium,  quascrudis  autrecéntibus  coriiscontra  missiliuni 
vim  ignium  contegebant.  Idemtidem  ex  saccis  manti- 
cisque  terra  plenis ,  duas  ingentium  propugnaculorum 
specie ;  simul  pars  fossam  matéria  et  terra  comple- 
bánt  Concussis  propugnaculis  subiere  milites  instru- 
mentis  fossoriis;  et  primum  extracta  terra,  matériám 
Goncipiendo  igni  subjiciunt;  ita  robora,  quibus  moles 
terrea  continebatur,    comburuntur.     Jara   statim  ab 
initio   propugnatoribus  duo  maxima  incommoda  eve- 
nerant :  alterum  quod  trés  majores  machinae  aeneae 
simul  prima  displosione  fractae  sünt,  et  praestantissi' 
mos     bombardarios     miserabiliter    confecerunt;  al- 
terum quod  lóca  d^ensionum  omnia  concussa  adem- 
ptaque  fuerunt.   Igitur  cum  tanta  et  tot  opera  simul 
usque  XIIII.  Calend.  Augusti  superante  militum  multi- 
tudine  effecisset.  et  multis  praeliis  hostem  lacessisset : 
ad  supremum  valida  oppugnatione  aggredi  statuit.  Po- 
stero   igitur  die  vixdum  orto  sole,   pleni  viris,  armis 
equisque  campi,  exercitusque    optimo  instructi   mu- 
ros  subiere ;    pugnatum  est  uno  simul  tempore  qua- 
tuor   locis   ultra   médium  diei.  Turcis  recentia  atque 


313 


integra  agmina  sic  per  vices  iu  pugna   snccedebant, 

ut  propugnatoribuB  etíam  superíorum  díerum  laboré 

defatígatis,  nihil  spatii  ad  recipiendas  vires  relinquere- 

tnr.  Verum  Ungari  totbellorum  usu  periti,  subeuntium 

mpetammu  Itis  illatisvulneribus  egregie  sustinebant;  et 

qoa  in  parte  maximé  laborabatur ,  subsidia  aderant, 

actnmque  est  utrinque  audacter  non  lanceis  et  gladiis 

tantnm,  sed  testacea  vasa  sulphure  et  resina  repleta, 

etglobosnoto  artíficio  confectos,  lethiferum  atque  ter- 

ribilem  vomentes  ignem,  propugnatores  supeme  jacu- 

labantm- ;  ita   multis  trucidatis,  pluribus  consanciatis 

IC  igne  ambustis,  Turcae  se  receperunt,  supra  mille 

mornm  amissis. 

Irritis  primis  conatibus  aliam  oppugnandi  ratio- 
lem  iniit;  non  eadem  constantia  nostri  ducis,  quamvis 
i  alias  haud  quicqnam  dignum  dnce  nnquam  osten- 
lisset.  Tormentís  ex  obliqno  emissis  ab  muro  lutum 
etersit;  delnde  bnmusabintro  extrabebatur,  ignisque 
oboríbus  subjicitur.  Jam  interiori  tantnm  ordine  crati- 
m  superstante,  tnm  Querecinius  non  ab  virtnte,  non 
b  militari  arte  praesidium  mutuatus ,  non  aggerem, 
on  fossam  moliri,  sed  in  solitndinem  versus,  atque 
nimo  prostratns,  moestns,  postremum  inconsultis 
iislitterassagittaemittit;  nec  din  admisso  nnncio  ad 
etitum  coUoqninm  postalat  Cbristopbornm  Bathoreum 
omliensem  conditionibus  paciscendis  accersiri;  qui 
ropere  ex  Transsilvania  evocatns  in  coUoquium,  Is  si- 
i  neque  pactionem  ullam,  neque,  si  fiat,  ratam  videri, 
lam  Turcis  significavit ;  ntque  liominem  desperatum 
gnovit,  interrnpto  coUoquio  discessit*).  Tandem  bego 

*)  Forgáck  S.  jegyzete:  Hogy  kezet  fogta  Kerecseninek  Bátory 
ristóf,  egy  cz^dulát  hog^'Ott  kezébe,  melybe  az  volt  írva,  bogy  meg 
i  «<lja,  mert  le  vágják  6köt ;  ha  tovább  tartja,  elmennek  alóla;  de  az 


ír- ... 


ohi 


aradiensi  commeante,  his  conditionibus  conventum: 
iit  cum  armis,  equis,  et  rebus  incolumes  abire  liceat, 
trcB  begi,  ac  trés  alii  primores  óbsides  dentur,  ac 
carri  quadringenti  asportandis  aegrotis,  sauciis,  re- 
busque.  Littera^  in  hanc  formám  signatae  per  Qae- 
recinium,  persvadente  uno  croata  Georgio  Melith 
seraíturca,  cui  ob  commercium  sermonis  et  ingenii 
similitndinem,  quam  aliis,  quod  se  tractandis  Turca- 
rum  ingeniis  peritissimum  profiteretur,  et  non  esse 
fraudem  timendam  coníirmaret,  plus  tribuit ;  qmim  ne 
gregarius  quidem  reperiretur,  cum  etiam  praeter 
unum  et  alterum  omnes  ignorarent,  qui  levem  as- 
sensum  modo,  aut  tnrpissimae  deditionlB  significatio- 
nem  praebuisset;  dieque  pacto,  tertio  die  Septem- 
bris  adfuere  obsides  currüsque.  Verum  cum  médium 
milliare  processissent,  equitatus  a  fronté  se  ostendit; 
ibi  Querecinius  pavens  et  incertus  animi,  dicentibus 
per  fraudem  obsidibus  fieri  id  sine  Pertaflf  bassae 
mandato,  sed  si  ad  eum  rediret,  főre,  ut  castigata  mi- 
litum  temerítate,  salvi  abirent,  ad  eum  cum  obsidibus 
in  castra  revertit,  ubi  ille  in  custodiam  traditus  est: 
reliqui  circumventi  sünt,  et  in  praedam  conversi.  Ive 
ránt  praesidiarii  ungari  MD  plerique  recens  con- 
scripti;  nam  raulti  veteranorum  ac  primorum, 
avaritiae  ducis  et  contumeliarum  insolentes,  multo 
ante  obsidionem  ad  Transsilvanum  abiverant;  Germa- 
norum  duo  vexilla;  agrestium  mulierum  ac  puerorum 
numerus   ad  duum  millium ;  vix   tamen  quingentí  ex 


megijedt  ember  ugyan  reá  ment  az  megadásra.  Azt  mondja  Tt^^ 
Giczy  János,  hogy  mind  az  ifju  feleségát  Tersáczky  Klárát  emleget- 
te; ha  az  nem  volt  volna,  talán  nem  kívánkozott  voln»  ki. -- Kerec0eni 
visszahivatta  az  bassa  azontól,  hogy  szembe  legyen  vele,  é»  ot 
mindjárást  megfogták,  az  többit  azontól  vágni,  fogdosni  kezdtek 
kikbe  sok  az  nádon  maradott  meg. 


:n5 

militibus    remanseraut ;   quorum    plures   tabe   quam 
gladio  perierunt.  Aiiímadversum  est,  cum  in  loco  alio- 
qni  sta^anti   intra  quatuor  aut  quinque   cubitorum 
subfoBsionem  aqua  abundaret,  tum  ad  immensam  altitu- 
dinem  vix  mpdica  et  ea  perniciosa  reperiretur ;  dein- 
de    in      prima     s tátim      tormentonim      explosionc 
trés  praestantiores  bombardarios  adverso  maximarum 
pilarum  ictu  laniatos  esse;  quorum  unum  Baldegaram 
italum*)  insignem  architectum,etob  id  eo  fabricandae 
arci  missum,  maximum  et  praecipuum  tormentum    cum 
inflammasset.  continuo  in  frusta  disruptum,  miseran- 
da nece  discerptum.  lUud  quoque  maximo  incoramodo 
nostris  fűit,  quod  sagittariae  fenestellae,  quae  ad  la- 
téra defendenda   paratae     fuissent.    ad    primos   ic- 
tűB,  cum   ex   matéria   constructae    essent,      corrue- 
rint,    inutiles    prorsus     redditae.     Querecinius      ex 
Sclavonia    illyrica    oriundus    eadcm  bieme  Vienuam 
profectus  ad  caesarem,  missiouem  flagitaverat,  sed  re- 
tentus  est,  et  texente  mox  varias  moras,  vi  impulsus, 
odio  in  omnes,   et  ad  perdendum  fato ;  qui   ubi  in  po- 
testatem  venit,  Belgradum  missus  est,  et  se  liberatum 
in  per  redemtionem  captivorum  sperabat.  Sed  cum  ca- 
ptivos  foedis  tormentis  discruciari,  et  aliquos  excarni- 
ficari  usque  ad  immanem  crudelitatem  consvessetcii 
ad  Selimum  suos  cruciatus  deferentes  facile  impetra- 
nrnt,  ut  pari  cruciatu  enecaretur.  Tantopere  in  omnes 
saeviebat,  ut  quos  in  oppidis  et  pagis  paulo  ditiores,  quo- 
nimnomina  diligenter  investigare  solebat,  intelligeret, 
captos  miris  módis  discruciaret,  et  argentum,  si  habe- 
rent,  aut  aliunde  mutuatum,  cimi  immensos  cruciatus 
redimere  cogerentur,  extorqueret;  ut   in   praefectura 


*)  Forgách  S.  jegyzete  :  Nem  Baldegara  volt,   hanem  más  ya- 
^;  mert  Baldegara  Octavio  egri  architectas  most  ib  éi. 


310 

yix  biennii  tempore ,  sexagies  millia  nuiBmnm  pro 
Arcé  Nicloapurg  in  Moravia  coempta  dependeret.  Sed 
non  din  dnravit  res  male  párta,  qnahdoquidem  filins 
panlo  longiori,  vix  quadriennii  tempore  foede  decocta 
arcé  et  bonis  omnibus,  primns  et  Bupremus  heres, 
nuUo  post  se  herede  relicto,  ad  creditores  delabentí- 
bus  bonis  oninibuB,ut  vixetiam  sufficerent,  decessit*}* 
Ceterum  Solymanus  cum  Belgradiim  pervenis- 
set,  plures  dies  transmittendo  exercitu  est  remoratus; 
qnandoquidem  exnndationes  Savi  atque  Danubii  eo- 
tum  tempore  magnae  fnerant.  Dnm  ibi  stativa  habe- 
ret, Johannes  II.  invisendnm  statuit,  id  quod  ei  Mehe- 
metus  antea  denuncíarat,  et  seripserat,  se  tanquam 
filio,  ex  paterna  charitate,  qnando  in  patrem  se  snsce- 
pisset,  significare,  qnatenus  se  et  regnum  salvum  esse 
vellet,  ut  imperatorem  salutare  ex  propinquo  nulla 
ratione  omitteret;  tamen  aegre  persvasum  est,  dis- 
suadentíbus  fere  omnibns,  et  ipso  maximé  Angnsto 
Sigismundo  rege  Poloniae,  qui  cum  sordidampincipum 
peregrinationem  in  litteris  appellaret,  vehementer 
improbabat;  attamen  ab  quíbusdam,  qui  Solymani  vir- 
tutes  verius  pensabant,  et  ingrate  eum  facturum,  ú 
patrono  tutelari,  glóriám  ex  officio  pupillari  et  prope- 
modum  filiali,  non  lucrum  quaerenti  ad  tempus  defuissett 
persvaderi  sibi  passus  est.  Fuere  igitur  ex  totó  rc- 
gno   splendidissimi    quique  in    comitatum  conscripti. 


*)  Forgách  S.  jegyzete  :  Gyulát  megvcvén,  Jenő  alá  ment  Per 
taff  bassa.  Abba  egy  ker^kjártó  német  hadnagy  volt  fö ;  az  magyarok 
előtt  Segnyey  Zsigmond.  Azt  is  ennehán  napig  lőtette.  Az  németek 
megrettenvén,  meg  akarták  adui.  Segnyey  Zsigmond  alig  birta  reá 
ököt,  hogy  csak  estvét  várjanak,  ha  immár  cmberől  nem  akarnak 
1  enne  megbaloi.  Estvc  oztán  kiütöttek,  az  ki  hol  cl  látott  jönni* 
Segnyey  eljött  volt.  Az  német  hadnagy  ott  maradt  volt,  de  axati" 
Hatvanból  váltoaék  ki. 


317 

Neminem  unquam  majori  comitate  honoreque  excepít 

Solymanua;  itaqne  inter  navigia,  quae  in  promptn  ad 

adveiitiim  stabant,  biremem   propriain  auratam  atque 

polchenimam,  qua  transveheretur,  misit ;  tum  splendi. 

diBBÍmi  qnique,  et  quicquid  militnm  fűit   ornatissime 

inBtractorum,  qna  transibat  hinc  et   inde  adstabant; 

omatns  eqnestris   omuis  purpuratorum  atque  impera- 

toris   incredibilis   valoris,  et  ad  speciem  admirabilis 

yiflebatar.  Inter   quos  ad  tabernaculum   praeparatum 

baad  procnl  ab  ipsius  Solymani  est  deductus.  Jam  ibi 

multa   alia  tabernacula  pro  universa  comitiva  erant 

parata,  et  ad  victum  omnia  necessaria.  Deinde  ad  con- 

gressum  venturo,  serico  et  auro  contextas  vestes  do. 

no  misit,   et  cenlura  janiciari  praesto  fuere,    quorum 

imusqmsque    partém   aliquam  muneris  ferebat,  quod 

erat  amplissimum  ex  totidem  vasibus  aureis  et  argenteis, 

et  mbinus  auro  inclusus  mirae  pulchritudinis  L   mil- 

lium     nummum     aureum     aestimatus;    istos   delecti 

praecipui   ex  eomitatu  sequebantur,  sericeis  vestibuB, 

quaa  Solymanus  ad  tabernaculum  praemiserat,  super- 

iuduti,  atque  turcicis  calceis   et  calcaribus;  unusta- 

men  ipse  equo  vectus.  Tum  ubi  propiu«  accessit,  mu- 

nera  et  alii   pro  tabernaculo,  quod  aureo  pauno  uni- 

^ersum   constratum   erat,  in  conspicuo  loco  constite- 

nmt  Jobanni  autem  ingredienti  duo  ex  purpuratis  in 

liinine  praesto   fúerunt ;  et  Soljrmanus  per  capitís  in- 

dinationem,  quasi   paululűm  sese  elevans,  dexteram 

praebuit,  ac  XX  viros  ex  totó  eomitatu  selectos,  ordi- 

oeqne  accersitos  ad  oscula  pedum  admisit,  cum  família- 

riter  eomm  nomina  et  dignitates    et  aliquas  bonoris 

notas  adderet  Tandem  omnibus  praeter  purpuratos 

€t  interpretem  semotis,  sellam  ibi  ante  praeparatam 

idmoveri  jussit,  et  Johannem  non  semel  sedere  jus- 


318 

Bum     taraen   recusantcm    tenerrime  est     coUocutns, 
quaesivitque   an   suus  exercitus  satis  validus  videre- 
tor,  et  Qermani  an  exspectaturi  essent,  ut  cum  eo  ma- 
nus  consererent.  Deinde  collaudavit,  quod  ad  se  invi- 
sendum  venisset,  bonoque  eum  consilio  usum;  se  quip- 
pe  eo  consilio  Byzantio  solvisse,  ut  Viennam  expu- 
gnaret ;  nam  statuisse,  sub  tabernaculo  ntam  finire,  et 
ipsum  ab  inimicissuis  vindicare.  Tandem  ad  purpnra- 
tos   ait,  eum   patri,  physiognomiae   indicio,  probita- 
te  et  ingenii  bonitate  respondere.  Finito  colloquio  Jo- 
hannes  libellum  ei  porrexit,  qui  íinium  consignando- 
rum  petitíonem  continebat;  quem  Mehemeto    summo 
vezirio    tradídit,    et   coram   illico    commisit,    quae- 
cunque  libello  continerentur,  diplomate  dari  ac   con 
íirmari.  Exinde  dono  misit  Jobanni   baltbeum  latum 
unam    palmam,   pugionem,    et    macbaeram,    omnia 
haee  ex  solido  auro,  rubinis  et  adamantibus  admiran- 
dis   unionibusque  ita  referta,  ut  sese  fere  contíngerent^ 
utque  modum  aestimationis  excedant.  His  ego  nihil 
unquam  vidi  pretiosius.    Item   quatuor  nobilissimos 
equos  ex  solido  pariter  auro  gemmisque ornatos. Dein 
Mehemetus  significavit  ei,  cupere  se  colloquíum  ejüs, 
et  facturum  se  fuisse  apud  eum  id ,  nisi  legibus  et  re- 
ligione  attineretur;  ne  ergo  uti  filius  ad  patrem  hono- 
ris  causa  ad  se  venire  recusaret;  facturum  enim  se  vi- 
cissim,  ut   nunquam  officii   praestiti   eum  poeniteret. 
Quod    cum    ultro    eum     facturum  fuisse     crederet 
Solymano  coram    nunciis  viris  primariis  ab  Johanne 
ad  eum  missis,  qui  muneraei  pretiosa  detulerant,hila- 
ri  vultu  renunciat,  et  universam  aulám,  quod  apudeos 
in  solennibus  et  magnis  rebus  fieri  consvevit,  exornari 
jubet.  Omnibus  id  vehementer  placebat,  praeter  unum 
Becesium,   a   cujus  voluntate  ne   latum  quidem  rex 





nngvem  discedebat.  Secundum  ergoBecesii  consilium, 

remiBBÍB  iisdem  nunciis,  colloqui  sibi  piacere  respon- 

dit ,  petére  tamen ,  üt  eques  in  campum  venire  velit. 

Qiiod  cum  intelligeret  vir  acntus,  uon  sibi  vacare,  hoc 

tantum  respondit.  Sed  altissimo  dolore  concepto,  Jo- 

hanni  ^a  res  incomparabili  damno  stetit,  et  tum,  et 

deinde.  Et  8Í  diutius  vixisset,  omnes  íu  eum  vindictae 

nervoB   intendisset.   Nam  Solymanus    ne  quid   omít- 

teret  ad  summám  benevolentiae  significationem ,  ad 

convivium  concepto  in  animo  decretp  et  denunciato, 

qaod  apud  Ottomanos,  praeter  charissimos,  et  in  tota 

Tita  trcB  aut  qnatuor,  non  contigit,  adhibiturus  erat. 

IdMehemetas  ea  ratione  dis vasit,  quod  Johannes  du- 

biae  valetudinis  csset ,  et  si  quid  humanitus  ei  contin- 

geret,  maleficii  suspicionem  non  se  evasurum.  De  íini- 

\m  autem^  quos  Solymanus    coram  assignandos  man- 

daverat,  a  Mahomete  spem  tantummodo  recepit :  cum 

petiisset  fines  ditionis  intra  Tibiscum  et  Cusum  *)  am- 

m Btatui.  Itapulcherrime  suscepta res,  turpissirae  unius 

coMÜio  corrupta  est.  Tantus  Solymani  eum  perpefuus  in 

eun  amor  fűit,  utnisi  semper  insana  consilia  avertissent, 

nihil  petenti  denegaturus  fuerit ;  quandoreversa  Isab  el- 

U  ex  Polonia,  Rustemus  gener  Solymani    obtulerit, 

ri  ei  decem  millia  nummum  aureum  numerarentur,  Lip- 

pam,et  qnidquid  intra  Tibiscum  et   Cusum  es8et,quod 

longe  május  erat  praesenti  postulatione,  reddi  curatu- 

ram;  optima  occasione  ab  bomine    amicissimo,    qui 

•ensa  Solymani  nosset,  ultro    oblata ,  per  Isabellam 

Jttuliebri   negligentia  et  avaritia  non  cnrata,  cum  ab 

OThis  animadversa,  frustra  clamaretur.  Sed  in  castris 

Síagna  omniúm  rerum  copia  gratuito  praebita  est,  in 

quo  cum  omnis  humanitatis   et  opulentiae  decus  vise- 

irtor,  illnd  certe  etiam  jucundum  erat,  quod  praeter 

^  rüftefl  JcgyMte :  Cri^ium. 


320 

tabernacula  amplissima,  et  libertatém  mirificam,  cnm 
ne  verbnm  quídem  unum  ininns  gratum  a  qnoquam 
auditum  sít ,  certis  ac  debitís  horis  miro  ordine  et  ú- 
lentio,  ligna,  aquam,  ovium  greges,  ac  ad  ipsas  qvo- 
qne  delicias  omnis  generis  lenocinia,  ínsnper  pecnni- 
am  non  ad  praesentem  modo  usnm,  sed  ad  superflm- 
tatem  usque,  ut  domum  qüoque   pleraqne   attulissent, 
praebuerint  Et  Solymanus  condimenta  ex  saccharo, 
mnsco,   et  diversís  aromatibus  pretiosisBÍma  simul  et 
delicatissima  ínter  epiilas  niagnis  íictilibus  vasis  mi- 
serit,  luter  magnaiu  ejns  imperatoris  opuTentiam  non 
est  ouimitteiulum  id  •  quod  scUa ,  qua  insidebat  Soly- 
manus,    admiranda  dicitur,    Nam  solido  ex  auro  cae- 
lata  fait,  longa  lioiuinis  unius  longitudine ;  posterior 
pars.  qua  tergo  inclinabat ,  supra  caput  in  modnm  so- 
lii  vei  throni  elevata,  omnibus  ex  partibus   et  a  sum- 
mo  ad  imum   adiuíraudae  magnítndinis  et  radiantibüB 
imionibus  ita  exornata,  ut  nihil  nnquam  pretiosins  at- 
que  splendidius  videri  ac  dici  possit.  Transmittendo 
itaque  exercitui  intentus,  asiatici  equitatus  magistrum 
cum  quatnor  et  decem  niillibus  Albani  Regálém,  Musta- 
pbam  begum  bosnenseui   in  praefecturam   budensem, 
classem  universani  Strigonium  praemisit;  qui  nbi  Bu- 
dám venit,  Arslani    secretarium  strangulavit ,   quod 
idem  ad  caesareni  tugiendo  tuni  vitavit,  sed  ibi  ob 
amissam    Tatám   et    Besprimium,    ac  quod   praeli- 
um  diffugisset,  evitare  non  potuit.  Cu jus  tandem  res  ex 
more,    quando  imperátor  aliquos  plectere  oonsvevit, 
confiscatae  ad  castra  transmissae,  ab  Ungaris  excur- 
santibus,  pecnniae,  vestes,  equí,  et   mancipia  capta  in 
castrís   pro   auctione    veniere.    Tandem   Solvmanus 
Calendis   Augusti  Sigetum*  pervenit.  Arx  atque  oppi- 
dum  erant  fossa  tantum  discreta;  rivus  enim  e  proxi- 


321 


la  valle  incerto  alveo  per  plana  decnrrens,  sparsas 
iciebat  lacunas,  et  coecas  fossas ;  unde  effossa  quae 
ircumerat  terra,  immensa  latitudine  palndi  simillimam 
)88am  reddebat.  Moenia  atque  propugnacula  ex  arte 
on  saxo  aut  cocto  latere,  séd  triplice  ordine  cratium 
írreis  clavis  vinclisque  inter  se  juuctorum  duos  et 
igintí  pedes  lata,  ac  média  humo  solida,  quamvis  for- 
Í88Ími  muri  vim  habebant.  Ineraut  peditum  mille  et 
ctingenti,  equites  CC,  civium  CL,  qui  ultro  remanse- 
uit,omnes  ungarici  atque  illjrricinominis,  mulieres  ac 
aerí  ad  duo  millia ;  currulia  tormenta  sexagiuta,  pul- 
eris  tormentarii ,  et  reUqui  apparátus  ingens  copia; 
ec  aliud  magis  desideratum  est,  quam  militum  copia, 
no  Beró  animadverso,  missa  duo  vexilla  Germano- 
m  remeavere,  exclusa  arcta  obsidione;  expertum  est 
ollam  munitionem  humanorum  corporumroboreprae- 
tantiorem.  Eadem  hieme  lustrato  per  consiliarios 
ellicos  milite,  ducenti  equites  ut  superflui  milites  di- 
iÍ8Bi,  itidem  plerisque  in  locis  praesidia  immi- 
ata,  mox  tamen  crebrescente  rumore  bostili,  mille 
edites  ungaros  conscripturi ,  quamquam  multa  con- 
QÍ8Ítione,  vix  aliquot  invenerunt.  Haud  obscurum  est 
rebhardum  Belczerum  consilii  bellici  vetustissimum 
lOYum  officii  genus  recens  inventum,  non  multo  ante 
iortem  Ferdinandus  auctore  Maximiliano  légit)  gIo« 
iatum  suo  consilio  annuis  quadraginta  millibus  sum- 
18  físci  levasse.  Sed  baec  sapientia  clade  Ungariae 
[)n8titit.  Litterarum  et  lingvarum,  nisi  vemaculae, 
piarus,  in  clade  adEssecum  infelicem  paucorum  men- 
ínm  et  stipendiorum  orsus  militiam,  captusque  ac 
uidemredemptusest,nequeantea  neque  post  unquam 
ttigit.  Avarítia  usque  adeo  foedus,  ut  Johanne  Peteo 
lassis  et  Comari  praefecto,   de   explorationibus  se- 


ir 


MOSUM.  BITXO*  BIST.  BC&IPT.  XTI. 


21 


322 

cum    agente ,    censuerit    decem  pacios    exploratori 
pretium. 

At  initium  potiundi  Sigeti  ab  oppido  captum, 
quassatumqne  omnibus  partibus  vi  tormentomm,  si- 
mul fossae  matéria  ac  terra  complentur;  jam  Turcae 
ad  oppugnatíonem  succednnt,  pugnant,  instant,  pel- 
lunt  ac  pelluntur,  trucidant  atque  trucidantur,  cnm 
sustentatis  aliquot  arduis  oppugnationibus  adferun- 
tur  caesari  litterae  Zrinii,  castris  ad  Ovarum 
íixis,  hostium  immensas  vires,  et  snorum  plurimis 
jam  amissis ,  paucitatem  docentis  :  consilinm  se  ab 
necessitate  velle  capere,  ut  oppido  conflagrato,  in 
arcé  siipremam  fortunae  alcam  experiatur.  Sed  dis- 
svasus  ab  veteranorum  primoribus,  qui  priori  quo- 
que  obsidioni  praesentes,  meminerant,  etiam  op- 
pidum ,  quamquam  minus  tum  validura  conservatum , 
tractu  belli  multa  evanescere,  quae  obsessis  salu- 
tem,  hostibus  perniciem  adferre  possent;  etiam  cae- 
saris  vires  et  christianorum  auxilia  sibi  ipsi  os- 
tentabant.  XV.  Calend.  Sept.  visus  universus  hos- 
tilis  exercitus  per  ingentia  agmina  discretus,  quo 
etiam  innumerae  multitudiuis  ostentatio  metum  pro 
pugnantium  augeret.  Subeunt  muros,  et  tamquam 
stataria  pugna  ac  patenti  campo,  per  immensas  muro- 
rum  ruinas,  et  laté  fossarum  oppleturas  fit  praelium 
ingens  et  hinc  atque  illinc  strages.  Sed  aliis  ac  alíis  non 
militibus  sed  exercitibus  succedentibus  nostri  impares 
numero,  omues  simul  pugnare  cogebantur,  et  non  unum, 
sed  multa  praelia  capessere;  donec  ad  extremum 
corporibus,  viribus,  spiritu  deficientes,  tantorum  exer- 
cituum,  tot  praeliorum  impetu,  diei  laboré  perpesso  ac 
sustentato,  inumbrante  jam  vespera  in  arcem  se  reci- 
piunt.  Constat  DCCC  superfuisse,  cum  mrsiiB  nova 


323 

oppngnatío,  nova  labo  rum  fiicies,  nova  moles  periculi, 
instaret.  Ab  tribos  BÍmul  partibus  tormentis  dies  et 
noctes  propugnacula  moeniaque  petita,  trés  moles  in- 
gentínm  castellornm  símilitudine  saccis  terra  et  lana 
oppletis,  cujns  multo  maximam  copíam  ex  uuiversa 
provincia    congesserant,  altitudinem  moenium   egre- 
dientes  easdem  ad  partes  mira  celeritate  constructae; 
Buper  his  delectae  janiciarorum  manus  cum  tormentis 
ímpositae,  nuUum  momentum,  fossam,  vallum,   agge- 
rem, ant  munimenta  íntrorsus  moliendi  relinquebant, 
donec  nno  eodemque  tempore  averso  etiam  rivo,  scis- 
sarepagine  aquarum,  fossis  matéria,  terraque  repletis, 
ac  cratibus  desuper  impositis  ad  muros  subirent,  acer- 
rime  oppugnarent,  diem  ac  noctem  juxta  infestam  red- 
dendo,  ut  perpetuo  laboré  ac  vigiliis  conficerentur. 
Sed  periculosissimum  certamen  quarto  Calend.  Sept. 
(decoUatio  S.  Johannis  Baptistáé  infausta  Ungaris, 
fausta  illis  dies  erat)  initum,  cum  uníversus  exercitus 
ad  oppugnandum  incubuisset  *).  Nam  Solymanus  mo- 
rae  impatiens,  et  irritarum  oppugnationum  accensus, 
simul  recordatione  illius  diei,  felix  ac  faustum  ómen 
precatus,  increpatisque  visiris  expugnare  jubet.  Quin 
et  ipse  senili  corpore  langvens,  prisci  tamen  decoris 
avidus,  equo  impositus,  conspicuusque  suis  accendebat 
ammos.  Janiciaris  primo  loco  subeuntibus,  miscetur 
praelium;  fit  atrox  pugna  jam  missilibus,  jam  corpora 
corporibus,  arma  armis,  vires  viribus  opponendo;  ad  ex- 
tremum  capto  janiciarorum  aga  et  multa  clade  affectis, 
praelium  excepere  integri  ac  recentes;  tum  praelium 


*)  Iftránfi  jegyzete  :  Eo  die  Turcae  se  in  castris  silentío  conti* 
^**nBt»iiti  ii|  qui  interfucrunt  obsidioDÍ^  referunt 

21* 


324 

redintegratum.iterumque  aliis  atque  aliis  succedentibus 
agminibu8,noctem  totani,  et  postenim  diem  oppngnando 
continuarunt.  Nec  idco  iiostrí  remissius  agere.  Pridie 
NoDas  Sept.  ednctis  in  coiispectum  totis  copiis,  et  dis- 
positiö  per  turnias  ac  cohortes,  paraut  praelinm ;  ma- 
tériám ,  ignem ,  faces ,  egesta  antea  terra ,  aut  vi 
tormciitorum  disjecta  arboribus  siibjiciunt;  inde  maté- 
ria in  propinquo  pro  numimentis  comportata  iguem 
corripuit,  inde  militum  casae.  Itaque  simul  pro  ruinis 
pugnando,  caedendo,  Tiircis  in  vicém  succedentibus,  no- 
stris  vix  ad  suspirandum  spatio,  denique  vi  atque 
flamma  in  interiorem  arcem  compellimtur ;  in  angulo 
sita  propugnaculi  vicém  liabebat,  intermedioque  pon- 
té multi  obtriti,  multi  caesi,  ac  praecipitati  hostium  sae- 
vitiam  perpessi  sünt.  Jani  perventum  erat  ad  summás 
rerum  difficultatesjam  cuncta  obsessos  praeter  nnam 
animi  virtutem  constantiamque,  nam  spes  quoque  sera, 
defecerant.  Hostis  crebro  insultare,  urgere,  oppugna- 
re,  tandemque  VIT.  Idus  Septembr.  paratis  omnibus 
missilia  tela  ignem  vomentia  propinquis  tectis  inge- 
rere, scandere  muros.  omnibusque  locis  pugnare ;  po- 
stremo  ferro  et  flamma  nostri  eo  angustiae  redacti,  ut 
patefactis  portis  erumpendum  in  arcem  exteriorem 
putarent,  ibique  in  orbem  pugnando,  pulcberrimi  cer- 
taminis  fi  nem  cum  bonestissima  morte  facere.  Ir- 
ruere  hostes  et  glomerari  circum ;  tum  ponté  et  area 
confertissima  hostium  multitudine  plena,  subito  tor- 
mentorum  maxima  ante  ibi  condita  coUibrata  ac 
inflammata  in  oppositos  emisere;  incredibilisque 
hostium  strages  puncto  temporis  edita  est;  nam 
non  pilis  tantum  tormenta,  quibus  constipata  ades 
certa  ac  miserabili  clade  lacerabatur,  sed  etiam  taxil- 
lis  ferreis,  variisque  metallorum  frustnlis,  usque   ad 


325 

summa  ora  compleverant ,  quae   flaniniarum  et  pilae 
impetu  expulsa,  graniliiiis  modo  iii  omiies  p  artes  lethali 
violeutia  dispergebaiitiir    Eriiptiiriis    tandem  Zrinius 
cum  8uis,acterribile  sui  spectaculum  puguando  edens, 
intra  pontem  geminato  ictii  pilae  ex  sclopeto  trajicitur; 
caede,  ferro,  flammis  tota  arcé  vagaiitibus.  At  maxi- 
ma  et  incredibili  liominum   clade  victoria   coustitit; 
nec  enim   vivi  modo,     etiam    mortui    ab   hostibus 
velut  paenas    exposcebant ,    cum   in   turrim    quan- 
dam  saxeam ,  pulvere  sulphureo  et  missilibus  iguibus 
completam,  desperatis  jam  rebus,  fimiculos  igne  suc- 
censos  arte  collocasseiit.    Igitur  capta  arcé,  cum  iu- 
uumera  multitudo  irrupisset,    nec  arcem    modo   ac 
oppidum  opplesset,  mixtis  primoribus  ex  totis  castris, 
sed  circum  pateutem  canipuni:  tum  repente  inflamma- 
tis  pulveribus,  disjecta  per  omnes  partes  missilia  tela 
et  aaxa,  quoquoversum  inciderant,  confertissiraos  ho- 
'  stes  abstergebant ;  nec  coniinus  tantum,  sed  eminus 
etiam  eadem  periclitantiuni  sors,  dum  saxa  per  aerem 
Tolitantia,  ignesque  missiles  passim  corriperent,  ob- 
merentque  mortales,  vclocitate  mali  omne  effugium 
praeveniente,  saucii ,  scmineces,  exspirantes,  ambusti, 
artusque  discerptoruni  militum    cum    ingenti   strage 
caesonim,  horrendum  spectaculum  visebantur. 

Hosexitusduoclaustra  christianitatis  habuere;nam 
üogariae  appendices  tantum  supererant,  si  priscum 
impérium  spectes;  munitionibus,  armis  pária.  Giula  vi- 
ris  potentior,  duce  denipto.  Duces  superbia,  saevitia, 
avaritia,  haud  discreverim,  nisi  quod  liic  maculosa 
vita,  egregio  fine,  tantundem  meruit  l)onae  famae, 
quantum  illemalae.In  Croatia  vetustacomitum  familia 
ortU8,  príma  juventa  Turcis  permixtus  Petri  Kegle- 
vicii  iii8ÍgQÍs  ducis,  ban^'  Illyrici  consiliis  ac  ope  ad- 


l 


326 

jutuB,  et  in  gratiam  principis  adscitus ;  eodem  tamen 
poBt  per  fraudem  capto,  arcé  qiioque  Chactornia 
exnit.  Cociauerum  suomet  pugioue  specie  visendi  evagi- 
nato,  ob  argeutum,  quod  ingens  secum  habebat,  sacris 
mensae,  diisque  hospitalibus  temeratia  interfecit. 
Quod  facinus  ei  pláne  congruit,  cui  ingenium  esset  ob 
erudelitatem  et  avaritiam,  et  maximé  principe  infirmo^ 
apud  quem  sine  metu  peccaretur,  cuicmiqne  fla- 
gitio  promptum  Filiae  Petri  Erdeody  báni  Illyrici 
despousatae  repudium  dedit,  obtenta  prius  arcé  Mo- 
niaroquerec,  quam  in  dotem  ille  filiae  arctis  conditio- 
nibus  dederat;  nec  tamen  postea  reenperare  potuit.  At 
ille  in  spem  aliarum  niiptiarum  non  minus  opulenta- 
rum,  unis  nuptiis  geminato  lucro  adducebatur.  Nam 
Margarétáé  Zeechy  Thomae  filiae  a  secundo  marito 
viduae  opulentae,  neque  alia  re  eommendandae  nu- 
ptias  pactus,  dum  filiam  quoque  illigavit  filio ;  qua  re 
perfecta,  ipse  viduam  aspernatus  ad  alias  potentiae  au-, 
gendae  causa  transgressus  est.  Quippe  sororem  uxo- 
ris  cancellarii  bohemici  deNovadomo,acVilhelmiRo- 
sembergii,  exoletam  virginem  aflfectando  nimiis  studiis 
superinduxit.  Francisci  Tahy  magistri  agazonum  ac 
viri  senatorii,  et  per  affinitatem  innexi  cnriam  nobüi- 
tarem,  clientelarum  agmine  et  eductis  Sigeto  mi- 
litibus  solo  aequavit ;  etiam  arboribus  concisis,  ad 
amoenitatem  fructnmque  insitis,  quaesito  ultro  colo- 
re.  Vocatum  enim  ad  sese,  et  in  convivio  ad  ebrieta- 
tem  redigere  volens,  illó  non  posse  sibi  venenum  su- 
meré proferente,  simpliciter  dictum  infenso  animo  in 
atrocis  causam  facti  diu  meditati  arripuit,  frustra  in 
comitiis  et  consiliis  toties  lamentante.  Familiari  qno- 
dam  Stephano  Gerdaac  ad  occupandnm  castellum  no- 
bilium  tenuis  fortunae,  contra  jus  fasque  impulso,inva 


327 

lidis  edíctis  príncipis,  ausus  est  exspectare  arma,  do- 

nec  mntnis  caedibus  expugnaretur.  P  raefecturam  Si- 

geti    ambivit   inexplebilis  avaritiae   atque  potentiae 

stadio,  dataque  vicissim    ut  clientelis  et  opibus  sti- 

pendiomm  difficultati  subveniret,  quae  raro  nec  un- 

quam  integra  exsolvebantur.   Haec  scilicet  praecipua 

erat  ara  legendis  ducibus;  sive  enim  suo,  sive  rapina 

militem   expleret,  nihil  erat  pensi.  Sane  ab   imperio 

Ferdinandi  hoc  quale  quale  est,  vei  ars  vei  aliud,  omni 

disciplina,    omnibusque  legibus   divinis   et   humanis 

snblatis   ad   ultimum  excidium   usque  sine   remedio 

perduravit.  Mox  crebrescente  fáma  belli,  cum  prae- 

fectaram  resignare  vellet,   odio  et  vi  principis    in- 

vitUB  retentus. 

Caesar  interim  equitum  peditiimque  copias  per  Po- 
8onium  praemittendo  pridie  Idus  Augiisti  Viennam 
egressuscum  equitatu  aulicoriim  et  octo  vexillis  pedi- 
tam,  comitatus  Ferdinando  fratre  et  Gunthero  comite 
a  Svarccnburg,  quintis  castris  Ovarum  pervenit. 
Eodem  die  et  Bohém orum,  Moravorum ,  Slesitarum- 
qae  equitatiis.  Ex  Ungaris  Nic.  Olaluis  archiepisco- 
pu8  strigoniensis,  Franciscus  Forgach  electus  episco- 
pu8  varadineusis,  Aiidreas  Batoreus  judex  curiae, 
Micha'.'l  de  Mere  locumtenens  cum  potestate  palati- 
nali,  Franciscus  Tahy  magister  agazonum.  Paulo 
post  tria  millia  peditum  italorum,  ducis  Florcntiae 
auxilíum.  Ibi  caesar  consultavit,  an  progredi  piace- 
ret? Franciscus  Batthiany  aeger  valetudine  acseiűo, 
eoqne  absens  per  litteras  disseruit  principem  consi- 
stere  Ovari  praestare,  ut  ad  summám  rei  auctoritatem 
et  auxUium  in  terapore  ex  propinquo  adferret,  ubi 
opus  esset ;  sin  iret,  et  intentato  pedem  referret,  fu- 
gám videri:  utque  initia  belli  provenissent,  famam  in 


328 

cetera  főre.  Franciscus  Forgach  Strigonium  peten- 
dum  continuís  itíneribus,  et  oppugiiandum ;  főre  enim 
ut  Sigetum  et  Giulavel  alterutíi  obsidioueliberaretur : 
etBÍpraeliumdispliceret,tutum  reditum,  longiori  üli  in 
duplo,  quam  nobis  itinere ;  ita  trahi  bellum,  et  eludi  ho- 
stem  posse.  Sin  hostis  persisteret,  baud  dubie  Strigo- 
uio  recnperato  parem  victoriam,  parem  glóriám. 
Tahi  bellorum  perituB  subscripBÍt.  Ceteri,  quod  inter 
ancipitia  teterrimnm  est,  médium  sequuti,  ire  Jaurí- 
imm,  et  ibi  conBÜium  ex  eventu  capere,  Sexto  hinc 
die  promota  caBtra  usque  Janrinum.  Caesar  ad  yillam 
Abda  consedit.  Ungari  in  proximis  nrbi  campis,  inter- 
fluente  Rabcza  conjunxere  castra  cnm  bis,  qui  citra 
Dannbinm  barones  ac  comitatus  caesarem  opperieban- 
tur.  Hnc  advenere  Antonius  Verancius  episcopus 
agriensis,  Paulus  Bornemiza  nitriensis,  ac  Stepha- 
nus  Dobó.  Censa  sünt  equitum  duo  millia  et  quin- 
genti,  peditum  mille.  His  stativis  Turcas  villám  Cajar 
in  propinquo  populatos  Ungari  frustra  insequuti  sünt. 
Per  eosdem  dies  incursavere  et  levenses,  et  post  ali- 
quot  praelia  dolum  paravere.  Praemissi,  qui  provoca- 
rent  praesidium  ad  certamen,  et  interim  plures  sese 
abdiderunt.  Ilii  simulata  fuga  nostros  in  insidias  tra- 
xere;  tum  pugna  exoritur,  sed  nostri,  ut  victos  in- 
trepide  sequuti,  non  in  aciem  pugnabant,  disper- 
si  a  confertis  profligati.  Bartolomaeus  Horvát  prae- 
fectus  multis  vulneribus  acceptis  illatisque  captus, 
missusque  imperátori,  cum  quo  familiariter  coUoquu- 
tus  Solymanus  dicitur,  paulo  post  in  carcere  mortem 
obiit.  Nec  Andreas  Balassa  prosperiore  fortuna 
usus,  nisi  quod  solus  periculum  eflftigit.  Ipse  ac  Eme- 
ricus  Czobor  apud  Carolum  a  pueris  educti,  ne  equi- 
tibus  ungaricis  careret,  cum   CC  ambo  in  militiam 


Bcrípti  sunt  Andreas  Balassa  (cum)  his  Sigetiim  versus 
profectns,  cum  exploratoribus  similiter  turcis  con- 
carrit,  meliore  primum  fortuna;  unde  quibusdam 
saorom  praeda  occupatis ,  in  contrarium  versa ,  fu- 
808  fngatusque  aegre  evasit,  amissis  militibus,  in- 
ter  cos  Francisco  Docio  nobili  adolescente.  In  par- 
tíbüs  Cassoviac  senescentes  res  adventu  Simonis  For- 
gach  excitatae  sünt,  neque  enim  ea  tempestate  mili- 
taris  rci  fáma  alius  peritíor  habebatur.  Frustratum 
antea  ac  spc  ductum,  tnm  sua  tantnm  defendcntcm 
Caesar  promissis  et  crebris  litteris  evocat,  ac  Sven- 
diosocinm  ac  consiliarium  belli  addidit*).  Georgium 
Bebecnm  ab  Solymano  Johanni  II.  donatum,  supra  re- 
tolimus.  In  cassoviano  tractu  arces,  castella  atqiie 
oppida  habebat,  et  commodum  erat  in  partes  trahere. 
Sed  angebatur  amissa  Senderovia,  ut  diximus  a  no- 
stris  occnpata.  Ergo  modo  agere  per  nuncios  ultro 
citroqne  commeantes,  modo  bellum  intentare.  Postre- 
mum  irrita  spe  ad  auxilium  turcicum  confugit.  File- 
ciensis,  nogradiensis  et  seceniensis  begi  ad  castel- 
lum  Zabatcam  cnm  duobus  millibus  et  quíngentis 
eqmtíbus  in  castris  erant.  Svenda  dubitante  et  ad 
praelia  cauto,  Simon  Forgach  disseruit  celeritatem 
ipsis  ntilem,  et  cnm  parte  fortunam  experiri,  ante- 
qnam  copiae  tnrcicae  confluant,  ac  Tartari  bello  acce- 
dant;  fatumm  enim,  ut  paulo  post  pares  non  sint,  et 
pancitate  suorum  cedendum  sit,  et  tot  simul  bella  ex 
moeníbus  Cassoviac  spectet,  vix  sédem  belli  pro- 
pognatums.   Ita  concubia   nocte  Senderovia  (ibi  sta- 


•)  Forgách  S.  jegyzete  :   Nem  úgy  mint  sociust,  hanem,  hogy 
Ngéme  éé  tanácsa  legyen. 


330 

tiva  erant)  niovcre,  equitum  ac  peditum  tria  millia*); 
nocte  obscura  et  silvarum  opacitate  multis  aberran- 
tibus,  Svenda  ac  Simon  Forgach  postero  ad  Tor- 
nalliam  vicum  operiundo  militi  constitere.  XIII. 
Calcud.  Septembr.  fiiit.  Interim  ex  adverso  pauci 
equitum  se  ostendere.  Tuni  Svenda  irasei,  turbarí,  ac 
coiisilia  ungarica  appellare;  donec  Simon  opportuna 
loquutus,  simul  missi  ab  eo  speculatores  adtulere  po- 
pulares  esse.  Mox  ceteri  quoque  aflfuere.  Ventum 
deinde  ad  bostem  instructum  jam  et  paratum.  Terga 
castellum,  latus  Rima  fluvius  defendebat.  Rursus 
Svenda  improbare  consilium,  et  mutató  pugnandi 
cousilio  tormentis  appetere  parabat :  cum  Simop'  ex 
oppido  Rima-Zombat  praetore  et  quibusdam  civibus 
accitis,  vadum  ad  molas  frumeutarias  commonstrant 
Trauseuntibus  nostris  Turcae  digressi  castello,  ad 
ima  montis  in  acicm  compositi  exspectavere.  Melchi- 
or  Balassa  sinistrum,  Simon  Forgacb  dextrum  cornu 
curabant,  mediam  aciem  Svenda.  Johannes  Figbedy 
cum  delcctis  equitibus  ungaris  in  frontem  irrumpere 
jussus ;  neque  primum  nostri  exercitus  impetnm  ho- 
stis  sustiiiuit ;  sed  palantes  insequi  silvae  densae  et 
noctis  tencbrae  probibuerc.  Ducenti  tantum  aut  caesi, 
aut  capti ,  intcr  quos  begus  seceniensis ,  ac  castra, 
carri,  et  cetera  ingens  praeda  capta ;  ex  nostris  qua- 
tuor  desiderati  sünt,  in  queis  Nicolaus  Soliom.  In- 
terim Sabatcam  quoque  desertam  dilapsis  praesidariis 


*)  Forgach  S.  jegyzete  :  Másfelezer  ha  volt ;  az  tábor  Tokajnál 
volt;  avval  az  kevéssel  az  tatárok  után  indoltonk  vala,  kik  akkor 
jönek  vala  fel  Tokaj  fel(<,  dg  valami  ennehán  száz  lovag  Szerencsig 
szágűdott  vala,  kiket  nem  crcsztenk,  mert  nehéz  az  németnek  tatári 
kergetni.  Én  az  huszárokkal  k^redzem  vala  utánnok,  hogy  a  hol  meg 
hálnak,  éjjel  Uaaek  reájok  ;  de  Svendi  nem  bociáta.  Ugy  térénk  oz- 
tán  Szendrőbc  ;  az  többi  úgy  volt,  a  mint  írta. 


331 


stri  conflagravere.  Eadem  uocte  in  oppido  Rima-Zom- 
t  pernoctatum,  et  scnitantibus  repertae  litterae  Be- 
ci,  queis  Turcas  et  Tartaros  conciverat,  ad  circum- 
níendos  etdelendos  nostros.  Inde  ira  majoré  concep- 
,  castella  Georgii  Bebec  Pelscocz,  Gombazeg,  et  Ga- 
',  tentata  tantum  oppugnatione,  in  deditionem  venere. 
)mperto  deinde  Turcarum  et  Tartaronim  consilio  ex- 
ndendi  nostros  Gassovia,  ad  oppidnm  Zina  promota 
stra;  illinc  Svenda  Cassoviam  profectns,  Simon  For- 
ich  Craznahorcam  arcem  validam  et  magnó  praesi- 
0  firmatam  oppngnandam.  Temerarium  videbator 
nsilium,  Bebeco  Turcas  Tartarosqueparatos  jamac 
ocinctos  sollicitante:  sed  in  celeritate,  tormentorum 
,  ac  militam  virtute  spes  erat.  Ergo  ubi  eo  venit,  per 
>ctem  tormenta  aenea  disposuit,  et  postera  die  unum 
opugnaculum  valide  conquassavit.  Ubi  praesidiarii 
iud  quoque  quassari  et  oppugnationem  jam  parari  con- 
exere,  deditionis  signum  fecere,  atque  recepta  arcé 
colomes  dimissi  snnt.  Nec  ultra  ibi  moratum,  quam 
aesidium  impositum  est.  Nam  exercitum  Turcarum, 
artarorumque  adventare,  Johannem  II.  egressum 
im  copiis  Transsilvania,  incertum  adhuc  quo  con- 
iio,  Debrecenium  post  se  reliquisse  nunciabatur. 

Octavo  die  postquam  caesar  Jaurinum  venit, 
«tri8  motis  milliáre  confectum,  sequenti  duo;  et  tum 
imum  exercitus  et  castra,  monitu  Ungarorum,  mili- 
riter  instructa.  Ungari  tribus  agminibus  per  fron- 
m  et  levioris  armatúráé  equites  incessere;  mox  tor- 
enta  aenea,  impedimenta  et  carri ,  et  post  peditum 
dines,  et  deinde  eques  gravis  armatúráé.  Castra 
pud  villám  Genieo  fixa  III.  Calend.  Septembris 
ladrangulari  forma ;  pro  munimentis  carri  atque  im- 
ídimenta  disposita;  unum  latus  Danubius  defendebatj 


r.;» 


332 

portao,  et  ((Ua  niaxinie  iisiis  erat.  tormcntis  firmantm^; 
priniis,  postmni^que  niilitum,  qiiuad  castra  conside- 
ívnt,  iii  arniift  persistentibiis.  Nee  multo  post  Fem- 
rieiisis  ailfiiit  cuni  DCCC  eqiiitibus.  Xoiiis  Septem- 
brihus  Mahniut  bcgiis   Albae-Kcgalís  cum  expeditii 
!)('('  TuiTi*,  iimue  in  ipsa  mutatioiie  vigilianim,  p»-  j, 
biilatoriun  quosdam   abripuit.  alíos  trucidavit,  Land  >, 
loiijrc  a  castris.    Postqiiam  nimor  trepidis  nunciis  Ci-  \. 
8tra  porvabit.  miles  arma  rapere.  et  se  parare;  sed  i 
nihil  dnni  informatus  erat.  Ungari  tamen  gnari  hostí-  _ 
uni  <*iti  evolavcre.  Et  Georgins  Tury  cum  paucis  ante  i_ 
onuu'8  ad^i^ressus  est  niox  alií  super  alioB,  dein  refi-  ' 
qunR  ^([nitatns  nnprarirus  cnraum  inteudit^  neque  sas-  ^ 
tinnit  lioRtis  conspcctmn  vexillorum,  cursím  pugnare, 
\\\iu\o  8Í8tcro,  niodo  cedcre.    Sed  nbi  in  Bilvam  Ver- 
ti'fi*)    vcntnni.    mirabili   pernicitate   equorum,  etad 
e\|>lirandameqnitunianem  praepedientibuB  arboribuí 
fuKÍ  ot  tufíati  8unt.  Mahnint  begus,  ct  plerique  captit 
plurt'H  obtnnu'ati.  lile  caesari,  et  Ferdinando  duo  man- 
i'ipia  dono  data    (icorgius  Tury  insigni  torquc  aureo 
areepto.  itenun  i^qiies  auratus  (quod  virtutis  praemi- 
uiu  est"!  a  eaesare  creatus.  A  Mamhuto  exceptam  vo- 
íTUK  (íiulani  eaptain,  dein  fáma  íirmavit;  nec  de  Si- 
geto  laetiora  exspeetabantur,    quippe  cnnctatío  spem 
adeinerat.  Mo\  ambigue  auditum;postSteplianusPer- 
nezy  prat'fectUR  babochiensis  rescripsit;  sed  qnidam 
gregarius    miles    ex   Sigetiensibns    Babocham    mis- 
8U8,  velut  testis  cladis ,  illinc  ad  castra  certiora  attu- 
lit.    Iverant    líabolciam    duo    vexilla  Germauorum, 
quibus  per  noctis   obseunim  dilapsis,  neqne  Stepha- 
nus  Pernezy   cum  rcliquo  praesidio  permansit  Hinc 
pavor  in  omnes,    ct  excmplum  secuti  praesidiarii,  ca- 

♦)  Istyáníi  jegyxctc  :  Bacon. 


llálla  ac  arces  passim  deseruere,  etiam  quae  remotío- 
m  fberant.    Berzence,  Chorgo,  Zakan,  Lac,  Vizvar, 
EMavar,  Segesd,  Zeníec ;   liaec  iu  comitatu    simigien- 
■i,   quae    ab  liostíbus    sine    praelio    occupata  suiit. 
In    comitata    quoque     Castriferrei,    quamquam  ple- 
vaqiie    deserta  fuerint ,    sed   hostibus  partim  igiiaris 
locomm,  partim  ob  distantiam  serius  ventitantibns, 
Uenun  recaperata  suut.  Nam  ut  fit  in  taiita  trepidatio- 
ne,  aliis  cum   liberis,   et  uxoribus   rebusque   fugien- 
tibiiB,  aliis  verő  praedam  sequentibus  et  militibus   et 
paganis,  ut  quaeque  castella  deserta   reperiebautur, 
ab  obviÍ8  occupabantur;  nonimlla  item  domini  proprii 
repetebant.  Tum  caesar  de  summa  rerum  consultavit: 
ungaris   cousiliariis  per  secretarium  proposuit,  explo- 
ratores  pluribus  locis  conformiter  referre,  Turcarum 
imperatorem   expugnato  jam  Sigeto  contra  se  venire ; 
idem   asseverare  transfugas  (sive  ante  obitum  id  men- 
tis  fait  imperátori,  sive  dolo  hostis  fabricatum  vulga- 
tomqne  fűit ;    uamque  noimullos  trausfugarum  rever- 
tÍ88e  certum  est);  Germanis  unam  seutentiam  plaeere 
Janrinum  redire,  castra  valló  et  fossa  cingere;  ab  Un- 
garis eonsilia  sese  requirere,   tamquam   peritissimis 
hoBtium;  quorum  nemo  fűit,  qui  non  in  eodem   loco 
castra  firmanda  censeret.  Evulgata  enim  hostium  vi- 
ctoria ,  et  iteinim  adventu ,  quis  non  fugám  et  metum 
interpretaretur  ?  quantum  animi  nostris    decessurum, 
tantnmhoBtibus  aceessurum.  Quíu  accerseret  quam  ee- 
lerrime,  quicquid  usquam  auxiliorum  esset.  Carolum 
&atrem,qui  unam  legíonem,  equituui  germanorum  mii- 
le  quingentos  circa  confluentes  Dravaeet  Murae(olim 
Savarbae)  in  castris  eum  auxiliis  illyricis  per  Petrum 
Erdeody  banumlllyriciadductis  habebat.  Ex  Inferiore 
Ungariadelectos  ae  veteranos  milites,  equites  pedites- 


334 

que :  Stephanum  Dersflfy  apud  Nítriam  castra  haben- 
tem  cum  tribus  míllibus  ungarorum  tequitum  peditam- 
que  totídem,  transdanubíanorum  baronum  ac  comita- 
tuum.  Jam  neque  Jauríui  praeter  muros,  leve 
ad  summám  rei  momeutum  commodius,  Danubium 
eundem  esse.  Et  si  dubia  praeliorum  evitari  piace- 
ret, esse  insulam  Dauubio  tantum  discretam,  foecun- 
dam  copiarum,  ulteriorem  Ungariam  non  procul,  quae 
commeatus  suppeditaret,  navium  multitudinem  fabri- 
cando  ponti.  Italorum,  nam  et  bi  eonsulti,  eadem  sen- 
tentia,  nisi  quod  imperátor  Jaurinum,  Ferdinando  cu- 
ra  belli  commissa,  extra  pericula  belli  concederet. 
Sed  Germanis,  etiam  egregium  consilium,  quod  illi  non 
attulisseut,  displicere.  Appetente  ergo  vespera  tubae 
cecinere,  et  XVIII.  Calend.  Octobr.  uuo  die  reditum, 
quod  duobus  ante  confectum  fuerat.  Castra  urbi,  et  ca- 
stris  vallum  fossaque  circumjecta.  Duo  autem  latéra 
Danubius  et  Rába  (Arrabo  olim)  protegebat 

Hactenus  prior  exercitus,  quem  Besprimum  et 
Tatám  expugnasse  diximus,  in  stativis  habitus, 
Jaurinum  revocatus  est,  quatuor  vexillis  Germa. 
norum  praeter  veteranos  pro  praesidio  relictis.  An- 
dreáé Quilmano  praefecto  mandata  data,  si  hostis  Co- 
marum  oppugnatum  veniret,  ut  oppidum  incenderet,  et 
arcemomnibus  viribus  defenderet.  Oppidani  lacrimantes 
exercitum  revertentem  inspexere:  qui  se  a  metu  prius 
liberatum  iri  crediderant,  nunc  hostibus  exponeren- 
tur.  Per  sex  et  quadraginta  dies  quos  illi  frustra  tri- 
vere,  morbo  atque  ab  hoste  plerique  absumpti.  Nam  in 
vineas  paulo  remotiorescommeantes,gregariuset  lixae 
mixti,  nulla  erat  dies,  quin  multi  exciperentur;  neque 
se  armis  defendere,  ut  mos  militum,  sed  fugere  ubi 
Vostem  conspexissent,  aut  abjectis  armis  preces  va- 


nas  fundere ;  neqne  tamen  prohiberi  incerto  imperio 
poterant;  ita  insvetí  frnctus  copia  ac  aestus  infirma- 
verant  exercitum.  Castris  nulla    erant  munimeuta;  ut 
cai      Ubitnm,      passim    dispersi     in    magna    secu- 
rítate  agere;  cum  Strígouium  et  Budám  recentia  et 
magna  praesidia  classisque  advcnissent,  et  Albae  Re- 
gali quatnor  ac  viginti  millia  Turcarum  in  castris  essent. 
Panlo  post  caput  Zrinii  bassa  budensis,  a  Mehemeto 
primario  viziro  acceptum,  ad  Ecchium  comitem  a  Sal- 
mis,  imperátori  dono  misit :  sed  pavori  ad  exercitum 
atque  ostentui ;  quod  publico  funere  uxori  et  liberis 
remissum.   Jam  summa  ignoratio  rerum  omnium  erat; 
namexploratorespraeterunum  aut  alterum  in  civitate 
Btrigoniensi,  gregarios  vilesque,  nulli ;  perfugae  pau- 
d  et  obscuri  ambigua    referebant.  Petivere  Ungari 
delectis   ex  totó  exercitu  idoneis,  albenses   adoriri: 
non  indecorum   facinus,   si   votis   virtus   adfuisset; 
08tendunt  iter  noctis  unius;  periculum  nuUum;  per- 
tinere  ad  famam  principis    et  tanti    exercitus,  pro- 
pínqno  hoste    ac     milite   asiatico     imbelli,  dignum 
glória    audere.     Igitur  equitum   germanorum    cata- 
phractorum  septem  millia,  ferrariensium  cum  volunta- 
rii8  mille,   ungarorum  equitum  mille  et   peditum  to- 
tidem,  italorum  peditum  quatuor  millia,  plerique  equis 
carrisque   impositi,  quatuor  et  decem  millia   species 
jugti  exercitus,  VIII.  Calend.  Octob.  imperatore  co- 
ram  profecti,  duobus  ac   viginti  tormentis  currulibus 
condnctis.  Ungari  et  itali  expediti.  Germani  carros,  et 
Ubemacula,  impedimenta,   et  commeatus  tanquam  ad 
longam  expeditionem  vehere.  Jam  primum  mane  tubis 
itineri  signum  dátum,  mox  jussi  in  castra  redire;  ac 
itenim     sono   tubarum    exciti   medio   diei   abivere. 
Quatuor  milliaríbus  confectis  in  silva  Bacon  conse- 


336 

dere.  Germani  tendere,  coenas  parare,  nihil  ex  aolito 
remittere.  Temnlentia  ae  somno  dnx   milesqne  nocte 
prutracta,  malta  luce  paulum  progressi.  Non  dox  mili- 
tem  alloquio  firmare,     non  miles  dncem  noBcere,  va- 
gi,  et   ineonditi  síné   imperio  ín  valle  trínm  miUium 
spatio  Alb:i-Regali  sese  abdidere ;  praemisso  Georgio 
Tury   cum   equitibus  ungaris    centnm.  lUe  ratosae- 
cuturum  exereitum,  haad  procul  castris  hostinm  ade- 
qnitans,  ueminem  kostíum  adversum  habnit.  Nam  ma- 
joré parte  ad  populaudum  profecta,  satis  habebant  ca- 
stra  defendere.  Dux  erat    expeditionis  Ecehins  comea 
a  Salmis,  apud   egentissimum   principem  prodigentia 
elarus,  bellonim   uisi  in  connviis   ignarus,    sermonis 
nimius;  quod  apud  indoetos  scientia  videri,  et  praefec- 
túra  jaurieusi    aderat   uuctoritas.  Amisga   tam   foe- 
de  praeelara   oecasione,  cumulatim    infinita  mala  ag- 
gregabantur,   audiebanturque,   frendentibus  omnibusi 
quod  in  tali  occasione  et  in   tanti  nominis  exereítu, 
nunquani   unicum  hosteni  adversum  vei  cemere  lieuis- 
set.  Nam    expugnato   Sigeto    et   occupatis    Babocia 
aliisque    castellis     atque   arcibus,   ingens   populatio 
sequuta  est:  supra  XX   millia  humanorum  capitum  in 
comitatibus     simigieusi,  zaladiensí,     et   Castriferrei? 
in  servitutem  abducta,  et  praeda  ingens.  Vagabantur 
enim  hostes  louge  lateque  sine  metu  ob  multitudínem 
et  nostrorum  metum.  Tandem  ex   castris  seriua   di- 
gi*essi  Georgius  Tury,  Franciscus  Teorek,  et  Ladís- 
laus  Giulaffy,  duobus  locis  duobusque  praeliis  ad  mille 
caecidere,   aut  cepere   Inter  quae  conflagratio  civita- 
tis  jauriensis,  forte     an  astu  hostis    ineertum,  nam 
utrumque  affirmant,  tanquam  prodigium  atque  divina 
ira,  incertos    consilii    amentesque    omnes   effecerat 
Universa  siquidem  civitas  puncto  temporis  in  nihilnm 


\ 


337 

est  redacta.  luitíum  haud  procul  ortum  a  porta,  quae 
ad  Rabmn  vergit,  atque  impellente  veuto  saevissimo, 
Bimol  coeptus  ignís  et  statim  valídus  proxíma  quae- 
que  corripuit.  Cum  ergo  urbs  alioquin  obiioxia  esset 
mcendio,arctisitiueribus,  ac  matéria  multiplici,  perva- 
gatom  est  incendium  pomoeria  usque ;  hinc  mrsns  in 
adversa  aedificia  mutató   vento,   quasi  ad   delendam 
urbem   fato   quodam  agitato  illabitur,  et  eo  unde  coe- 
perat  revertens,  continua  quaeque  populando,  nihil  re- 
liqui  fecit.  Ungarorum  castra  proxima  erant  moeni- 
büs  ad  fossam;  dum  ergo  spectatur,  dum  timetur,  ne 
castris  involet  ignis,  ex  coquina  Nicolai  Olahi  archi- 
episcopi   strigoniensis  erupit.    Copia  erat  pabuli,  et 
matériáé  in  castris:  ideo  puncto  temporis  urbs  castra- 
que  flagrabant ;  alii  ergo  ad  colligenda  vasa  cursita- 
re,  alii  incerto  rumore  vulgato  esse  propinquum  ho- 
stem,  arma  capere;  fumus  ater  et  pulveres,  ut  autum- 
no  aridissimo,  in  aéreni  vento  levati  ac  mixti,  coelnm, 
caatra,  et  conspectum  obscuraverant;  flamma  item  pa- 
buli,  aliorumque  aridorum  defensores  longe  arcebat. 
Horrendum  atque  miserandum  erat   spectaculum.  Si- 
mul enim   erat  videre  lamenta  hominum  cursitantium, 
paventinm    feminarum,   puerorum,  atque  aegrotorum 
ex  castris  in   urbem    traductorum;  item   alios   sese 
praecipitare  in  fossam,  cum  ne  in  moenibus  quidem 
consistendi  locus   esset,  partim  iutegros,    partim  se- 
miambustos,  ac  ita  deformatos  lacerosque  totum    cor- 
puB,  ut  non  dignoscerentur ;  lateque   vagabatur  etiam 
in    castris,    ni    Franciscus     Forgach      laboré     ac 
diligentia   cum  suis  propinquo    ex  Danubio    hausta 
aqoa  spargendo,  remotiora  verő  amoliendo  restinxis- 
let; ceteris omnibus,  etiam  ipsis  ducibus,adpropría  inten- 
tíft.  Ita  flamma  intracastra  Hungarorum  stetil.  At  in  ci- 

í,  nmo.  HUT.  scnuPT.  xyi.  ^  J 


3S8 

vitate  vi.  vento.  velocitate  omnia  remedia  anteiit.  Jam 
ceteris  absumptis  pulveris  sulphurei  eopia  et  ígnium 
miBsiliiUD  in  aede  primaría.  et  qoadam  tnrrí  reposita 
timebatur :  nam  si  correpta  ea  igne  fnissent  non  so- 
lum  in  civitate.  verum  etiam  in  caötris  miserabilem 
stragem  edidissent  Quae  tamen  Aurelii  Fregosy,  flo- 
rentini  anxilü  dncis  opera  laboreque.  qni  ad  snbsidinm 
cum  snis  accurrerat  defensa  sünt:  qaornm  temere 
cnrsitantium.  ant  praedas  eirenmspeetantiam  pleríqne 
ab  furíbnnda  nmltitudiiie  interfecti.  3Inlti  ergo 
mortaled  interiere ;  ambusti  commeatns  pnblici  et  pri- 
vati.  mercimoniorom  immensa  copia.  ot  in  tot  genti- 
nm  concorso :  nihilque  relietnm  praeter  aedem  sacram 
torrimque.  et  domum  praefecti.  in  loco  veteris  arcis  si- 
tam.  et  discretam  omnibus  aliis  aedifieiis. 

In  Inferiore  Ungaria  eodem  tempore  haec  aeta 
snnt.  Pertau  bassa  post  captam  Ginlam  propinqnas 
arces  et  castella  exseindebat.  Vilagosvamm,  qnod 
amisso  Temesváré  longissimum  erat  confiniam,  arx 
qnidem  satis  valida.  sed  non  quae  adversus  tantam 
hostem  resistere  posset.  (ea  erat  familiae  Batoreae) 
desertum  ab  propugnatoríbus.  sine  oppngnatíone  in 
mamis  hostium  devenit.  Jeneo  arx  Stepbani  Losoncii 
illins,  qui  in  Temesvaro  occubuit,  hand  multo  melio- 
rem  aleam  lusit.  Jeneoum  tribus  et  viginti  diebus  op- 
pngnavit,  et  per  hosee  dies  quiuque  acerrimas  oppu- 
gnationes  frustra  fec^rat.  Tandem  cnm  tota  tormentis 
strata  esset.  nec  uUa  omuino  spes  reliqna  propugna- 
toríbus, eoni»ilium  erumpendi  eapiunt,  qna  flu- 
men  Cusus  arci  conjungebatur.  quod  illinc  casto- 
diae  remissius  agerentur.  Cum  ergo  per  noctis  silen- 
tiam  parvo  quodam  navigio  transmittendum  easet,  et 
alii  ante  alios  trajicere  festinarent,  neque  de  navigio 


339 

conveuirent:  Germani  repente  tympana  sonuere,  quo 
tumnltu  hostes  excitati  ad  iiniim  oinnes  oppressere, 
atque  trucidavere,  praeter  Sigismuudum  Segniey  prae- 
fectum,   et    paucos  quosdam ,  qui  nando  flumeu  traje- 
cerunt,  el  elapsi  nudis  atque  convulueratis  plantis   in 
castellum  Bely  Johaunis  Reguli  pervenerunt.  Sigis- 
mundns  Segniey  vir  impiger  et  mauu  promptus  cum 
CCCC  Ungaris  praefectiis  inerat.  Germauorum  autem 
duo  vexilla.  Superioris  anni  bello  coacti  fuerant  praefecti 
harnm  arcium  praesidium  Johannis  recipére.  Johannes 
verő  singulos    viros    nobiles  cum  paucis  quibusdam 
imposuerat.  Proventus  autem  ditionemque  omuem  pri- 
oribus  domiuis,  quamvis  caesarianis  integram  reliqne- 
rat ;  contentus  eo,  ne  in  manus  Turcarum  devenirent, 
quod  alioqui  futurum,   videbat.   Quos   illi  simul    at- 
que pepulere,in  Turcarum  potestatem  devenere.  Johan- 
nes etsi  alioquin  iiiter  tauta  incendia  cuuctandum  sibi 
eensebat,     et    ideo     tardius  aliquanto    castra    mo- 
visset.  tamen  uuius    Tokay  recuperandi  studio  move- 
batur;  tum  quia   ut  patrimonium   et  jus  proprium  sibi 
competebat,  tum  quod  ad  tutaudas  Inferioris  Ungariae 
reliquias  commodissimum  esset.  Igitur  in  itinere  ca- 
stellum   Saca  non  ignobile  obsidendum    erat.   lUud 
castellum    Andreáé  Sacay  hereditarium  erat,  vetusta 
família  atque  opulenta  oriundi ,  natura  loci  munitum. 
Quia     autem     Transsilvani     ditioni  proximum  erat, 
paulo    ante  Svendius  praesidio  Germanorum  et  Un- 
garorum  firmaverat.    Praefectum   Andreám  Bey  con- 
stituit.  Non  din  oppugnatum  fűit,  cum  deditione   Ger- 
mauorum capitur.  li    enim  Andreám,    quod  diutius 
obsidionem  tolerare  voluerat,  arctissime  vinctum  pe- 
^hruA  conculcarunt,  plagisque    affectum  demum  hosti- 
bua  de  mtiro  ostentarunt,  exclamantes :  Hunc  esse  so- 

22* 


340 

lum,  qui  deditionem  recusasset,  nec  multo  post  lintri 
impositum  in  castra  Transsilvani  miserunt;  iidemqne 
portis  apertis  castellum  dedunt  et  sese  ad  militiae 
Bacramentum  obstringentes,  una  illico  ad  oppugna- 
tionem  Tokaji  impigre  profecti  suut.  In  deditio- 
nem accepta  Saca,  recta  ad  Tocajum  obsidendum  IV. 
die  Octobris  venit;  ponté  Tibiscum  stravit,  obsessam 
ex  tribüs  locis  ingenti  tormentorum  vi ,  septem  et  de- 
cem  dies  oppugnavit.  Jacobo  Ramingero  eju8  loci  ca- 
pitaneo ,  expugnassetque,  ni  morte  Solymani  audita, 
inter  immensos  exercitus  tot  feranim  barbararum- 
que  nationum,  Tartarorum  et  Turcarum,  cautí- 
118  8ibi  agendum  censuisset.  Itaque  transmisso  Ti- 
bisco  et  dissoluto  ponté  ad  sua  rediit.  Nos  quidem 
Tokayum  amissum  credebamus;  nam  de  morte  So- 
lymani nec  tum,  nec  postea  diu,  quicqnam  certi 
audivimus;  quin  potíus  illud  ob  oculos  obversaba- 
tor,  qnod  Budae  Danubius  ponté  stratus  erat,  et  qnod 
Btabula  atque  habitationes  pro  Solymano  reficieban- 
tur,  dicereturque  Budae  hibernaturus.  Sub  idem  tem- 
puB  Tartari  effusi  magna  multitudine,  ingentes  popu- 
latíones  fecere.  Pars  enim  transmisso  apud  Szolnocum 
Tibisco  in  Superiori  Ungaria,  quaecunque  sünt  ditío- 
nes  inter  Tibiscum  Agriam,  Cassoviam,  üngvarum,  et 
Muranum  U8que,incendiis,praeda,  rapinis  vaBtarunt  ♦). 
Svendius  totó  hoc  tempore  belli  Cassoviae  agitavit,  ad 
quinque  millia  equitum  et  peditum  habebat.  Videre 
erat    innumerabiles    ignes    flagrantium    oppidorum, 


♦)  Forgách  S.  jegyzete  ;  Éu  Patakra  kéredcettem  vak  iOO  ló- 
val, hogy  onnét  láflsam,  mit  mielhetek  rajtok  ;  hogy  oda  juték,  igen 
örülének  az  ott  valók,  mondák,  hogy  mindennap  rajtok  vannak,  de 
asután  egy  sem  jőve  aflfelé  is;  magam  volUm  egy  hétig  ott ;  mindad* 
dig,  mig  Tokaj  alól  az  király  fia  elrnene. 


341 

yillaruin,  tectonimque,  atque  hostíum  cursitatíonem, 
cam  ad  suburbia  et  moenia  usque  Cassoviae  excurre- 
rcnt  Praeter  unum  tamen  aut  alterum  ex  omni  nume- 
ro hostium  non  est  interceptus.  Pars  tibiscanam  re- 
gíonem  et  Marmatiam  miserandum  in  modum  est  de- 
popidata.  Initio  belli  plerique  nobiles  viri  atque 
matronae  in  Marmatiam  profugerant*)  cum  liberis  re- 
busque  carioribus ;  nam  se  ibi  securiores  főre  credi- 
derant,  tum  quod  longius  abessent  a  bello,  tum  verő, 
qnod  ea  ditio  Johannis  esset.  Sed  ob  decessum  Soly- 
mani,  aueta  ferarum  gentium  militari  licentia,  neutris 
parcebant  XC  millia**)  humanarum  auimarum  in 
servitutem  abegisse  dicuntur. 

Eorum,  qui  tibiscanam  regionem  et  Marmati- 
am depopnlati  fuerant,  in  novissimum  agmen  Johan- 
neseosinsecutusinciderat,  inter  oppida  Ujvarosum  et 
Debrecenium.  Cum  illispostquamdiu  verbis  contendis- 
8et,  cupiens  mancipia  ab  eis  eripere,  quae  in  sua  ditio- 
ne  rapuissent,  nec  id  ut  voluerat,  ab  eis  consequi  po- 
tuigset,  agmen  tandem  postremum  carpere  coepit,  ini- 
toque  praelio,  pleraque  niancipia  liberavit,  et  ex 
Tartaris  caesi  haud  pauci.  Inter  haec  Stephanus 
Bersflfy  supremus  Ulterioris  Ungariae  capitaneus  cum 
parte  copiarum  accitus  equitum  mille,  peditumque  to- 
tidem  in  castra  adduxit.  Nam  Ungari .  qui  in  castris 
erant,  ob  paucitatem  et  continuas  diurnas  nocturnas- 
que  custodias  nimium  latigabantur  et  praesertim  equi 
debilitabantur.  Jam  etiam  imbres  autumnales  morbos 
rtque  taedia  auxerant.  Unde  Itali  paulatira  dilabi,  et 


*)  Forgách  S.  jti^yzeto :  Nem  in  Marmatiain,  hauem  az  Szamot- 
^Me.  Marmatía  fel^  csak  Beregszászig  volt. 

•*)  Forgách  S.  jegyzete:  Fele  vagy  híirmada  sem  volt,  az  mint 
^  hallottam. 


342 

cum  rctineri  aegre  possent,  sünt  dimissi.  Ita  Bohemi. 
Moravi,  Slesitae,  Lusacii,  expleto  tempore  militíae; 
dein  Ferdinandus  Idibus  Octobr.  Pragam  concessit. 
In  hi8  ergo  diffícultatibus ,  quando  etiam  castra  ob  in- 
frequentíam  haud  sat  tuta  videbantur,  consultavit 
Caesar,  restringere  castra,  an  transferre  in  insulam 
piaceret?  Namque  majorem  militum  provincialium 
partém  digressam,  et  alios  vix  hactenus  retentos  abi- 
tnm  parare.  Ad  haec  augescente  in  dies  aegrotantium 
morientinmqne  numero ,  dubinm  an  contra  adsultus 
hostíles  adhuc  incertos  defendi  possent.  Ungari  scri- 
pto  respondere:  si  adhuc  illae  vires  supersint,  quibus 
vallum  retineri  queat,  iisdem  in  castris  perseveran- 
dum,  nec  permittendum.utmetus  et  fugahostibus  pro- 
dantur.  Sin  secus,  sibi  in  primis  et  exercitui  con- 
suleret.  Qui  enim  numerus  militum,  quae  vires^ 
qui  animus,  qui  duces,  ipsis  ignota  essent;  nec 
multo  pest  fáma  venit,  tormenta  praemissa  cum 
beglerbego  Graeciae  non  procul  castris  albensibus 
abesse;  dubitabatur  tamen  an  castra  vei  Bes- 
primium  appeterent  aut  Comarum.  Quae  fallendi  ar- 
tes  astutissimis  barbaris  simulabantur,  ut  patuit  paulo 
post.  Unde  caesar  XII.  Calend.  Novembr.  concilium 
convocat  Germanis  ac  Ungaris  simul  tum  primum  co- 
euntibus.  Nam  decrescente  in  dies  numero  militum  me- 
tus  augebatur,  et  rursus  pudor  obversabatur.  Quorum 
sententias  ac  nomina  haud  absurdum  posteris  tradere. 
ut  quibus  viris,  armis,  consiliis  acta  sit  respublica, 
noscatur.  Henricus  et  Georgius  duces  lignicenses 
inter  Germanos  principem  locum  occupavere.  Post  hos 
Rosembergus  litterarum  expertes  nullo  usu  militíae 
et  struendi  convivii  studio  majoré;  Johannes  Trautsen, 
Leonardus  Harrach,   intimi  consiliarii  (ita  vocant  so- 


litos  principi  assistere)  belli  et  turbidorum  inexperti, 

ac  tum  in  vitám  militiam   agentes,   pace  non  inepti; 

Perztenzky  luxu    libidine    ac   prodigentia   ad  extre- 

mum  redactus,  et  fratris  obitu  sublevatus,  per  easdem 

artes,  ea  tempestate  potiores,  cancellario  bohemico  de 

Nova  Domo,  paulo  ante,  ut  diximus,  mortuo  suffectus. 

Marescalco     Moraviae ,     Raifenbergo ,      Sebastiano 

Senach    ingeninm    virtusque   minimé   infra  gregari- 

um,  nec  indigni  hoc  bello.  At  Georgius  Taiffel  vetus 

quaestura  ac   aetate,    bello    novus,   consilii   bellici 

praesidem  agebat.  Nicolaiis  comes  a  Salmis  nuper  e 

stüdüs  patavinis  réversus,  consiliariis  bellicis  ascitus, 

ei  queis    Ausperger    apud    Carolum    V.  stipendia 

menüt,  nulla  militíae  notabili  dignitate.  Ex  Ungaris 

fuere  :  Nicolaus  natione  valachus,  ceterorum    odio  ac 

sola  obscuritate  archiepiscopatum  adeptus,  Antonius 

Verancius    episcopus    agriensis,    Paulus  Bornemiza 

transsilvaniensis    ac     nitriensis    episcopatus    admi- 

nistrator,  Franciscus  Forgach  varadinensis;  Andreas 

Batoreus    discesserat   ob  aegritudinem,    Franciscus 

Tahy  magister  agazonum,    Stephanus  Banffy  magi- 

ster     dapiferorum ,     Ladislaus     Banffy    janitorum  i 

Ecchius    comes    a  Salmis,     ac   comes    posoniensis 

Stephanus    Dobó    olim    Transsilvaniae    praefectus, 

Johannes  Peteo  magister  cubiculariorum,  ac  nazada- 

nim  praefectus,  Michael  Merey  locumtenens  cum  po- 

testate  palatinali,   vir   prisci   moris     virtutisque,   et 

JÜio  principe,   alio   tempore  dignus,    Primum  caesar 

Bcriptum  üngarorum,  ut  diximus,  recitari  jubet ;  deinde 

^ntentiam  Ferrariae  ducis  a  se  exploratam  profért. 

Consideranti  nimirum  sibi,  qui  abiissent,  et  qui  in  ca- 

stris  essent,  numerumque   morientium   tam   militumi 

quam  equoram,  amplius  in  castris   perseverare  peri- 


344 

cnloBum  videri.  Ad  haec  in  Ungariam  Inferiorem  fla- 
graste  adhuc  bello  submittenda   auxilia,   et  hic  be- 
glerbego  Graeciae  circumferente  arma,  Natoliae  bas 
ga  Albae  Regali  sedente,  Bespríminin,  Palota,  Tata. 
Papa,  Canisa^  et  qnod  confiniornm  luilite  fírmandnm. 
Unde,    quotam    exercitus  partém  Bnperfatnram    ca- 
atrís?  Id  consnltissimum  ad  praesens,  anxilia^  praesi- 
diaque  dividere,  caesarem  Ovarum  concedere;  nam 
Viennam  dicere  verecundia  tenebatur,  quamvis  in  se- 
creto  consilio  fírmnm  haberet.   Et  rogati  sententíaa 
prirnnm    consiliarii  bellici ,  non  auctoritate,  sed  con- 
Bcientia   principis    et   praeBentium   notitia  potiores. 
Georgins  Taiffel  prompait  sententiam  conformem,  nisi 
qnod  addidit  abenntinm  nomina,  vexilla  ant  nationes. 
atque  remanentinm,  Bnppresso   tamen  nnmero;  item 
centenos,  dncenosque  nnam   intra  noctem  exatingvi: 
tnm  qnae  praeBidia,  et  in  qnae  lóca  mittenda;  reliqaum 
exercitnm  ininsnlam  tranBmittendnm,etinyillaB  vicos- 
qne  dispergendum.    Germani  omnea  alii  aliia  verbis 
confirmavere.   Et  Ungari  naqne  ad  Franciacnm  For- 
gach.   Nam  fmatra  exercitnm  főre,  si  per  omnea  vil- 
laB  et  mnnicipia  diatribnantiir.  nec  hoBtibna  metnm. 
nec  nobia   nanm.    Franciscna  Tahy  tractandis  Ger- 
manomm    ingeniia    callidna,     leniter     aaBensna    in 
adnlationem  divertena,  orditur  magnifica  de  exercita, 
de   caeaare:    Non   Ferdinandnm    tantnm   habnisse, 
eqnitatnm  verő  non  alinm  principem  nostro  aevo  ma- 
jorem,  validioremque ;  et  bí  Solymanna  certare  anaus 
faiaaet,  victoriam  ambignam  futnram  fniase.  Sed  qua- 
lÍBcnnque,  inquit,  victoria  habenda  eat,  ubi  ferociam 
ac  immenaaB  cnpiditates  hoatis  potentÍBBÍmi  refrena- 
ria.  Nam  qni  Viennam,  qni  Anstriam  ac  Germaniam 
Bibi  deatinarat,  intra  certos  limites  ac  terminoa  velut 


drcimiBcríptaiD  esse.  At  qni  iibus  sit  etiam  levis  ar- 
TDgtarae  militnm  ungarorum,  caesarem  jam  coram  vi- 
disse,  nec  sine  illis  prospere  belliim  geri ;  conquiren- 
doft  igítnr,  alendos  atque  fovendos ;  tnm  amíssis  Si- 
geto  et  Ginla.  circumspicienduin  qnae  lóca  maximé 
opportnna  sínt,  üt  növi  obices,  uova  claustra  opponan- 
tar.  Seqnentes  eadem  modeste  et  paucis.  Caesar  Ger- 
manos  Bequutns,  quae  de  novis  munimentis  deque  levi 
amatora  diéta,  laudavit.  PoBtero  ergo  die  transmisBO 
poDte,  ac  paucis  familiarium  ex  praecipiiis,  una  cum 
ortQ  solis  Comarnm  abscessit.  Et  proxima,  quae  inse- 
cata  est,  quod  aulicorum  ac  Italorum,  ac  octo  cohor- 
teg,  duce  Remero,  Ovarum.  Eodem  caesar  quo- 
queper  insulam,  et  illinc  Viennam  rediit.  Andreas 
Taiffel  et  SuUenburg  cum  reliquiis  suorum  equitum 
mim  in  comitatum  Castriferrei  et  Sopronium. 
Duo  vexilla  peditum  Svendae  míssa.  Besprimium  dis- 
trahere  placebat  caesari;  nam  ob  conflagrationem 
praeteritam  invalida  erat  prorsus ;  tum  etiam  propter 
locí  sitnmi  cum  in  monte  situm  ita  esset,  ut  nec  fos- 
Mm  alicujus  momenti,  quae  hostiles  insultus  retarda- 
ret,  haberet,  nec  aliam  munitionem.  Ungari  tamen  re- 
tinendum  censuerunt  in  belli  fortunam,  et  praesidio 
finnandum ;  nam  ex  eo  magnae  ditiones  regebantur; 
quae  statim  sine  praelio  in  hostium  potestatem  deve- 
nire  nimis  miserum  videbatur.  Ideo  missa  sünt  eo  duo 
vexilla  Germanorum.  Reliquus  exercitus  et  aegrotorum 
ingens  numerus  trajecit  ponté  in  insulam.  At  caesar 
ftücnjuB  famae  rulgandae  causa,  Sechenum  arcem  in 
Ulteriori  Ungaria,  ubi  Johannes  Balassa  profligatus 
Ant,  ad  montana  minerarum  expugnari  statuerat.  Sed 
Germánig  stipendia  flagitantibus,  interea  Ungaris  q  uo- 
qoe  ad  soa  reversiS;  sine  quihus  nihil  tentaudum  pu- 


346 

tabat,  irritus  fűit  conatus.  Effusi  per  insulam,  absum- 
ptis  per  omnem  lasciviam  ac  luxum  vicis,  oppídis.  vil- 
lisque;  miitabant  stativa;  necenim  satis  erat,  uti,  etíam 
eqiiorum  lectos  ac  vias  coenosas,  ut  autumnaH  tem- 
pore,  in  magna  stramentoriim  copia,  frumeiito  con- 
sternebant.  Ex  castellis  ac  domibus  nobiles  viri,  ac 
matronae  cum  familiis  expellebantiir.  Haec  in  absen- 
tía  caesaris,  nec  mimiB  insolenter  in  praesentia ;  prius 
per  licentiam  militum  victi,  quam  per  hostem.  In  iti 
nere  enim  ex  agris,  ex  vicis  fmmentum  inspectante 
caesare  distrahebatur;  in  castris  quisque  sibi  acervos, 
et  cumulos  parabant,  verso  etiam  in  stramentorum 
usum.  Pecora,  res  vi  adimere,  tecta,  domus,  villás,  vi- 
cosque  integros  detrabere:  postremo  hostiliter  saevire. 
manipulatím  ac  gregatím  vagarí.  nec  agrestes 
modo,  sed  obvios  quoque  spoliare,  ac  repugnantes  truci- 
dare.  Tamquam  hostile  solum  urere,  vastare,  rapere; 
ita  quam  longissime  evagari  potuere,  quicqiiid  villa- 
rum, vicorumque  fűit,  distractum  ambustumque.  Unde 
metu  etiam  in  remotiores  propagato,  deserebantnr.  In 
tanta  hominum  multitudine,  et  tanta  licentia,  per  omne 
tempus  belli  punitus  quisquam  nec  visus  nec  auditus 
est.  Disciplinam  et  severitatem,  laudata  olim  el 
celebrata  priscis  ducibus,  interiisse  crederes.  Paulo 
post  equites  omnes  exauctorati;  trium  legionum  reli- 
quiae  retentae  sine  ulla  stipendiorum  solutione. 
Tandem  alii  inopia,  alii  copia,  ventre,  gúla  sibi 
ipsi  hostes,  ac  tabe  mutuo  inficientes,  omnes  pro- 
pe  interiere;  effossis  scrobibus  viceni  triceni- 
que,  mirum  dictu,  injiciebantur.  Erant  scrobes 
in  queis  duceni,  treceni,  et  quingeni  aggregarentor 
cum  nedűm  singulis,  sed  nec  pluribus  quidem  in  tan 
foeda    mortalitate    suffícerent    busta.    IV.    Oalenl 


347 

Xovembr.  ingressuro  Vieniiam   imperátori  simul  ex- 

cesBisse  Solymanum,  et  rerum  potiri  Selimum  fáma 

eadem  Venetiis  per  regis  Poloniae  postarum  magi- 

strum  (nam  et  is  postás  Veuetias  usque  alebat)   re- 

nunciatum,  sextaet   quinquagesima    die,  quam  obiit. 

Mortem  ejus  paucis  expediam,  (si  prius  dixero  eodem 

die  et  Geztes  et  Vitán   ab  budensi  bassa  tormento- 

rum  \i   expugnata).  In  triennium   expeditionem  sus- 

ceperat,   ut    expugnato     Sigeto,    Viennam  Austriae 

caput,  et  totius  Germaniae  columen,  in  suam  potesta- 

tem  redigeret,  bello    transsilvanico    exstimulatus,  et 

tributi  promissi  omissione,  mox  adparatu  belli  germa- 

nici  Solennibus  votis  e  more  prius    nuncupatis,  equo 

per  Constantinopolim  vectus,  quamvis  senectute  gra- 

vi8,  et  ingentibus  victoriis    ac  triumphis  per  summám 

felicitatem    cumulatus,    duos   imperatores   romanos 

vectigales   habuisset,   gloriae    duces    satis   haberet. 

Prídie    Non.  Sept.   concessit  vita,  tribus  diebus  ante 

arcem  interiorem  Sigeti  captam,  aetatis  sexto  et  se- 

ptuagesimo  anno,  \ir  inter  antiquos  imperatores  fa- 

dle  constituendus.  Tanla  tamen  prudentia  Méhemet 

bassa  primarius  vizir   usus,  ut    non  solum  celaverit 

obitum,  sed  bellum  quoque  continuarit :  donec  Selimus 

Bccretíssimis  nunciis  de   obitu  Solymani  certior  fac- 

tus,  sédem  imperii  occupavit.  Nam  ex  Asia,  quod  iter 

decem    dienim    spatio  alioqui   vix  confici  potuisset, 

tribus  diebus  mutatis  equis,  Constaninopolim  advola- 

vit  Ferhat    bassa*)  urbis  praefectus  interea  legio- 

narios   tirones  (agiamoglanos  vocant)  spéci  edelectus 


*)  Ifltvinfi  S.  jegyzete  :   Skendor  passa  hortr  rum    custOB  fait 
abiente  Solymano  arbis  praefectus,  non  Ferhat. 


348 

in  supplementnm  janiciarorum,  qui  in  bello  occubnia- 
sent,  extra  urbera  amandaverat.  li  enim  in  raorte  im- 
peratorum  judaeos  ac  christíanos,  eorumque  domos, 
qnadam  usitata  licentía  in  praedam  convertere  solent. 
Igitur  pronunciata  morte  Solymani,  statim  imperátor 
salntatus,  et  conclamatus  est,  sine  iillo  militari  tamultu. 
At  Mehemetintentiscustodiisvetiierat,  nequis  occultus 
nnncins  Byzantio  incastraanteadventum  Selimi  veniret; 
qnippesimulata  morte,  Pertan  bassa,  corpus  imperatoris 
navigio  per  Danubium  Constantinopolim  demiserat,  the- 
Baurum  in  belli  snmptus  allatum  (xíx  milliones  dicunt) 
variis    módis    Belgradnm    misit.   Interea  exercitum 
detinebat    laboribas    in    repnrgatione    fossarum    et 
restauratione  munitionum   Sigeti,   populationibusque, 
tabemaculo     in   edito    coUocato,     tanquam  imperá- 
tor mandaret,  inspectaretque;  ne  otio  matériám  sermo- 
nibns  ac  novis  rebus  praebente  curiosi  agerent.  Dein 
Selimus  post  qnartam  et  quadragesimam  diem  a  mor- 
te Solymani  Belgradnm  pervenit,  ibique  donativum  mi- 
litibus  viritim  distribuit,  et   cnm  exercitu  victore  Con" 
Btantinopolim  est  reversus. 

Congrnens  crediderim  numerum  quoque  exerci- 
tuum  prodere,  ne  posteri  ambigant,  cum  etiam  apud 
modemos  homines  vario  rumore  jactentur.  G-ermania- 
rumauxiliafuere  treslegíonesjcohortes  octo;  quaterna 
millia  in  légioné,  quadringeni  pro  cohorte.  Florenti- 
ae  dncis  peditum  tria  millia,  qnorum  dux  Aurelius  Fre- 
gosus.  Joh.  Alphonsuft  Castaldus,  et  comes  Camerani 
italorum  peditum  duo  millia  et  ducentos  pontificis  sti- 
pendiis  adduxere.  Pedites  tot  Equitum  auxiliariorum 
germanicorum  sex  millia,  ducibus  Gunthero  comite  de 
Svarcenburg,  marchione  badense,  comite  Barbie 
SuUenburgo,   Ludovico  Ungnodo  et  Andrea  Taiffel. 


349 

Aulícorum  caesarís  niille,  Ferdinandi  quingenti,  Ferra- 
riae  ducis  octingenti,  Guisiae  dncís  centiim,  praesens  et 
ipse ;  pueritiam  vix  egressus,  seditionibus  gallicis  se- 
motos.  Volfgangus  palatiuus  Rheui  etRichardus  mar- 
chio  brandenburgensis  ducentos  habuere.  Dux  Sa- 
baudiae  equites  pixidarios  et  galeatos  ducentos,  toti- 
dem  hastatos  gravis  armatúráé  misit.  Provinciales 
Bohemiaetria  millia,  Moraviae  mille  quingentos;  Sile- 
fiiae  cum  duobus  ducibus  lignicensibus  Henrico  et 
Georgio,  ac  duobus  de  Munsterberg,  ac  junioré 
tessiniensi  mille  quingentos.  Ex  Austria  MD;  Superio- 
ris  Austriae  CCCC.  Burgundiones  equitfes  sclope- 
tarii  et  galeati  centum,  duce  Brederoto  hol- 
lando,  ex  Belgio,  proprio  imperatoris  stipen- 
dio  evocati.  Cum  Christophoro  Iffiu,  ungari  equites 
KXVm  mixti  Burgundionibus  ob  armorum  similitudi- 
nem.  Caesar  ducentorum  ordinem  dederat,  sed  gre- 
garium  et  infamem,  ut  \ilem  omnes  abhorruere,  nec 
qoisquam  Ungarus  praeter  hos  ad  stipeudia  caesarís 
conscriptus.  Ungari  auxiliares  non  uno  in  loco  erant; 
nam  hi  tantum  in  imperatoris  castris  erant, 
qni  comitatus  a  Danubio  Sigetum  usque  protenduntur; 
qni  cum  proceribus  nonnuUis  atque  episcopis,  quo- 
ram  nomina  supra  tradidimus,  equitum  duo  millia  et 
quingentos,  peditum  mille  confíciebant.  Ali  a  castra  ad 
Nitriam  erant  sita,comitatuum  atque  proceruma  Danu- 
bio item,Cassoyiam  usque,  duce  Stephano  Dersffy  pro 
praesidio  illius  ditionis;  hi  peditum  equitumque  téma 
millia  erant;  comitatus  verő  ac  proceres  in  ditione 
caasoviana  aub  ductu  Svendii  militabant.  Ladislaus 
Giulaffi  spe  stipendiorum  CC  conduxerat  equites,  sed 
iis  denegatis,  suo  sumptu  ad  fínem  usque  bel- 
li aluit  Ex  jauríensi,  et  papensi  praesidio  cum  Fran* 


360 

cisco  Teorec-^t  Georgio-Tury  CCC.  voluntarii  equi- 
tes  C  italici  generis,  nobiles  viri,  qui  sibi  ducem  legére 
Adriauum  Baleouum.  Poloiii  II  et  XXX,  quos  fa- 
ma  exciverat,  Sed  Germanis  multis  per  mor- 
bos  absumptis  ad  infrequentiam  redierant.  Turci- 
ci  exercitus  summám,  qui  minimum  CXX  millia  bel- 
latorum,  qui  summum  CCC  millia  dixere.  Classis  no- 
stra  XI  navigia  majora,  simplici  tamen  ordine  remo- 
rum,  et  in  his  italos,  nasadas  III  et  LXX,  duce 
Johanne  Peteohabebat  Sed  classiarii  tarde,  et  ex  pa- 
ganis  conscripti,  pleriquc  vi,  insolentia  nautici  laboris, 
et  stipendii  tenuitate  (bini  pendebantur,  veteranis  tér- 
ni flór.)  diffugere,  turcicis  Comarum  usque  ventitanti- 
bus,  nam  dum  classis  turcica  Strigonii  agebat,  Coma- 
rum ventitabat,  ac  crebra  praelia  faciebat  *). 

Eadem  aestate,  qua  haec  in  Ungaria  gesta  sünt, 
Hispani  CCC  tormenta  aenea,  pulveris  sulphurei,  pila- 
rum  et  bellicorum  paratuum  magnam  copiam  amisere; 
quae  Goletam  deportanda  apud  fretum  gaditanum, 
Africae  triremes,  expugnatis  navibus  excepere.  Clas- 
sis turcica  eadem  aestate  adriaticum  maré  tenuit? 
circumferendo  saltem  vires  sine  notabili  ullo  facinore. 
Fine  belli  duo  illustres  viri  decesserunt,  Franciscus 
Batthiany  et  Andreas  Batory,  ille  ab  Ludovico 
rege  Nemet- Ujvaro  et  Salonoco  amplissimis  arcibus  di- 
tatus;   nam  ex  gynaeceo  uxorem  duxerat  germanam* 


*}  Porgách  S,  jegyzete:  Az  törek  hadat  fö  törekektöl,  ^ 
azoktul,  kik  az  János  király  fiával  ott  voltak,  úgy  értettem,  hogf 
ott  Sziget  alatt,  Gyula  alatt,  Fejérvárnál  az  táborba,  és  Tokaj  al*^ 
és  Budán  az  Rákoson,  ho^  ezek  öszve  vetvén  hétszer  száz  ezerén  vol- 
tak. (István  fi  jegyzete  :  eb  higyje  !)  Az  keresztyén  had  is  Győrnél  Ko 
maromnál,  Svendivel,  Dereffivel,  Károly  herczegvel,  több  volt  atii 
ezernél. 


351 

ex  obscnra  família,  equestribus  liidis  celebris  in  aula 

habebatur,  quum  et  statura  magnus   et   viribus  cor- 

poris  praepolleret.  In  praefectiira  lUyrici,  quam  paiüo 

ante  mortem  Ludovici  ab  eo  acceperat,  nihil  memora-. 

bile  gessit ;    avarítía   notabilis,    et  vicínorum,   quos- 

cunque  habuisset,  exagitatione;  nihil  unquam  aliud  ma- 

gi8  cnrans,  quam  ut  propria  augeret.  Andreas  Batory 

ex  antiqua  eademque  illustri  familia  ortus,in  ipsa  statim 

prima  iuventa  omnem  usum  pedum  manuumque  morbo 

articulari  amiserat :  gessit  tamen  Transsilvaniae  prae- 

fecturam,  cumTemesvarumestamissum;  inquoStepha- 

num  LoBoncium     milite   et  bellico   apparatu  juvare 

msí  posset,  nulla  ope  juvit  obprivatas  injurias*).  De- 

mum  ingruentibus  bellis   eam  praefecturam  ultro  ab- 

dicavit,  et  dignitatem    judicis  curiae  (ut  vocant)  ad 

obitum  usque  tenuit,  quae  summa  est  secundum  pala- 

tinum.  In  hoc  bello  generaleni  capitaneum  égit  Un- 

garorum,  ambitione   magis,  quam  uUa   alia  re.  Cum 

verő  Babociam  amisisset,  minim   in  modum  abjecit 

animum,  ut  móri  appetierit ;  nam  alioquin  nulla  pror- 

8U8  corporis  parte  validus,  raelonura,  aliorumque  fruc- 

tuum,  supra   humanam,  suamque  naturam  comestione 

in  dysenteriam  lapsus,  et  ex  castris  digressus,  vitám 

finivit.  Mortua  uxore    Anna  Turzone,  nobilissima  at- 

que  lectissima  femina,  pedissequam  virginem  obscuri 

generis  uxorem  duxit.   Honim  neuter  prolem  reliquit. 

Sigetiensium  uxores,  nobiles  matronae,  cum  ad  caesa- 

rem  venissent,  supplicarunt,  ut  sedes  aliqua  sibi,  at- 

que  liberis  omni    ope   humana  desertis  alicubi  dare- 

tur.    Et  si  nulla  esset  alia  ratio  juvandi,  agri  quidam 

deserti  et  prorsus  inculti  ad  Ovarum,  quae  arx  caesa- 


*)  Porgdcb  S  jegyzete:  De  bizon  ob  metum. 


362 

ríft  est  sita  ad  Dannbimn  ínter  Posonínm  et  Jaari- 
num.  ipaifl  dividerentiinfaeturas  se  ibi  nova  domicilia. 
TameumiaerabíliiDpostemm  exemplo,  unlla  re,  nulla- 
qne  ope  aublevatae  aunt.  Erant.  quae  expensas  etíam 
ab  aliis  mendicare  eogerentur.  quamvis  et  ipsae,  et 
eaniiD  majorea  felicea  aliquaudo  faissent,  et 
mariti  uobilisaimi  praeatantísaimiqne  milíteB  occubois- 
aent  non  pro  eomm  tantom  patria,  sed  etiam  pro 
Austria  et  Germania.  Georgina  Zriny,  filina  Nicolai, 
testamentiim  patria  emu  confirmari  postularet,  páter 
quoque  iu  teatameuto  caeaarem  obuixe  peteret,  quo 
contractom  confirmaret  inter  ae  et  avunculum  Ste- 
phanum  de  Frangepanibua  Seguiae,  Vegliae,  Modru- 
aiaeque  comitem,  qoi  orbus  libéria  erat,  ut  uimirum  bo- 
ua  Uliua,quae  iu  Oroatianon  magúi  momeuti  auperes- 
aent,  eo  decedeute  iu  liberos  auoa  devolyereutur,  ui- 
hil  égit  Tauta  fűit  in  euui  vivum  ira  atque  odio,  ut  ue 
mortuo  quideui,  quamquam  egregie.  et  aumuia  laude 
diguo,  reconciliatua  rideretur. 


ÍJBRR  DEOIMÜS  SEPTIMÜS. 


Quemadmodum  Georgíus  Bebecus  captus  fuerit, 
soperiuB  diximus.  Pro  eo  caesar  apud  Solymanum 
atque  purpuratos  diu  multumque  egerat  per  oratores, 
non  qnidem  amore,  cum  ejus  exercitum  nuper  tor- 
mentis  et  impedimeutis  captis  profligasset;  quam- 
quam  postea  in  gratiam  rediisset ;  sed  metu,  quod  Jo- 
hannem  pro  eo  magnó  studio  contendere  sciret.  Dum 
verő  in  by zantina  captiv itate  a  ger et.  quamquam  uxor  cum 
ditíone  mariti  in  fide  caesaris  permaneret,  nihilque 
tale  metueret:  Senderoviam  tamen  arcem  atque  oppi- 
dum  caesariani  per  fraudem  eripuerant.  Porro  Bebe- 
cum  Solymanus  Johanni  paulo  ante  bellum  donave- 
rat,  sed  ne  et  caesaris  preces  omnino  vanae  essent^ 
Johannem  Crusicium,  pro  quo  simul  cum  Bebeco  la- 
boraverat,  liberum  dimisit.  Bebecus  ergo  amissa  Sen- 
derovia  angebatur,  quae  suae  ditionis  praecipua  es- 
set;  utque  recuperaret,  cum  Svendio  per  Sigismundum 
(Jeloum  tractatum  instituerat,  promittens  fidem  atque 
officium  ergacaesarem,  siSenderoviarestitueretur.  At 
ílQod  ea  opportuna  esset  ditioni  cassovianae,  et  ex  ea 
íöultasinjuriasiilatas  esseineminisset:  caesar  certuserat 
^am  nequaquam  e  manibus  dimittere.  Tta  Bebecus 
^m  nihil  obtineret,  Sigismundum  Geloum,  fisci  con- 
siliarium,  quem  Svendius  sub  fide  ad   eum  miserat, 

■OlUil.  HUVO.    HI8T.  SCRItnr.  XVI.  ^O 


364 

detínuit*),  et  vim  atque  belluni  admoturus  aliquaudo 
videbatur.  At  S>  cudius  maturanduin  et  praevertendum 
esse  bellnm  sibi  ratus"^"^);  si  enim  arceni  Zaardvara 
Bebeco  eriperet,  nullám  vim  inferendi  deinceps  facul- 
tatem  habere  cerneus,  quamprimum  obsidendum  cen- 
suit ;  quamquam  diíficillimo  auni  tempore,  sed  quod 
accire  atque  comparare  auxilia  eo  tempore  Bebeco 
impossibile  aut  diffieile  existimabat,  differre  autem 
nimis  periculosum.  Primum  ergo  duo  eastella,  alterum 
in  Jabloncza,  alterum  in  Sigliget,  pagis  propinquio- 
ribus  Svendius  erigi  jubet ;  et  alterius  custodia 
praefecto  Senderoviae***),  alterius  verő  JohanniBor- 
nemizae,  qui  id  temporis  non  procul  ab  Jabloncza  in 
oppido  quodam  obscuro  Georgeo  suas  copias  in  hiber- 
nis  habebat,  demandatur.  Ita  enim  pene  obsessam 
undique  Bebeci  -uxorem  cum  liberis,  destitutamque 
tandem  auxilio  et  commeatu,  facile  ad  deditionem 
coactum  iri,  aut  Bebecum  ad  suas  partes  adducturum 
i\  sperabat.  Bebecus  ab  uxore  de  omnibus  certior  fac- 

tus,  et  quo  in  loco  res  suae  essent  ostendens  auxi- 
lium  poBcebat.  Ceterum  auxilium  serum  videbatur  ob 
temporis  atque  itineris  diffícultatem.  Misso  itaque  ad 
Svendium  nobile  suo  Colomanno  Balaio,  orat  se  in 
gratiam  caesaris  recipi,  et  conditiones  quibus  agat, 


•)  Forgách  S.  jegyzete  :  Nagy  erős  hitlevelére  hítta  vaU  oda 
hoM^a. 

•«^  Forgách  S.  jegyzete  :  Vala  az  is  az  hire,  hogy  az  töreknek 
cseréli  Filekenn,  et  immár  tractatasba  volna  vélek;  t^aSvendi  az  tö- 
rek  szomszédságát  voszedelmeanek  véli  vala  ilyen  közel  Kassához. 

♦**)  Forgách  S.  jegyzete :  Panka  Pétert  vetette  vala  Zegli- 
getbe;  az  másikba,  nem  jut  eszembe,  ki  vala,  Panka  Péter  az  szendrei 
hadba  50  lovag  hadnngya  vala.  Bornemiza  János  ugj  vagyon,  hogy 
Görgőbe  volt  azkor  az  magyar  had  elÖtt,  kit  én  hattam  vala  mind 
azok  előtt. 


355 

iQ  maadatís  dat  :  ut  caesar  XL  millia  ^'nummum 
aureum,  quos  Transsilvanus  purpuratis  uomine 
donativi  pro  eo  numerasset,  dependeret:  Sendero- 
viam  restitueret,  et  Szakolciam  oppidum  Moraviae  fi- 
mtimum,  in  quod  belli  tempore  uxorem'  cum  liberis 
coUocaret,  dono  ei  daret.  Svendius  negavit  tractatio- 
nem  nllam  cum  eo  initurum,  nisi  prius  Sigismundum 
Geloom  e  custodia  dimitteret.  Id  ubi  ad  Bebecum 
relatum  ftdsset,  ex  Transsilvania  uxori  per  litteras 
injuiigit,  ut  Geloum,  tabulis  confectis,  quibus  obligata 
fide  reditum  suuni  poUiceatur,  retenta  supellectile  et 
familiaribus  dimittat.  Is  atque  dimissus  est,  ad  Sveu- 
dium  se  confert,  cum  eo  de  negocio  Bebeci  acturus. 
Verum  Svendius  aute  cum  eo  agere  ulla  de  re  noluit, 
quam  soluta  apud  Bebecum  fide  in  integrum  foret 
restitutus;  neque  redire  volentem  dimisit,  quin  imo 
ut  suae  consuleret  fidei,  abitum  molientem  adhibitis 
cQBtodibus  apud  Forgacium  observari  jussit;  et  ne 
videretur  ulla  injuria  afficere,  denuo  ad  Bebecum 
seribit,  ut  Geloum  pláne  liberum  esse  jubeat,  fideque, 
qua  üli  obstrictus  esset,  absolvát  Quocirca  Bebecus, 
ne  Svendium  magis  commoveret,  videns  etiam  uxorem 
cum  liberis  in  Zadvara  periclitari,  jubet  ei  fidem, 
ftupellectilem,  et  famulos  remitti.  Hac  ratione  Geloo 
prorsus  liberato,  Bebecus  ex  Transsilvania  ad  Baion 
castellum  suum ,  locum  viciniorem  et  ad  transigen- 
dum  cum  Svendio  aptiorem  proficiscitur ;  indeque  alte- 
nim  nobilem  Ladíslaum  Lorandffium  ad  Svendium 
cum  mandatis  liujusmodi  mittit  :  se  petére  ira- 
prímis  majorom  in  modum,  quandoquidem  jam  ejus 
sit  auimi,  ut  caesari  se  addicat,  castella  illa  duo  sub 
^ce  Zadvara  demolienda  Jubeat.  Deinde  salvum 
^udactam  det,  quo  ei  liceat  Cassoviae  praesenti  de 

23* 


356 

omnibus  rebns  tuto  tractare  et  concludere;  vei 
8i  commodo  siio  esset,  ut  uterque  Tocajum  veniat;  et 
se  eodein  teinpore,  quo  ad  eum  expedivisset, 
Budám  ad  bassam  ceíeriter  abivisse,  a  Transsilvano 
iuvitum,  vei  adversa  valetudine  se  excusantem  in  le- 
gationem  missum.  Svendius  respondit,  absurdum  esse 
ei  salvum  conductum  dari,  qui  ab  alia  parte  ad  Tur- 
cas  profíciscatur  contra  se  adducendos ;  sed  si  id  cou- 
sequi  velit;  ad  Baion  revertatur.  Hoc  responso  Lo- 
rantffius  Zadvarum  ad  uxorem  Bebeci  profectus, 
responsum  Svendii  Budám  Bebeco  misit.  Interea 
Svendius  re  cum  Simoné  Forgach  disceptata,  atque 
deliberata,  Forgacius  se  ípsum  ad  obsídendum 
Zadvarum  profecturum  promittit,  etiamsi  tempó- 
ris  íncommoditate  valde  prohiberetur.  Sed  nihil  non 
tentandum  ratus  dum  auxilia  praeveniret,  quod  in  u- 
na  celeritate  constitutum  esse  sciebat.  Ifa  For- 
j  gacius  cum   vexillatione  suorum  equitum  ad  occasum 

*i  solis  Cassovia  egressus,  nocte  iter  faciens  ad  Gergen 

oppidum  Zadvaro  proximum,  in  quo  Johannes  Bor- 
nemiza  hibernabat,  sub  auroram  venit;  ubi  paulum 
moratus  Borneraizae  mandat,  ut  cum  suis  militibus  o- 
mnes  aditus  praecludat,  duoque  illa  castella,  quantum 
fieri  possit,  recte  muniat  praesídio.  Johannem  Rube- 
rum  praefectuiíi  alae  equitum  germanicorum  ex  hi- 
bernis,  quae  Varauoviae  habebat,  cum  suis  evocavit, 
et  ne  in  itinere  uspiam  immoretur,  jubet  Ex  Sende- 
rovia  Harderum  cum  CC  peditibns  educit,  eodemque 
tempore  et  Ruberus  ad  Zadvaram  cum  suis  ca- 
taphractis  praesto  fűit.  At  haec  Forgacius  comeatum 
expediri  jubet,  et  speculatores  ad  cognoscendos  ho- 
stium  conatus  constituit.  His  ita  probe  curatis  An- 
dreas  Balogh  ex  arcé  Baloghvara  significat  Bebecum 


l 


Ffleci  cum  CCC  peditibus  esse,  et  in  hoc  incumbere, 
ut  illos  in   arcem   Zadvaram  clam  introducat.   Quo 
factum    est,  ut  Forgacius   majoré  cum  diligentia  o- 
mnesaditusobsideret  hostiumque  consilia  suavigilantia 
praeverteret.    Atque    hic  labor    multum  illi  ad  rem 
gerendám    opis   attulit.    Accidit    enim,   ut  trés   no- 
biles  Bebeci,  quos  pro  ductoribus  itineris  adjunxerat, 
in  manns  speculatorum  venirent,  ex  quibus  intellec- 
tam  est,  Bebecum   subsequi.  Verum  Bebecus,  cum  de 
hiterceptis  tribus    illis,    timi  etiam    Forgacium   tri- 
bos  agminibus   insedisse  vias  accepisset,   ex  itinerc 
pedem  Filecum   retulit.  Uxor,  quod  maritum  cum  au- 
lilüs  brevi  veuturum  putabat,  nihil  de  animo  suo  re- 
ntísit;  nam  ad   litteras  deditionem   petentium  atque 
consulentium  respondit:   Se  non  ita   muliebri   aniroo 
6886,     ut     litteris     perterrefacta      illico     ad    de- 
ditionem adduci  posset.  Tandem    Forgacius  per  litte- 
^^s  Svendium  docet,  et  monet,  ut  quoniam  ad  oppu- 
^TBationem  omnia  sint  praeparata,  acceleret  profectio- 
^em,  ne  ulla  intercapedine  temporis  interjecta,  rei  be- 
^e  gerendáé  commoditas  praeripiatur.  Svendius  ergo 
ClJassovia  cum  reliquo  exercitu  VI.  die  Január,    anni 
^exagesimi  septimi  supra  millesimum  et  quingentesi 
^t^nm  a  partu  deiparae  Virginis  Zadvaram  pervenit,  quo 
^ormenta   tertio  post   die  advectasunt  Neque  interea 
%:ainen,  dum  tormenta  adducuntur,  feriatum  est ;  siqui- 
^em  perspecto  diligenter  arcis  situ,  Svendius  valiura 
X^ro  evibrandis  tormentis   erexit.  Quod  in  eo  loco   in- 
felix  fűit;  nam  vix  scmel  aut  iterum  globi  missi  sünt 
in  arcem,  cum  ex  arcé   rursus  librato  velut  ad  amns- 
«im  tormente,  adeo  caesareanos  turbarunt.  ut  ne  con- 
sistendi  quidem  copia    eis  daretur.  Unde  Rudolphus 
de  Salis  e  Rhaetia  praefectus   tormentorum  ex  ictn 


358 

globi  fracto  coxendico   in  castra  relatus,    perpetno 
claudicavit,  ciii  Jacobus  Ramingerus  sufficitur*). 

Hac  clade  Svendius  iionnihil  movebatur,  animi- 
que  pendebat,  utrum  hoc  in  loco  perseverandnm  es- 
set ;  tamen  deniio  strages  illas  editas  reficiendas  pia- 
cúit.  Refecto  valU»  secundo  item  pulsi:   tertío  quo- 
que   in   eo   reparando,    qnin  periculnm   facérét  non 
praetermisit ;  nam  collatis  cum  Forgacio  opinionibus, 
SvendinB   adjuncto   sibi    Rubero  idem   sibi  reparan- 
dum  sumit;  Forgacius    altenim  cum   Ungaris;   qno 
factum   est,   ut   pertinaci  studio    et  militari  quadam 
aemulatione  duces  militesqne  operi  per  totam  noctem 
insisterent.  Sequenti  die  summo  mane  coorta  nebula, 
quae  totum  montem  occupaverat,  Svendius  cum  For- 
gacio ad  arcem ,  pene  speculandi  causa  processerunt, 
existimantes  se  adhuc  ab  ea  longius  abesse ;  neque  il- 
lic  sine  perículo  fuere.    Citissime    enim  dissipata  ne- 
bula  ab  excubitoribus  arcis  visi,  multis  bombardis  in 
eos  explosis  submoti  sünt;  ac  nisi  inter  arbores  nuceas, 
quae  eo  loci  magna  in  copia  visebantur,  ipsis  locus  tu- 
tus  objectus  fuisset,  vix  evadere  quisquam  eorum  illae- 
8US  potuisset.  Alio  quoque  in  loco  non  minus  pericli- 
tabantur;  dum  enim  stantes  innixi   bacillis    adversis 
frontibus  coUoquuntur,  ex  arcé  glóbus  mittitur,  qui 
per   duarum  frontium    interstitium   lapsus,   utrinque 
sublatis  frontibus  neutrum  laesit  **).  Continuatis  ergo 


*)  Forgách  8.  jegyzete  :  Nem  ugy  Uram,  hanem  ő  maga  Sven- 
di  álla  heldbe  annak,  és  sátorát  ott  az  sánczhoz  közel  vonjatá  fel ; 
azon  ^jjel  az  sánczot  megtataraztatá,  de  más  nap  is  kiverd  az  lö- 
véssel az  sánczból ;  osztán  én  \s  fölmenvén  (mert  engemet  hagyott 
vala  az  táborba,  hogy  ott  az  mezőn  én  viseljem  az  hadnak  gondját, 
ö  az  várat  lőtedse)  velem  szólla  róla,  éu  mondám  neki,  hogy  as  sán- 
czot különben  kellene  csinálni.  Az  többi  ugy  volt  a  mint  írta. 

*•)  Forgách  S.  jegyzete :  Az  előtt  való  napon  ment  voltSvendi 
az  másik  sánczba,  melyet  az  kupa  előtt  kezdett  vala  csináltatni^  hogy 


359 

pertotam  noctem  laboríbus  in  lucem  seqnentem  ag- 
^rea  erecti,  probe  muniti  sünt;  in  quibus  ab  omni 
periculo  deinceps  tuti  fuere. 

Dispositis  ergo   bellicís  tormentis   magnó  fra 

gore  arx  verberari  nsque  adeo  coepta  est,  ut  non  so- 

lom  illí,    qni  in  pinni8   muri  Btabant.  deturbarentur, 

sed  etíam   ad   imám  usque  partém  percusBus  maros 

cum  ingenti  mole  prolaberetur.  Ad  hunc  modnm  vi 

tormentorum  quatriduo  quassa,  quinto  die  Bebeciani  ex 

arcé  signum  deditionis  dedere.  Quo  factum  est,  ut  ex 

tertío  valló,  quod  ab  altéra  parte  arcis  propter  portám 

crectum  erat,  tormentis  non  peteretur.  Edito  deditionis 

signo  Petrus  Peteo  ex  arcé  mittitur,  quo  Forgacius  in 

arcem  eat,  cum  quo  conditiones  pacis  concluderentur. 

Sed  amentiae  judicatum  est,    tantum  virum  fidei  ho* 

8tÍQm  committere ;   ideo    haec   petitio   illis    est   de- 

negata-  Succedit  postea  huic  altér  nuncius  Volfgan- 

gas  Veselenius  ,     qui   ea  conditione    arcis  deditío- 

nem  Svendio  pollicitus  est,  ut  concedat  uxori  Bebeoi 

cnm  auro   et  argento,  suoque   mundo  muliebri,   ve- 

stes,  bellicum  apparatum,  et  equos  mariti  eflferre;  mi- 

nistris  item,  salvis  suis  equis.  armis,  rebusque  disce- 

dere  liceat.  Quod  tametsi  Svendius  difficulter  facturus 

videbatur,  monitu  tamen  Forgachii,  qiii  censuerat  cum 

mnliere   calamitosa  humanius   agendum;    quod   tum 

caesari   gratissimum    foret,   simul    atque    cognove- 


ODoét  ú  lötCBBe,  ée  mikor  ott  pall^rkodott  volna,  és  meg  fáradván 
le  ttlt  volna  egy  kö  melM,  az  fej«  nz  k«  felett  ki  tetszvén,  ugy  ló'nek 
hozíá,  hogy  az  nyakát  találják  hátul.  Az  golyóbis  minden  ruháit  el- 
flzaggfttta  vala  az  imegíg,  de  nem  sértette  vala  meg.  Én  akkor  íb  fel- 
mentem vala  hozzája,  mert  mindennap  kétszer  is  felmentem,  nem 
kietin  sserencsével,  éa  ott  sátorába  nem  találván,  megérkezék,  é* 
látván  as  szakadásokat  az  nyakán,  kérdem,  mint  járt,  és  ugy  b^««<«r 
lé,  a  mint  megírtam- 


860 

rit  enm  tanta  lenitate  usnm;  tum  in  praesenB 
omnes  conditiones  accipiendas  esse.  Quare  Svendins 
obsessae  mulíeri  una  cum  liberis  incolumitate  conces 
sa,  omnis  snpellectilis,  quam  in  anro,  argento,  seríco, 
aliaqne  matéria  habebat,  efferendae  potestatem  fecit, 
praeter  apparatum  militarem,  et  eqnos  milita- 
res.  Ladislao  itaqne  Lorantffio  et  Panlo  Darvas 
pro  obsidibus  datís,  Volfgangus  Veselenius  condi- 
tioni  de  senténtia  dominae  snae  subscríbit.  Condi- 
tione  utrinque  sic  íirmata,  actntum  Forgacins,  cum 
certo  nnmero  Ungaromm,  Ruberus  item  et  Raminge- 
ms  cum  Gkrmanis  totidem  XIV.  Januarii  a  Svendio 
mittantor,  qni  uxorem  Bebeci  cum  suis  rebus  immu- 
nem  ab  omni  injuria  educerent.  Quae  ductore  Gáspá- 
ré Magocio,  Petro  Panca,  aliisque  magnis  viris. 
quos  Svendius  adjunxerat,  comitata  in  arcem  Torna 
honeste  cum  curribus  onustis  deducta  est  Non  din 
,1  moratus  Svendius   Cassoviam  rediit.  Bebecus   enim 

^  cum   auxiliis    turcicis    Rimazombatum     pervenerat. 

Verumtamen  ii,  postquam  arcem  in  potestate  ho- 
stium  cognovissent ,  iterum  unde  venerant,  pro- 
fecti  sünt.  Svendius  Zadvara  citius  potitus  qnam 
sperarat,  in  spem  adducebatur  potiundi  Mucacii ,  tum 
quod  praesentis  victoriae  qualiscunque  famam  pluri- 
mum  in  rebus  bellicis  juvare  putaret,  tum  verő  quod 
auxiliae  Transsilvania  remota  etserafore  confidebat  *y 
At  Johannes  id  intelligens  Sigismundum  Segnieum 
tum  captivumjurejurando  prius  adstrictum,  se  reditu- 
rum  cum  responso,  qualecunque  illud  faerit,  ad  Sven- 
dium   ablegat   cum   his   mandatis:  Siquidem  caesar 


*)Forgách  S.  jegyzete:  Eb  miért  hogy  immár  az  fejedelemtői  bu- 
esQB  vala,  minekelőtte  kimenne,  akar  vala  mégis  valami  oly  dolgot 
indítani,  kivel  hire  neve  öregbednék.  És  ha  Munkácsot,  HuB»tot  meg 


361 

Byzantii  per  oratores  de  indiiciis  ageret,  ipse  quo- 
qiie  ejus  rei  causa  ab  armis  cessasset,  non  debere 
prras  Svendium  inferre  belliim.  Quodsi  tamen  id  Sven- 
dio  videretur,  missurum  se  oratores  ad  caesarem, 
qui  pacem  piacidé  ac  sine  strepitu  armorum  compö- 
sant,  mitteretqne  ad  eam  rem  litteras  fidei. 


nlietiié,  miért  hogy  az  többi  immár  mind  Érdélig  kezébe  vala,  nem 
«kiija  yala  az  két  házat  is  hátra  hadni,  hanem  azokat  is  megvevén, 
teljes  legyen  az  ö  dicséreti.  Ugy  mene  Munkácsra  ;  begyöjtett  vala 
Wanönket,  és  tanácsot  kérdvén,  én  azt  mondám,  hogy  ne  indítson 
niMt  hadaty  holott  se  pénze,  se  élése,  se  népe  olyan  hadhoz  elégeden- 
dő nincsen  ;  az  fejedelemtől  ib  semmi  biztatása.  Mert  ha  oda  menne, 
felmditaná  az  János  király  fiát,  és  az  töreket.  És  ha  szinte  egy 
hirtelenbe  megveszszök  is  Munkácsot^  de  nagyobb  kárral  fizetnek  meg. 
Él  6  is  nagyobb  hirrel  névvel  akarván  kimenni közzőlünk,  megkezdené 
kkebbiteni  azt  is  az  jó  nevet,  a  melyet  lölt  volna  Érdélig  Magyar- 
oniágot  meghajtván.  Ezen  tetszék  Riibcrnek,  ezen  Kottenaunak  az 
Sjalog  hadnagynak  ;  csak  Raminger  marada  Svendivvel.  így  az  am- 
bitio  eszét  vesitvén  minden  okosságnak  és  alkalmatosságnak  ellene 
bdola.  És  mikor  az  vége  semmire  kellő  lett  volna,  cs  Kassáról  néz- 
nénk az  sok  égetést,  rablást,  várok,  kastélyok  vételeket,  sokszor  fo- 
hánkodván  mondta,  hogy  adta  volna  Isten,  hogy  az  én  tanácsomon 
mtradott  volna  meg.  Mert  im  az  frigy  is  meg  leszen  vala,  mond,  és 
<b  is  haza  mehetek  "vala,  mond;  immár  Isten  tudja  mint  leszen.  Az 
többi  agy  volt,  a  mint  megirta.  Ezt  mégis  hozzá  tevén,  hogy  mikor 
m^g  Munkács  alatt  volnánk,  megint  hozzája  kilte  vala  hitén  Seg- 
niey  Zsigmondot  az  király  fia,  ilyen  követséggel:  lm  látom,  mond, 
bogy  valamikor  én  az  békességhez  kezdtem  az  római  császárral, 
mindenkoron  kárt  vallottam,  a  mint  im  most  is,  mond,  mert  ha  én  az 
trtctatashoz  nem  biztam  volnu,  engem  is  ilyen  készületlen  nem  ta- 
lált volna;  Munkácsot  mcgvehet^^  mond,  de  eskezem  az  Istenre, 
mond,  hogy  megkeresem  érte,  és  ha  lehetséges,  nem  csak  töreket, 
titárt,  de  az  ördegeket  is  reá  hozom,  és  boszumot  állom.  És  tudo- 
mányt teszek  az  Isteniiek,  s  ez  világnak^  hogy  én  oka  nem  leszek  az 
követkesendő  vérontásnak  és  veszedelemnek.  Svendi  erre  az  válasz- 
tót teve,  hogy  ö  semmit  az  tractatus  ellen  nem  mielt;  mert  nem  azért 
kiüdette  volna  neki  az  salvus  conductust,  hogy  császirhoz  követit 
felkfildhesse,  hogy  ő  az  occasiot  elmulassa,  azért  el  akarta  dolgát 
régeznL  És  Munkácsot  megvevén,  hogy  Huztra  is  rámegyen  és  meg- 
vstzi.  Mert  azelőtt  mind  kettőt  megígérte  volna,  de  nem  tött  volna 
•l«g«t  fogmdáséuk* 


At  STendins   significat   nnllnm   tractatum  pacis 
príns  processum  habituram  esse ,  quam  si  Mnnkaci- 
um   et  Hiiztum  ex  pactis  Stephani  Batoris  ante  bi- 
ennium  a^tatis  traderentur.  Salvum  condnctum  se  mit- 
tere  pro  oratoribiis,  iiihilominus  iieque   ab    Mncacii 
oppugnatione   destiturum.  neque   arma  revocaturum, 
donec  pacificatio  ipsa  pláne  confecta  fuerit  inter  ipsum 
atque  caesarem ;   et  statim    Mucacium  oppngnaturuft 
cura  impedimentis  Oassovia  discedit.  Ad  haec  Johan- 
ues  nihil  respondet.  Sed  Gaspar  Becessius  ex  iutimis 
consiliis  ad  f^rgacium  litteras  dat,  quibus  sígniíicat. 
si  pergerent  arma  inferre,  eflfecturum  Johannem,   ut 
brevi  ipsos  suscepti  belli,  quemadmodum  alias,  poenite- 
ret.    Quodsi    Svendins  intra  hanc   victoriam    stetís- 
set,  moderati  diicis  nomen  retinere  poterat ;  sed  dum 
multo  majora  supra  vires  nititnr,  parum  abfnit,  quin 
hoc  qualecunque  lucrum  aniissione  unius  regni,  impro- 
vidorum  ducum  more  compensaret  .    quos  dum  parva 
emolumenta  maximis  incommodis  sectantur,  poeniten- 
tia  manet.  Id  quod  liactenus  nescio    quo,  sive  nostro. 
sive  iliius  gentis  malo  aliquo  fato  evenire  semper  vi- 
dimus;  et  jam   propemodum  supremis   nostris  malis 
funeribusque  experti  sumus.    Igitur   Svendius    For- 
gacium  cnm  Ungaris  praemittit ,   ut  occupato  oppido 
provideat,  ne  ab  arcé  ignis  in  illud  injiceretur.  pons- 
que   ad   Latorzam   flumen   integer   servaretur;    qui 
sí  rumperetur,  difficilis  ad  oppidum  accessus  páterét, 
aut  refectío  conatus  eorum  retardaret.  Post  ipsémet 
succedens  XVn.  Februarii  sub  castrum   Mucach,  tor- 
mentis  collocatis  percuti  jubet  Ipsa  arx  est  in  mente 
amoeno,  haud  edito  posita.  quam  fossa  cingit  muro  et 
propugnaculís  bene  munita,  ab  imo  montis  fluvius  La- 
torcza  non  longc  praeterlabitur.  Praeerat  Johamies 


It 


•)  Porgich  S.  jegy/ete  :  Lugasai  Jánost  Svendi  Kassára  kild^ 
éi  ugyanott  egynehán  nap  múlva  meghala  bávába.  Kerepeczy  penig 
nem  ment  soha  Érdélbe.  Nem  tudom,  hova  lett  volt  azután. 


S63 

Lngassías  homo  rascianus,  in  praeliis  habitus  milita- 
ris,  ceterum  obscurae  conditionis ,  et  qui  semper 
8ub  aliorum  imperio,  quam  ipse  imperaret,  esse 
consverat  Igitur  igüarus  artis  militaris,  atqne 
iroperatoriae,  cnm  omnis  generis  comeatu  abun- 
daret,  milite,  tormeutis,  rebusque  necessariis  arx 
recte  monita  esset,  foedam  deditionem  fecit.  Nam  qua- 
tuor  tantum  dies  tormentis  petita,  qointo  die  sine  vi, 
sine  oppugnatione  deditionem  promittit;  tali  conditio- 

ne :   Ut   XX   dierum    indueiae  a  Svendio   eis  con-  r^  .^ 

cedantur,  quo  intervallo  temporis,  si  a  Transsilvano  -^*;j| 

desererentur,  reliqua  ipsis  esset  justa  causa  sese  de-  i'^f 

dendi.  At   Svendius    ne   nnnm  quidem  diem  conces-  ♦  .Ii;> 

sunmi  respondit.    Rejecta  hac   conditione   ad  aliam  K^ 

transeunt,  qüippe,  ut  salvis  omnibus  rebus  et  fortunis  w^  - 

incolumes  ex  arcé  proficisci  patiatur.   Ne  ea  quidem  í^'I^ 

impetrata,  ad  caesaris  gratiam ,  atque  indignatiouem 
jnxta  sese  dedunt.  Captis  ergo  omnibus  praecipuis, 
sedpaulo  post  dimissis^Lugasius"^)  a  Johanne  in  vin- 
cula  conjectus  in  carceribus  vitám  finivit.  Demetri- 
us  Kerepecins  curator  proventuum,  partieeps  con- 
silii,  ad  perpetuos  careeres  damnatur.  Huztum  in 
edito  monte  situm,  ad  coníines  Moldáviáé  et  Po- 
louiae,  in  provincia,  quae  a  nostris  Maramarosum 
(alias  Marmatia)  nuncupatur,  quinque  millium  spa- 
tio  a  Mucacio  aberat.  Arx  sane  maximorum  reditu- 
um,  qui  ex  fodinis  salinis  proveniunt;  eam  quoque 
Svendius  aggredi  proposuerat,  atque  ad  subvehen- 
da  tormenta  vias  impeditas  sternendas  curaverat,  par- 
te copiarum  praemissa. 


364 

Sed  jam  Johannes  quoque  exercitum  compan- 
bat,  et  Hazán  bassam  temesiensem  cum  magnis  u- 
xiliis  acciverat.  Is  ad  Jazberiimm  jam  pervenerat 
Quare  Svendius  his  intellectis,  cedendnm  ratns,  cel^ 
riter  sibi  consuluit,  ac  Ungvarum  contendit,  oppídüm 
natura  atque  arte  bene  mnnitum;  íbi  din  conaÍBtere  non 
ansus,  Cassoviam  redíit.  Unde  Bartholomaeam  Ste- 
pbith  dalmatám  *)  ad  Jobannem  mittit,  qui  ad  amplec- 
tendam  pacem  eum  hortaretur.  Is  cum  sine  fide  impe- 
trata,  ut belli temporefieri sólet  venisset.  ad  exitnm  belli 
usque  est  retentus.  Hasban  bassa  ergo,  postquam  Sven- 
dius provinciám  vacuara  reliquisset  **),  primum  ad  ar- 
cem  Deedes  inmonte  praealto  sitam,  Grabrielis  Pereny 
profi ciscitur,  quam  secundo  die  Április  obsedit.  Arci 
praeerat  Stephanus  Barius  ***).  Is  cum  impetus  ho- 
stium  per  XV  dies  fortiter  sustinuisset,  tandem  de- 
stitutus  omni  remedio  servandae  arcis,  stratagemate 
usus  est.  Turris  quaedam  interiorem  arcis  partém 
occupabat,  in  qua  raagna  vis  pulveris  tormentarii 
condita  fűit;  igitur  ex  re  capto  consilio  ex  arte  fiuri- 
culum,  cujus  extremus  finis  ab  una  parte  incensus 
erat,  ita  disponit,  ut  ignis  absumpto  funiculo,  non 
prius  pulverem    corriperet.    quam    certum   temporÍB 


*)  Istvánfi  jegyzete:  Ex  coinitatu  crisienei  oriundum  ex  oppi<io 
Cristallecz. 

*•)  Forgách  S.  jegyzete :  Mert  az   fejedelem   Svendinek  sen 

pénzt,  eem  több  badat  avagy  segétsíget  uem  kilde  ;  az  ki  volt,  igei 

kevés  vala. 

***)  Forgách  S.  jegyzete:  Barius  István  nem  birt  as  várral,  est 

hogy  Perení  Gábriel  szolgája  volt,    hanem  Cavasey  László  volt  1 

benne,  de   az  szinte  akkor  megholt  volt.  Barius  úgy  ment  bele,  bog 

hallotta  az   törck    oda  indulását ;  hogy   oztán  látta,  hogy  meg  nei 

tarthatja,  azt  cselekedte,  az  mint  meg  vagyon  irva ;  kiért  oztán  Pi 

ni    Gábriel     törvént  láttatott    reá,    és    az    torvén  is     megszab 

düotto. 


366 

spatíum  effluxisset.  Re  ita  ad  perniciem  hostium  pro- 
curata,  praefectus  cum  sais  ex  arcé  noctn  clam  se 
subducit.  lusequenti  cum  Turcae  magnum  silentínm 
iu  arcé  esse  animadvertisseut,  propere  adcurrunt, 
arcem  scalis  admotis  conscensarí.  Qui  superata  arcé  n 
exteriőre,  dum  omnes  turrim  spe  opulentae  praedae 
accediint,  interim  pulvis  accenditur,  universamque 
molem  una  cum  Turcis  in  alrem  disjicit,  ubi  plures 
CCCC  misére  exanimati  sünt. 

Castro  Deedes  ab  Turcis  ob  ruinam  deserto, 
Hazanus  ad  Putnocum  castellum  castra  promovet. 
At  Michal  1  Temesvariensis,  praefectus,  cum  per  trés 
dies  obsidionem  tolerasset,  pacta  sibi  et  militibus  in- 
colümitate  dedidit.  Tauta  mole  belli  etiam  vicini  ter- 
riti,  castellis  Finke,  et  Gagibator  relictis,  alio 
securitatis  causa  profngerunt.  Sed  castellum  Vadaaz 
Georgii  Racocy  non  prius  desertum  est,  quam  utillud  l^£-» 

ipe  ita  esset  correptum,  ut  milites  flammae  violen- 
tiam  diutius  tolerare  non  possent.  Circumventi  igne 
per  confertos  hostes  erumpunt,  ubi  omnes  fortiter  sese 
defendentes  occubuerunt,  uno  vei  altero  excepto.  In 
pago  autem  Inanch,  in  quo  rustici  templum  mediocri 
septo  munierant,  usque  ad  mortem  defenderunt. 
Non  absimilem  operám  navarunt  in  castello  Mo- 
naco, quod  est  familhae  Monaciorum;  sed  etiam 
ipsi  tanto  hosti  succubuerunt ;  in  quo  Michael 
líonacius  vivus  in  potestatem  hostium  venit.  Si- 
milem  lusum  in  castello  Horvaty  luserunt,  cu- 
juB  dominus  etiam  ab  hostibus  captus  est,  tru- 
cidatis  aliis  omnibus.  Deinde  ad  Tornára,  Regecz, 
Cassoviam,  Agriam,  et  Senderoviam,  quicquid 
ditionis  crat,  igne  ferroque  vastat.  XII  mii- 
Ha    capitum     humanorum  in    servitutem     abegisse 


«^rj 


366 

dicitur,  alíi  XV  millia  dicuut.  [iiterea  Johaunes  Kő- 
váram arcem  in  monte  rupibus  nudique  praeru- 
ptis  muuitam,  deinde  Bániam,  quam  Rivulum  Domi 
narum  vocant,  oppugnat,  capitque.  Kövari  inerant 
cam  praesidio  Petrus  Soliom  et  Thomas  Viczmandy, 
quí  ab  Erasmo  Mogero  praefecto  Sacmari  panlo  an- 
te  evocati,  ut  nonnuUos  míHtes  Johannis,  qui  ín  ca- 
stello  S.  Jobi  consederant,  adorirentur,  exclusi,  clam 
tamen  noctu  iugrediuntur.  Postquam  propugnaculuni, 
quod  ex  saxo  validum  erat,  qnassatum  vi  tormentorum, 
cum  ita  apertum  esset,  ut  miles  succedere  posset,  op- 
pugnationes  aliquot,  etíamsi  multi  utrinque  caderent, 
necquiquam  tentatae.Pluribus  ergo  locis  simul  conquas- 
8ari  coepta,  ita  ut  etiam  íuterioris  arcis,  nam  ea  du- 
plex erat,  aliquantum  muri  aperíretur  :  inde  dno 
gregarii  milites,  Johannes  Degby  et  Michael  So- 
mogy praeclarum  facinus  attentavere.  Succedeii- 
n:  tes    euim   magis   ac    magis  muro,    desertam   exte- 

r  riorem  arcem  propugnatoribus  referunt.    Nam  Tho- 

mas Víczmandy  et  Petrus  Soliom ,  cum  ad  oppugna- 
tionem  succedere  hostem  sperabant,  ita,  ut  accídit,ex 
interiorí  arcé  in  subjectos  pulvere  sulphureo  et  igne 
missili  grassari,  seque  tueri  posse  credideraut.  Igi- 
tur  illis  duobus  alii  post  alios  cum  ultro  aggregareu- 
tur,  iThomas  Viczmandy  et  Petrus  Soliom  tunel- 
lam  pulveris  nixi  levare,  cum  quodam  bombar 
dario  germano,  quí  in  baculo  funiculum  accen- 
sum  babebat,  ut  ín  coufertum  hostem  demitterent, 
.  forte  pulvis  ignem  corripuit,  atque  eos  laceros  artu- 
bus  per  totum  corpus  miserando  spectaculo  ambussit, 
BÍmulque  nonnulli  per  ruinas  ín  interiorem  arcem  pe- 
netrant,  et  propugnatoribus  frustra  sese  defendeu- 
tibus,  atque  iuter  eos  Thoma  Viczmandio,  quamquam 


i 


367 

lacero  et  craore  totó  corpore  mire  defoedato,  omiies 

ad  nnam  usqne,   uno  Petro  Soliora  vivő  capto,  truci- 

dantur;  captaque  est  arx  X II,  die,  quam  coepta  fűit  oppu- 

gnarL  Fuere  missi  a  priiicipe,  qui  Tliomam  et  praeci- 

paoaamilitari  fúria  eriperent,  sedfrustra;  quod  seob- 

stínatias  cum  caede  aliquorum  defeudissent.  Expugnato 

Kővaro,  Johannes  ad  Rivulum  Domiiiarum  castra  pro- 

movet.  in  loco  piano  exstructum.  Oppidum  muro  tan- 

tum  et   fossa  cinctum ,  in  antiquura   modum ,  primo 

impetu  capit  Sed  arx  propugiiaculis  novis  atque  ag- 

geribus,  quamquam  ex  terra  et  matéria,  validissima 

erat,  praesidíoque  magnó  firmata;  nongenti  inerant,  Ger- 

mani  et  Ungari,  omnes  veterani.  Nam  cum  superi- 

oríbuB  annis  ab  Johanne  caesar   eripuissset,   esset- 

que  solum  minerarum   auri  et  argenti  feracissimum, 

arcem  validam  imposuerat,  curaveratque  ex  Superiori 

Ungaría   atque    Bohemia  metallarios    quamplurimos 

adduci. 

Neque  enim  tanto  laboré,  tantisque  impensis  ibi 
metalla  argenti  effodiuntur,  ut  alibi,  sed  nullo  qua- 
»i  laboré,  cum  passim  copia  sit  ditissimarum  minera- 
rum; ex  quibus  caesar  non  mediocris  lucri  accessionem 
aperaverat.  Praesidii  praefectum  agebant  Thomas 
Sanolius  cum  quodam  Groff  Germanorum  praefecto, 
aequali  numero,  parique  potestate.  Uno  in  loco  ab 
oppido  duobus  in  locis  ex  castris  tormenta  ex  arte  et 
Qfla  militari  sünt  disposita.  Cum  ergo  muri  ex  ma- 
téria et  terra  essent  constructi ;  quippe  trés  ordines 
ttant  roborum  in  directum  defixorum  etvinculis  colli - 
gatonim,  baec  virgultis  in  modum  cratium  contexe 
i^tur;  duae  verő  extremae  facies  ab  intro  et  extra  luto 
íUeniebantur,  íta  ut  lapideorum  murorum  speciem  osten- 
derenty'media  verő  terra  solida  erat,  tantae  latitudinis, 


368 

üt    pila     qüamnun^     m^Tiwii     mundis     tormentí 
ntramqac  ]att2^  mnsforart:  non  possef.  neqne  facik 
euet  i^nbrnrre :  Lrqoe  enim.  m  muri  Upidei  cnm  ver 
berannir.  pt-r    frnsta  ••A.inüt:  $rd  robon  invicem  col- 
ligau  rontcxuqur.  exi.-cpt<:>  vc*  loco.  qno  piU  penetnt,   ; 
erccu  persísnint.  materíaqnc  terrea  cedit:  ideo  diu- 
tias  insisfendnni  tait :  >iqniiltrm   primo  latnm  ac  mi- 
;eriaturmenrisdisJiciebaDtiir.^lissolvebantarqne:pofltet 
milea  sacocdtriiat.  t-t  oam  i^iem  appoueret.  arída  ma- 
téria flauimaui  «;orripie)iat.  luter  qaae  opera,  mnltí 
rx  op]iiigiiatMribu9  paritcr  at-  «ictVnsoribus  ntrinque  in 
dies  cadebaut  mlnerabaiiiurque.  Xon    panini  tamen 
o.iiiiiuodi  attulit  a«i  expu^iationem  areis  ex  incendo 
pulvcrc  törmcutario  orta  oicaíio-  quae  in  rebusbel- 
licis  Vei  luiniiua.  aliquaoilM  ]*luriiuum  juvare  sólet  Kam 
cnm  germ.iiii  luílitespulvere'.ubaurirent.  eujns  maxima 
in  eo  locn  erat  copia.  ac  temuleutia.  quod  vitium  ilU 
genti  vei  in  ipso  medio  anlore  belli  est  familiaríssi- 
luum.  íucautins  ajrerent.  tVirte  inoensns,  omnibns  quae 
circa  erant  disjeetis  ail  i  \'t'  milites  uecavit.  Quodöi 
statím  lio&tis  impressioneni  íecisset  ex  improviso  ca- 
sn  attonitis  ailhuc  defensoribns.  ut  tieri  sólet,  facilc 
arx  eapi  potuisset.  Seil  noque  oppu^natio  statím  snb- 
sequi  potüit.  cuni  non  oimiia  simul  pnneto  temporís 
expediri    possunt.    praesertím     in    rebns  ardnis   et 
difőcillimís.  et  illi  satis  temporis  ad  recipiendos  aui- 
mos  babuere,  dum  oppuguatio  edieitnr.  miles  armatnr, 
disponitnr.  Sublatis  ij^itur  ntrinque  clamoribus,  nndi- 
que  acerrinie    concurritur.    diuque     marté     ancipiti 
dimicatur.  multís  ntrinque  saueiatis  atqne  caesis;  ita 
ut  Jobannes    miseratione  eornm  quí  saneiarentnr,  et 
qni  caderent.  revocare  militem  censuerat:  lűsi  BebecoB 
legátus  uni versi  exercitus.    qneui   generalem  eapita- 


neum  vocant,  insíta  quadaai  animi  ferocia.  insisteu- 

dam  et  urgeudam  belli  fortunam  ad  extremum  usq[ue 

mandasset.   Igitur  propugnatores  vi  atque  virtuti  ce- 

dere  coactí,  non  t'ameu  arma  abjecere,  aut  defensío- 

nem   omisere,    priusquam   omnes    ad.  uuum   usque 

egregie  se  ulciscentes  tandem  mortem  oppeterent.  Ce- 

terum  his  bellis  praeteriti  anni  atque  praesentis  tan- 

tam  sui  famam  apud  omnes  atque  opinionem  exeita- 

verat  Johannes,  ut  jara  uuam  Cassoviam  defendendam 

sibi  statuerentcaesariani,  eoque  Svendius  majores  co- 

pias,  quas  poterat,  commeatumque  Cassoviam  contra- 

heret.  At  Byzantii  purpurati  accersito  ad  se  Alberto  de 

ViSjOratore  caesaris,vehementer,  tam  in  eum,  quam  cae- 

sarem  invecti  sünt,  utrumque  canem  appellando,  expro- 

brandoque  bellum  atque  injuriam  illatam,  jusseruntque 

denimeíari  caesari,  beglerbegum  Graeciae  cum  euro- 

paeo  exercitu  brevi  bellum  bello  compensaturum.  Quo 

accepto  nuncio,  caesar  celerrime  cursorem  Byzantium 

mutatis  equis  ad  Albertum  de  Vis  ablegat.   De  modo 

currentinm  mutatis  equis  per  ditionem  Turcarum,non 

est  absurdum  posteris  aliquid  tradere ;  nam  apud  nos 

eqoí  disposití  ad  singula  bina  vei  terna  milliaria  cer- 

tÍ8  locis  aluntur,  mutanturque  a  currentibus  certo  de- 

penso  pretio ;  in  ditione  verő  turcica  nuUi  sünt  dispo- 

úti  equi,  Bed  aut  in  pagis  sive  oppidis,  aut  ab  homi- 

nibus  obviis,  etiamsi  magnae  conditionis  essent,  pro 

líbito  mntantur  jumenta,  quod  a  bassis  et  nounisi  in 

magnis  rebus   impetrare   licet    Per  eum  cursorem 

caesar    promittit    brevi     oratores     solennes     cum 

tribnto  Byzantium  mittere ;  datque  mandata   secreta 

Alberto,  nt  quacunque  posset  ratione,  ageret   apud 

pnrpuratoa,  quo  bellum  revocaretur.  Siquidem  euró- 

pad  exercitos  praefectum  paratum  jam  et  instructum 

24 


aUXe.  BUT.  8CEIPT.  XVI. 


370 

copiiö  Adriaiiopolim  promovisse  sciebant.  Albertus 
ex  mandato  caesaris  omnía  pollicitns,  et  bellum  de- 
precatus.  Mehemetus  primarius  vezirius  conviciis 
probrisque  ipsura  et  caesarem  insectatur,  quod  mala 
fide  et  dolo  inducias  petiissent;  mandatque  ut  Sacma- 
rum  atque  Tocaium  Johanni  restituantur ,  oratores 
intra  certam  diem  cum  tributo  adsint :  his  conditioni- 
bus  Selimum  revócaturura  exercitum,  et  Jobanni 
scripturum,  ne  belliim  iilterius  promoveat  Qui- 
bus  mandatis  eursor  ad  caesarem  cum  reversus  esset, 
tanta  ira  exarsit*),  ut  decem  dies  domo  pedem  non 
extoleritmprbam  simulandó.  Selimus  autem  ad  Johan- 
nem  legatnm  míttit,  monetque  ut  bello  promovendo 
abstineat.  Johannes  ergo  victor,  pacato  exercitu  do- 
tij  mum  revertitur.  Sed  caesar  amissa  ampla  ditione,  no- 

vem  atque  decem  castellis,  oppidis  atque  arcibus  aat 
j:;!  excisis  aut  captis,   tot  millibus   partim   captis,  par- 

ii tim  trucidatis;  pro ventu,  quem  maximum  ex  mineris  anri 

et  argenti  speraverat,  privatus,  evastata  denique  omni 
Superiore  üngaria  quotame  herculepars  borúm  ernnt 
Zadvarum  et  Mucacium**).  Haec  ergo  ad  usque  men- 
sem  Junium  ita  acta  sünt. 

Per  idem  tempus  in  Germania  bellum  civile  ge- 
stum  est.  Id  sic  se  habét:  Bello  smalcaldico  YÍrcebur- 
gensis  episcopus  occupaverat  arcem  atque  bona  Vilhelmi 
Crumpachii  in  ditione  sua  Franconia,  quod  in  castris 
Smalcaldensium  contra  Carolum  V.  imperatorem  militas- 
set.  Itaque  is  episcopus  paucis  post  annis.  quod  ea  re 
inimicos  sibi  comparasset,  cum  ex  civitate  in  arcem 


*)  Forgách  S.  jegyaete :  Nem  „ira**,  hanem  bánat  volt  Va«8 
est  8Íne  TÍríbus  ira. 

**)  Forgách  S.  jegyzete  :  Zad  várért  nem  leszen  vala  semmi, 
csak  Munkácsra  ne  mogyünk  vala. 


eqiiorediret,ab  aliquot  equítibiisexpeditiscircumventus 
et  sclopeto  trajectus  est.  Eodemqne  tempore  Crumpa- 
chilis  comparato  valido  equitatu  ex  improviso  civitatem 
\lrcebiirgam  invadit,  capitque;  oppidanis  ac  clero,  qui 
magnus  et  opulentus  isthic  est,  statim  magnam  pecu- 
niam  imperat,  et  omnia  minatur,  ni  extemplo  sibi  sua 
bona  reddantur.  Ita  omnia  bona  restitnuntur;  sed  apud 
cameramimperialemaccusatusposteaac  damnatus  est, 
tanqnam  publicae  pacis  violator.  Crumpachius  tamen 
cnm  autoritate  militari  plurimiim  polleret,  facile  rece- 
ptoréin invenitJohannem  Fridericum  ducera  Saxoniae, 
filinm  illius,  qui  a  Carolo  V.  bellocaptus  fűit.  Qui  jam 
ante  ob     translatam    septeraviralem   dignitatem   in 
líauritium,     Augusto     successori    p;ilam     inimicus 
erat.    Igitur    in    praeterito   conventu,   in   quo   Ma- 
ximiliano   auxilia   in  bellum   promissa  erant,  adver- 
snsCrnmpachiumet  receptatores  ejus  bellum  decernitur; 
ejusquecuram  Augustus  sibi  impetrat.  Ergo  Fridericum 
in  oppido  Gotta  Thuringiae  munitissimo  obsedit. 

Fridericus  verő  egregic  se  defendít,  imo  novas 
res,  novumque  bellum  ac  longum,  confoederatis  inter 
w  plurimis  principibus  moliebatur.  Quae  confoedera- 
tio  talis  fűit :  ut  Fridericum  obsidione  liberarent,  ac 
Beptemvíral^m  dignitatem  illi  restituerent,  Braban- 
tiam,  Flandriám,  atque  universam  Germaniam  Infe- 
liorem  in  societatem  acciperent:  quae  ipsa  adver- 
f  SOS  Hispanos,  quod  ii  acerbissimam  inquisitionem  exer- 
cerent  in  religione,  exacerbata,  novas  res  spectabat : 
postremo  nóvum  imperatorem  designarent;  in  quem 
effectum  niilites  quoque  passim  conscribebantur.  Sed 
haec  consilia  proditío  unius  antevertit.  Siquidem  dux 
peditam  aFriderico  accersitus,  atque  de  praesentibus 
ínterrogatns,  qui  praedictam  confoederationem  ignora- 

24* 


372 

ret  respondit:  ad  praesens  quidem  adhucomina  tnfi 
esse  in  oppido,  sed  verenduiu,  ne  ípsi  soli  adrersni 
tot  principum  atque  inipcrii  vires  tandem  Buccümbe- 
rent.  Sed  paiilo  post  jnssiis  certo  tempore  in  are^m 
venire  eonsilii  oonferendi  gratia.  eum  prímoríbus.  qnos 
ad  societatem  proditionis  paraverat,  ingressiis.  por- 
tám, atque  arceni  occupat.  Orumpachiimi  et  aliosnou- 
nullos  capiunt,  statinique  arcem,  oppidum.  et  Jo- 
hannem  Fridericnni  hosti  dediint :  Cnimpacbius,  et 
nonnulli  obtnmcantnr*).  Fridericus  v€ro  ad  Maximi- 
lianum  captiis  missus  est. 

Siib  finem  Junii  caesar  Posoninm  venit  celebra- 
tiinis  coroitia,  qiiae  a  coronatione,  in  qnibus  ipse 
praesens  fuisset,  erant  príma.  Ideomagna  omninm  erat 
exspectatio,  nti  regniim  anspieatnrns  esset.  Primum 
ergo  aliqiiot  verba  in  lingva  germanica**)  per  inter- 
pretem  praefatus.  propositionem,  in  qna  petitiones  de 
subsidio,  et  nonnullis  aliis  rebus  continebantur,  in 
scripto  exbibnit  ídquodjam  statini  ab  omnibus  facile 
animadversum  est,  odio  lingva  germanica  nsum,  cum 
páter  latina,  ipseque  in  plerisque  comitiis  vivő  patre 
eadem  semper  nsns  fuisset,  haberetque  lingvam  lati- 
nam familiarem.  Sed  regnioolae  neganint  quicqnain 
de  propositione  caesaris  prins  agere,  qnam  snpplica- 
tiones  et  qnerelae  privatae  atque  publicae  cognoBce 
rentur,  in  quibus  singuloruni,  atque  universorum  for 
tunae,  vita  atque  libertás  sita  esset.  Inoleverat  enit 
arte  quadam  recens  consuetudo,  uti  praedicta  omnia  p^ 
stremo  loco  in  consilio  agitarentur,  quorum  pleraqU 
praesertim   graviora,    silentio   transmitterentur,   alí 


*)  Forgáeh  8.  jegj-zete  :  Ncgygyé  vágatta  ^olt  AugustuB  mii 
Crumpachot,  mind  Paumgartncrt. 
**)  Istvánfi  jegyzete :  latina. 


▼crbis  illuderentur,  alia  verő  tamdiu   extrahereutur, 

vt    exhaustis    expensis,  ii,  quorum   interesset,   sine 

responso    abire    cogerentur.   Eorum  autem   quataor 

erant    polissima   capita  :   militum  atque   praefecto- 

mm  praeda,   rapiiia    atque    crudelitas;   cum  miles 

omnia,  quae  victui,  cultuique  essent  necessaria,  sine 

mifiericordia  abriperet;  et  vulgo  omnes  radicibus  jun- 

corum  vescerentur,  ita,  ut  multi  mortales  fame  peri- 

rent     Reperti  sünt,   qui  cum  ab   milite  frumentum 

proprínm  pecunía  redemissent  semel  et  iterum,  neque 

ab  tertio  et  quarto  redimere  potuisseiit,  eos  miseranda 

fame  enecatos.  Secundum  erat  de  bonis,  quae  praefecti 

passim  pro  libito  occuparent;  nonnuUa  verő  ipsémet 

Caesar,  cum  capta  Tokaj  o  possidcret,  ueque  dominis  red- 

dere  vellet,  quamvis  omnibus  bellis  sine  stipendio,  suis 

tantum  impensis  interfuissent.  Tertium  de  novis  trice- 

BÜnis,  sive  portoriis  ín  Tocaj  et  Sixo  et  plerisque  aliis 

locis.  Nam  Svenda  de  singulis  vegetibus  vini ,  sive 

Tcnderentur,  sive  non,  senos  florenos,  sine  personarum 

nobilium  vei  ignobilium  vei  magnatum  delectu,  exigi 

curabat*).   Imponebat    praeterea   villis  integris  aut 

oppidis  praefinitum  numerum  vini ,    sine  ullo  pretio, 

quae  ipse  in  Poloniam  vendebat  **J. 

Quartum  erat,  quod  in  omnes  praefecturas,  di- 
gnitates,  atque  honores  seculares,  et  ecclesiasti- 
C08,  Germanos  atque  Italos  induceret;  contra  ne- 
que borúm  quicquam,  neque  etiam,  uti  juris  est  unga- 
rici,  bona  defunctorum  sine  heredibus,  bene  meritis 
íonare,  ullam  hereditatem  vei   parvam  vei  maguam 


*)  Forgách  S.  jegyzete  :  Nem  volt  az  soha,  nem  is  míclte  azt 
Sfendi;  egy^k^pen  elég  hamisan  szedik  az  harm'nezadot. 

*•)  Forgách  S.  jegyzete :  Az  sem  volt  soha,  nem  míelte  azt 
Bmidi.  Az  többi  igazak. 


374 


Ungaris  dare ;  qiiod  iinum  *  vei  maximé  non  sal- 
tem  juramentum  praestitum  in  electione,  et  praeci- 
puum  regni  privilégium  jam  spectaret,  sed  ut  gentis 
quoque  universae  dignitatem  atqne  propagationem 
cum  maximo  dedecore  imminueret. 

Repetebaut  ergo  haec,  atque  id  genus  alia,  ple- 
raqueante  id  tempus  inaudita.  Quaerebantur  etiam 
éa,  quae  ex  prioré  comitío  per  Carolum  fratrem  ce- 
lebrato,  in  uno  magnó  volumine  centum  fere  foliorum, 
in  Germauiam  misisseut.  Ad  quae  omnia  responsum 
est,  brevi  se  commissarios  destínaturum,  qiii 
omnia  cognoscant ,  daturumqlie  se  tandem  de  iis  tum 
responsum.  Quod  ita  omnes  consternavit ,  ac  si 
eodem  momento  ultimum  adirent  periculum.  Et  ex  eo 
regnicolae  in  concilioprocerum  sententiam  suam  una 
nimiter  ita  retulerunt:  Responsum  caesaris  non  ele- 
mens  aut  gratiosum  esse,  uti  promisisset,  sed  fané- 
stuín  etlamentabile  ipsis,  conjugibus,  liberis,  et  ideo 
neque  dare  se  quicquam  posse;  cum,  quae  dari  pos- 
sent,  adimerentur.  Intelligere  enim  se  neque  salutem, 
neque  spem  deinceps  uUam  sibi  reliquam  esse,  sed  re- 
lictis  patriis  sedibus,  patrio  solo,  in  exteras  terras 
expellendos,  símulque  in  amaras  lacrymas  et  laraenta 
prorupere.  Proceres  bono  animo  eos  esse  jubent.  Ce- 
terumadcaesaremomniain  moUius  sünt  relata;  privá- 
tim tamen  de  omnibus  caesarem  edocent,  petuntqne, 
ut  afflictos  et  fere  desperatos  remissione  atque 
emendatione  praeteritorum  malorum  refoveret,  sola- 
returque.  Igitur  caesar  convocatis  omnibus  inquit: 
praeter  suam  voluntatem,  etinscio  se,  errore  quodam 
secretarii  illud  responsum  scriptum  esse ;  cupere  er- 
go se,  ut  ipsimet  rationem  atque  modum  íneant,  at- 
que ostendant,  quo  sibi  satisfieri  velint.  Ad  quae  illi 


lespondemnt:    uti  justítia  et   judicium   de  praete- 
iitísadmmi8traretar,atqne  ad  libertatém  et  leges  anti- 
qvas  omnia  revocarentur.  Iterum  caesar  eadem,  quae 
príufl,  respondít,  de  commissariis  mittendis,  cum  tamen 
poBterius  affirmasset  se  inscio  illud  scriptum.  Ideo- 
qne  iterum  universi   sünt   consternati ;  eoque  magis, 
quod  Gum  dominis^  quorum  oppida  aut  villae  essent, 
sesetractaturum  addidisset:  íis  enim  ipse  ad  arcesíini- 
tímasindigeret.  Nemo  ergo  erat,  qui jam  sibi  non  metue- 
ret,  quod  eodem  modo  bonis  expelleretur;  eo  praetextu, 
quod  iis  ad  arces  finitimas  indigeret.  Kursumque  sup- 
pliearunt,   ut  id,   quod  ipsis   justissimum   videretur, 
et    cujus    ipse    deliberandi   potestatem   semel    fe- 
dsset,  permitteret.  Idem  tamen  tunc  quoque  respon- 
dít, adjecitque  ne  posthac  ullum  scriptum   offeratur ; 
iiam  se  nec  recepturam  deinceps,  ncc  quicquam   ex 
sententia   mutaturum.  Cum  ergo  jam  quid  facerent, 
non  haberent:  consiliarii  soli  privátim,  quam  gravia 
essent  haecresponsa,  docent,  precesque  adduut.  Atque 
ita  demum  verba  atque  promissa  necquiquam  data 
Sünt,  gnaris  omnibus,  et  quae  essent,  et  quae  dicereu- 
tur,  nemine  aut  assentíente  aut  negantc,  aliquando 
fremitU;  aliquando  silentio,  altum  dolorem  veluti  atto- 
nitis  prodentibus.  Cum  autem  et  publice  et  privátim 
nomiunquam    in   supplicationibus    juramenti    admo- 
neretur,  quod  tempore  electionis  praestitisset,  in  con- 
silio  frequenti:  saepe   mihi,  inquit,  objiciunt  juramen- 
tum,  sed   videbitis,    quod  ego  me   liberabo  ab  jura- 
mento.  Quod  quidem  ita  praestitit,  ut  nunquam  merni 
nerit  eorum,  quae  in  jurejurando  promisisset.  Siqui- 
dem  etiam  solebat  dicere,  sese  ad  laudabiles  tantum* 
modo  leges  jurasse;  perinde,  ac  si  eae  solae  essent 
laadabiles,  quae  sibi  soli  viderentur,  et  non  quae  populo 


376 


placuissent,  atque  diutumitate  aevi  íirmatae,  apud  ipsos 
quoque  reges  sanctae  atque inviolabilesBemperfaissent. 
Sub  coraitiis  oratores  Antonium  Verancium  epi- 
scopnm  agrienBem,  et  Cbristophorum  Tiefenpach  ger- 
manum  cum  tributo  et  mandatis  Byzantium  destina- 
vit,  uti  promiserat  se  missurum,  si  bellum  ulterius 
neque  per  Johannem,  neque  per  beglerbegum,  qui  in 
procinctu  erat,  proraoveretur.  Sed  budensis  bassa  nega- 
vit  se  liberum  commeatmn  oratoribus  daturum,  prius- 
qnam  Stephanus  Bátor  Somliensis,  orator  Johannis 
jam  per  triennium  in  captivitate  tentus.  liber  abire  per- 
mitteretiir.  Uno  ergo  et  eodem  tempore  Somliensis 
liber  factus,  qnod  honestius  paulo  ante  fuerat,  ad  pe- 
titionem  regis  Poloniae  dimisisse,  quara  per  hostilem 
vim  atqne  coáctionem;  atque  oratores  dimissi.  Jo- 
hannes  autem  tum  gravissimo  morbo  ex  dolore  colico 
et  caduco  labor abat,  ut  de  vita  quoque  jam  despera- 
rent ;  tametsi  post  convaluit,  usum  tamen  mannnm 
amiserat,  neque  in  integrum  postea  restitui  potuit. 
Byzantii  oratores  caesaris  octennalas  inducias  aegre 
impetrarunt,  his  conditionibus  :  ut  omnibus  bonis  ac 
terris,  quaecunque  sub  amborum  imperio  utrisque  tri- 
buta  pependissent  hactenus,  quod  erat  ingens  terra- 
rum  spatium,  manus  eximat,  cedatque.  Quam  quidem 
conditionem  caesar,  quamvis  valde  tristem  et  gravem, 
sed  necessitate  accipere  est  coactus  etiamsi  sciret  im- 
possibile  esse  factu ,  cum  nihil  erat  circa  arces 
finitimas,  atque  munimenta,  quae  non  essent  Turcis 
tributaria,  et  pleraque  nobilium  et  magnatum  patri- 
moriia,  qui  traditis  illis  in  potestatem  hostiuin, 
se  quoque  et  liberos  in  perpetuam  calamitatem 
una  projecissent.  Ergo  post  cum  ad  satisfacien- 
dum  cogeretur,    se  facturum   fuisse    respondit,  sed 


377 


Ungaros  obstare,  quominus  promissae  conditioni  sa- 
tisfaceret. 

Eadem  aestate  trés  ex  illustri  família  viri 
continuis  fere  funeribus  exstincta  etiam  omni  penitus 
stirpe  gentis,  fato  fancti  sünt;  Gábriel  Perenius,  Chri- 
stophorus  Orzag,  tandem  Georgina  Bebecus.  De  qni- 
bus  mentionem  facere  non  érit  inconveniens,  siqni- 
dem  ex  maximis  et  nobilisaim  is  familüs  omnes  orinn- 
di  fuernnt,  cumque  una  eomm  etiam  familiae  in  semi- 
ne  penitus  exstinctae  sintjatque  interciderunt,  ditioni- 
bus  eomm  ad  jus  coronae  relatis.  Quamquam  Ste- 
plianus  Banffy  judex  curiae  et  Melchior  quoqne  Ba- 
lassa eodem  tempore  sint  mortui ;  ii  tamen  in  semi- 
ne  non  defecemnt.  Sed  hic  post  tot  proditiones  et  ra- 
pinas  per  omne  aetatis  tempus,  ingentibus  fortunis 
congregatis  ac  cumulatis,  tandem  iterum  amissis,  nt 
snpra  narravimus,  calamitosus  atqne  infamis,  Viennae 
misere  admodnm  vitám  finivit ;  nam  ne  nnus  qnidem 
in  tota  civitate,  neque  in  aula  principis  repertus  est, 
qui  funus  comitari  voluerit ;  novem  proditionibus  no- 
tabilis  atque  insignis.  Johannem  Pereni  de  Nialab, 
Frangepani  illius  archiepiscopi  Colocensis  ex  so- 
rore  nepotem,  ex  insidiis  in  itinere  ob  aurea  argentea- 
que  vasa  et  pretiosas  res  cepit,  spoliavitque.  Fráter 
Emerici  Balassae,  illius,  qui  cum  ab  Johanne  primo 
praefectura  Transsilvaniae  donatus  esset,  cum  colle- 
ga  Stepbano  Mailat,  eundem  prodidit,  et  Transsilva- 
niam  Ferdinando  tradere  voluit;  sed  hi  brevi  prodi- 
tionis  poenas  dederunt.  Originem  familia  duxit  ab 
quodam  ignobili  et  obscuro  servo  Blasio  ,  cum 
quo  obsoleta  virgo  lieri  sui  filia  commercium  habuit ; 
cujus   facinoris  metu  primum   poenas  fuga   elapsus 


r> 


378 

est*);  sed  eandem  in  uxorem  tandem  obtinuit; 
semper  infames  habiti ;  nostris  temporibus  Emericus, 
Sigísmundus,  Melchior  fratres,  latrociniis  et  proditio- 
nibus  famíliám  illustrarunt.  Gábriel  Perenius,  Petri  fi- 
lius,  ejus,  qui  Viennae  in  captivitate  Ferdinandi  mor- 
tuus  est,  fratrera  habuerat  unum,  Franciscum  nomine, 
quem  puerum  Gritto  páter  in  obsidem  dederat,  tantis 
per,  donec  ab  eo  conditionibus  satisfactum  esset  Sed 
páter  retinere  arces  Petri  Varadinum,  et  Zalouca- 
men  maluit,  quam  servare  filium ;  itaque  derelictiis  x 
patre  Byzantium  delatus  fűit;  multis  antem  interjectis 
annis  revertit,  sed  Gábriel  omnino  negare  esse  eum  • 
qui  fráter  fuisset;  contra  ille  afíirmare;  mater  quo- 
que  pro  filio  agnoscebat,  et  ad  se  receperat,  identi- 
demetnutrixasseverabatDiuinter  sese  altercati  suiit, 
5  saepe   quoque   res  ad   Ferdinandi  judicium    delata 

5  est;  cum  illum  mater  defenderet,  atque  pro  eo  acerri- 

^1  me  instaret;  hic  verő  contra  neminem  socium  in  patri- 

monium  admitteret.  Ejus  altercationis  tandem  hic  fűit 
exitus,  ut  Gábriel  filius,  matrem  cognitione  incesti,  illius 
partes  suscepisse,  atque  tueri  praedicaret,  eaudemque 
bonis  et  reditibus  privaret,  tandem  ille  quoque  erra- 
bundus  et  vagus  submissis  percussoribus  e  medio  tol- 
leretur.  Nos  uti  res  acta  est,  narrare  voluimus. 

Ceterum  quemadmodum  inter  matrem  et  filium 
res  difficilis  et  semper  sub  judice  exstitit,  ita  nos 
quoque  neutram  partém  pro  certo  et  verő  affirmare 
possumus.  Matrem  saneexeotempore  Gábriel  semper 
magnó  odio  estprosequutas;quae  destituta  etiam  auxi- 
liis  inopem  atque  acerbam  vitám  duxit.Pater  maxi- 
mis nnmeribus  et  ditionibus  ab  Johanne  amplificatns, 


i 


€^ 


*)  Forgách  S.  jegyzete  :  Ezt  ez  czikkelt  teljesséírvel  ki  keli  be- 
lőle hadni,  hogy  as  jámbora  ne  kisebbedjék  meg. 


concreditaque  ei    coronae  regalis   custodia    et  arcé 
VÍBsegrado,  in  qua  pro  veteri  more  asservari  solebat, 
coronam  statim  Ferdinándé    communicavit.     Verum 
impotentia  Ferdinandi  animadversa,    exinde   majores 
spiritus  sumpsit ;  cum   in  ere  sententiam,  si   Johan- 
nes,  cnr  non  Petrus? haberet;  itaqueab  Solymano  pe- 
tére ausus  est,  ut  ipsum  sui   juris  principem    facé- 
rét, et   inter   beneficiarios    principes     adnumeraret ; 
cnm  et  se  jam  non  ut  subjectns,  sed  ut  sui  juris  prin- 
ceps  teneret,  et  pro  tali  haberi  vellet.  Sed  Solymanus 
ex  suscepto  in  Johannem  studio,  propter  quem  ad  pti- 
stínam  dignitatem  regiam  restituendum  expeditionem 
susceperat,  ad  se    accersiit,  hortatus,    ne  Johannis 
impérium   detrectaret;   curaturum   se,  ut  in  gratiam 
cttm  eo  rediret,  modo  officium  et  fidem   ei   deinceps 
praestaret,  et   coronam  cum  arcé  visegradensi  atque 
oppida  regia  Petri  Varadinum  ac  Zalonquemen  trade- 
ret;  filium  autem  interea,  dum  his  conditionibus  satis- 
factam  fuerit,  obsidem  daret.  Haec  quamquara  Hibrai- 
mu8  veziriuü    summa   humanitate  cum  eo  ageret,  ta- 
Bien  aperte   omnes     conditiones    abnuebat,   praeter 
mm,  ut  Solymanus  eum  pro  principe  sui  juris,  et 
Hnmunem  ab  Johannis  imperio  facérét;  quam  ab  Fer- 
ünandi  debilitate  et  Solymani  clementia,  qui  tamenin 
wperfidiaenotam  vehementerrcprehenderet,uti  stulte, 
Haperfide,  immensa  (?)  speraverat. Solymanus  ergo  tan- 
taobfitinatione  hominis  motus,  in  quo  nihil  ad  sanitatem 
^  in  periculo  quidem  capitis   et  patriae  reliqui  esset, 
^  pro  hoste  judicans,  qui  moderato  Johannis  im- 
perio non  modo  beneíiciarii  sui,  sed  ex  praeeunte  uni- 
'íTBorum  procerum  consensu  regis  Ungariae,  parere 
^Uet,  custodiae   mandat ;  eamque  ob  causam,  rebus 
M  comitíbus  in  praedam  conversis;  ex  iUis  plerique 


9L. 


380 

nobilissími  viri  trucidati  sünt.  Nihilo  secius  Sólyma- 
nus  gravius  in  eum  nihil  statuit,  quam  ut  cogeretur 
illas  conditioues,  qnae  erant  gravissimae  et  sponte 
faciendae,  si  honestati,  dignitati,  et  patriae  conBuIere 
voluisset,  accipere,  et  filium  minorem  natu  Gritto  ob- 
sidem  dare.  Itaque  enm  Solymanus  ad  Jobannem  re- 
misit,  petivitque,  ut  ei  clementer  parcere  vellet;  ab  eo- 
que  liberaliter  tractatus  et  diraissus  est.  Sed  eadem 
perfidia  et  ipse  et  Paulus  Vardensis  antistes  strigoni- 
ensis  iterum  defecerunt.  Paulus  enim  ad  Ferdinan- 
dum  translata  fide,  nuUum  remedium,  quin  extemplo 
pereundum  esset,  conspicatus,  ab  salutaris  audaciae 
fortuna  consilium  accepit.  Siquidem  sponte  iu  castra 
accessit,  CC  circiter  equitum  cataphractorum  splendi- 
dis  armis  comitiva,  ex  veteri  disciplina  indutorum  sti- 
C;  patus,  qnae  etiam  usque  ad  Johannis  mortem  utcuu- 

^'  que  perduravit;  et  morte  ejus  universa  pariter  ex- 

^;  stincta   est,  eum   hodie   levissimis    armis  ad  fugám 

c^'  quam  ad  pugnam  aptioribus  universi  utantur.  Itaque 

eum  Solymanus  clementer   excepit,   et   se  Viennam 
comitari  jussit,  semper  humanissime  in  castris  excep- 
tum,  ut  non  modo  ager  sed  ditio  quoque  strigoniensis  ab 
omni  injuria  intaeta  manerent ;  et  eum  Budám  rever- 
tisset,  commendatione  Solymani  in  pristinam  dignita- 
tem  ab  Johanne  restitutus  est;  apud  quem  tamen  non 
diu   beneíicii  memória  valuit,  eum  ad   Ferdinauduni 
iterum  descivisset.  Hoc  addendum  fűit  propter  histó- 
riáé contextum,  propterea,  quod  eodem  tempore  eo- 
demque    scelere    exsecrando    proditipnis    vituperio 
pátriám  prodiderint,  atque  perdiderint.  Solymano  au 
tem  generosi   animi,   Johanni   verő  perniciosam    et 
ideo  poenitendam  clementiae  laudem  reliquerint. 
Perenus  autem  eum   liber  factuö   esset,    nihil 


omnino  praestitit ,  malnitque ,  nt  íilias  Byzantium  au- 
ferretnr,  et  arces,  mnnitissima  regni  ab  amisso  Bel- 
grado  propugnacula,  ad  ripas  Dannbii  ab  Solymano 
expugnarentnr,  quam  aliquid  de  immaiii  cupiditate  re- 
mitteret.  Praeter  enim  amplissima  patriraonia  et  uber- 
rimi  soli  ditíonem,  quam  Johannes  in  Inferiori  Unga- 
ria,  cujus  praecipuum  est  Sáros-Patakum   oppidum, 
donaverat ,  latissimas  et  fructuosissimas  ditiones  ab 
clade  mohacina  occupaverat,  Zalonquemenura  etPetri 
Varadinum  regia  oppida.    Praefecti  enim  diffisi  suis 
viribus,  Petri  Perenii  copias  praesidii  causa  receperant. 
Itaque  sibi  tandem  reser varat,  quae  duo  sane  vicém 
pTopugnaculorum ,  uti  Belgradum  olim,  praestabant, 
^«    íntra    penetralia     regni     Turcae    penetrarent. 
^^nibns  amíssis,  si  quae  regni  alicujus  obtinendi  spes 
^dbuc  fűit,  tum  jam  certe  concidit.  Quodsi  homines  et 
^on  potius  monstra  teterrima,  ad  perdendam  pátriám 
'^ata,  omnes  ad  sanitatem  sibi  ipsi  rationes  non  repu- 
^assent,  tum  etiam  ad  tolerabilem  statum  redire  re- 
gnum  potuisset,  et  aliquam  pátriám  nobis  habere  licu- 
isset  ni8i  forte  fatali  quadam  furiarum  malarum  agi- 
tatione  ad  excidium  usque,  ingratissimi  cives,  teterrimi 
mortalium  omnium,  delirare  voluissent.  At  Perenus  ad 
Verdinandnm,  immemor  beneficii,  cum  statim  descivis- 
Bet,  deinde  ab  Micha'ele  Kessereo  palatino  regni  captus 
est  una  cum  uxore,  et  caput  uxoremque  coronae  pa- 
ctíone  redemit.  Tta  corona  iterum  ad  Jobannem  red- 
ut*). PoBtremo  tamen  nec   apud  Ferdinandum  qui- 


•)  Istyáníi  jegryzete:  Az  koronát  Prini  Péterrel  egyetembe  nem 
ACierü  Mihál  fogta  volt  meg,  ki  régen  immár  megholt  volt,  hanem 
^eiett,  hogy  Prini  Péter  látván,  hogy  immár  Valpo  SokUos  és 
^0&  vániban  meg  nem  maradhat,  akart  Sárospatakra  menni  fele* 


382 

dem  gratiis,  qiii  peraeque  corona  privátam  se  per 
eundem  doleret,  nimiamque  potentíam  ob  inconstan- 
tiam  hominis  tínieret.  Itaque  male  ad  Pestam  re 
gesta,  Strigonii  ab  legatis  ejus  captus,  in  viennensi 
ergastulo  yitamfínivit  Gábriel  autem,  cum  Isabellaet 
JohannesfiliusinTranssilvaniamreduceretur,  ab  Fer- 
dinandoardore  viudicandae  mortis  paternae  desciscens, 
partes  Isabellae  secutus  est;  inde  iteram  uuUam  ob  can- 
sam,  sedlevitate  sola  ingenii,  ad  Ferdinandum  defeeit; 
et  brevi  articulari  morbo  usum  manuum  pedamque 
amisit ;  denique  suae  familiae  postremus,  exstíncto 
penitus  cum  eo  gentis  quoque  noraine,  nullius  rei  memó- 
ria dignus,  Posonii  e  vivis  decessit.  Uxorem  babait 
sororem  Christophori  Orzag,  lectissimam  matronam, 
cui  venenum  paulo  ante  mertem,  ne  sibi  superviveret, 
propinavit;  uam  cum  ab  ea  stulte  peteret,  ne 
se  deftincto  alteri  nuberet,  precari  se  ei  se  longiorem 
vitám  respondit,  ceterum  de  futuris  nescire  se  quid- 
qaam  certi  promittere,  spem  tamen  de  se  meliorem 
habere  vellet.  Quare  medicum  Johannem  Vitám  Bal- 
saracium,  stricto  ense  interminatus  ei  praesentem  mor- 
tem ,  adegit  venenum  conficere,  et  ei  propinare,  quae 
paulo  post  mertem  mariti,  langvescentibus  sensim 
membris  atque  omnibus  sensibus  penetrante  vi  vene- 
ni,  in  flere  aetatis  misere  vitám  finivit.    Quod  facinus 


ségcstUl,  gyermekestül,  minden  marhástul;  az  korona  Í8  vele  volt.  És 
utába  szállott  volt  meg  egy  faluba  az  Sár  vize  mellett,  nem  messze 
Simontornyához,  Kaidacs  neve  az  falunak.  Ezt  hallván  Zerechen  Já- 
nos, ki  akkoron  János  király  p/irtja  volt,  cs  pécsi  pispeksiget  birta, 
lovaggal,  gyaloggal,  kézijesekkel  reá,  és  éjei  aluva  találván  megfog- 
ta, és  vitte  törek  császárnak,  ki  akkor  Kőszeg  alá  akart  menni.  As 
koronát  törek  császár  adta  oztán  János  királn&k.  Zermegias 
na  história  manuscripta. 


383 


iwillacharitate  ille  perpetravit;  quae  enim  charitas  in 
[  Bcelere  esse  potest !  Sed  vana  tantum  inflatione,  mire 
ambitiosus  et  elatus,  indignum  esse  inter  secretos 
sermoncs  jactitarat,  ut  sua  eonjiix  unquam  ab  alio  at- 
traetaretur.  Ideo  rara  et  inaudita  fere  barbarie  nun- 
quam  in  convivium  alterius  adhibuit,  neque  etiara  suae 
propriae  mensae;  nunqnam  cum  viro  loqui,  neque 
etiam  iutneri  passus,  neque  fenestris  unquam  prospi- 
cere,  quas  absens  quoque  signare  solebat,  usque  ad- 
eo  Bui  aestimator  maximus,  aliorum  verő  contemptor, 
nt  cum  quodam  tempore  aeger  decumberet,  et  illa,  ut 
erat  pia,  et  curiosa  circa  maritum,  quendam  nobilem 
adolegcentem  Stephanum  Semsey  véste  tantum  forte 
c^ntigisset,  ita  ira  efferbuerit,  ut  eam  conviciis  affe- 
ctam  intra  parietes  vivam  defodiendam  et  enecandam 
fame  manda vérit ,  ni  ab  familiaribus  aegre  dissvasus 
fiiisset.  Nobilis  quidem  ille  adolescens  captus,  et  pau- 
lo  post  veneno  sublatus  est. 

Christophorus  Orzag  vix  e  pueritia  egressus, 
Bomno,  otio,  venere  atque  crapula  corrupta  primum 
sanitate,  mox  pedum  manuumque  usum  amisit,et  intra 
primam  adolescentiam  una  cum  familia  exstinctus  est. 
Georgius  Bebecus,  patre  Francisco  ortus,  per  omnia 
vitiorum  atque  scelerum  genera  corruptissimo,  vitia 
patria  non  solum  aequavit,  sed  superavit.  Omnem 
enim  aetatem  rapinis ,  caedibus ,  proditionibus  égit. 
Partes  regináé  Isabellae  sequutus  revertentis  in  Trans- 
fiilvaniam  defecit,  patremque  omni  ditione  exclusum 
ad  smnmum  moerorem  et  inopiam  redegit.  Exercitum 
Ferdinánd!,  duce  Wolffgango  Puechamero  alemano 
profligavit,  ademptis  omnibus  impedimentis,  atque  tor- 
Hientis,  quae  et  multa  et  magni  valoris  erant.  Postea 
verő  in  eo  praelio,  quo  Emericus  Telequesy  unganw 


384 

Ferdinandi  copiarum  dux  in  ditione  Cassoviana  ad 

Cazam  vicum,  Velichan  begum  filequiensem  cum  VI 

millibus  Turcaram  ad  internecionem  caeciderat,  bonam 

operám  navavit.  Tandem  astu  per  Hazán  begum  cap- 

tus,  et  Johanni  II.  ab  Solymano  dono  datus,  et  patri- 

monio  per  impnidentiam  stnlte  amisBO,  nihilo  melio- 

rem  vitám  égit;    vir  in  militia  acer,  sed  lingva,vila, 

atque  moribus,  bí  unquam  alius,  flagitiosissimus.  Ad- 

miratione  forte  non  est  indignum,  trés  illustres  et  po- 

tentes  familias  uno  tempore  exstinctas  esse,  sed  etiam 

paulo   ante  plures  familias  partim  illustres,  partim 

i  non  illustres,   sed  tamen  uobilissimas  intercidisse: 

41  Dragfiorum,   Podmanicciorum,  Serediorum,    Giulay, 

|l  Baiony,  ac  Both,  nulla  belli  aut  hostili  vi ;  nam  ne 

9.  ad  bellum  quidem  ullus  ex  eis  satis  idoneus  fűit,  prae- 

5J  ter  unnm  Johannem  Baiony,   qui  in  obsidione  zigeti- 

S;  ensi  et  vitám  et  familiam  una  finivit  Plerique  certe 

ex  iis  aut  male  acquisivere  opes  atque  potentiam,  aut 

utrinque  acquisitís   prius   usi   sünt.  Nos   sane  sin- 

gulari  Dei  judicio  ista  contingere  haud  dubitamus. 


LIBER  DECIMUS  OCTAVTJS. 


Anno  insequenti  a  bellis  cessatnm  est   ín  Un- 
g&ría,  sed  tamen  magnarum  rerum  motus  atque  prín- 
cipia  inchoata  fnerant,  de  quibns  paulo  post  dicemns. 
Ib  Inferiori  Germania,  Galliis,  et  in  oriente  magna  bella 
gestasunt.  Sed  príns  germanicnm  expediemus.  Philip- 
pus  Caroli  V.  filius  Brabantiam,    Flandriám,    Hol- 
landiam,   Selandiamque ,     et    nonuullas    provincias 
ad  maré  oceanum  possidebat,  ab  Philippo   Maximi- 
liani  filio  per  matrimonium   Mariae   Caroli  Burgun- 
diáé ducis  filiae  partas..  Eae  provinciáé  novam  refor- 
mationem  evangelii  olfecerant.  Cui  rei  succurrere  vo- 
lentes  Hispani,  primo  in  praecipuis  quibusque  civita- 
tibos  novos  episcopos,  cum  antea  nuUi  fnissent,   in 
Melchlima  autem  eorum  omnium  metropolitanum  car- 
dinalem  Granduellam  burgundum  constituunt.  Quare 
magna  mutatio  per  universam  illám  ditionem  debebat 
fieri,  siquidem  cum  hi  episcopi  quamplurirai  essent, 
deberentque  illis  attribui  singulis  magni  reditus,  et  alia, 
quae  ad  omamenta  novarum  dignitatum  pertinerent,  ne- 
que  aliummoduminvenirent,  antiqua  coUegia  sacerdo- 
tnrn  atque  monachorum.  quae  in  illis  provinciis  ampHs- 

26 


HWini.  HUlO.  BI»T.  0CBIPT.  XVI. 


386 

sima  erant,  non  solum  mutata  forma  priscae  religio- 
nis,  sed  expulsis  etiam  possessoribus,  ín  paucorüm 
potestatem  redegerant.  Erant  autem  antiquitofi  coUe- 
gia,  a  principibus  viris  publice  et  privátim  institnta,  tan- 
quam  publíca  receptacula  filioriim  atque  filiarnm,  et* 
hoBpitia  sive  diversoria  nobilitatis.  Quae  mutatio  vehe- 
menter  omnes  molestabat;  quare  ín  nonnullis  cívítatibus 
neque  admissi  sünt,  nonnullas  verő  metus  aut  reve- 
rentía  príncipis  movebat  quidem,  sed  non  plane  as- 
sentiebantur,  et  impedímenta  quaerebant.  Nam  patrí- 
monia  et  donaria,  quae  eorum  famíliáé  olim  illís  col- 
legíis  donassent,  in  paucorüm  nsum  et  novam  formám 
redigi  aegre  patiebantur.  Accedebat,  quod  ínquisítio- 
nem  hispanicam  contra  novae  reformationís  homines 
induxerant.  Ea  tam  est  acerba  atque  crudelís,  ut  saepe 
ob  levissimam  rem  non  sít  satis  homínem  morte  a£G* 
cere,  sed  universam  famíliám  una  cum  omnibns  fortunis 
atque  homínibus,  síné  aetatis  et  sexus  míserícordía  ex- 
stingvere  soleant,  neque  raro  fit,  ut  pecuniarum,  odii, 
aut  prívatarum  inimicitiarum  causa  quís  tam  atrocem 
casum  subeat  Haec  ergo  res  íUos  non  solum  pertur- 
babát,  sed  formidinem  capitum  atque  fortunarum  illís  in- 
cutiebat,  quam  nullo  modo  admittere  volebant.  Quae 
omnia  augebant  fastus  mulíebrís  gubernatricis  Caroli 
V.  ex  íllegitímo  toro  filiae,  Octavíí  ducis  Placentiae 
uxoris,  et  Granduellani  avaritia  atque  ambítio,  qui  can- 
cellarií,  ut  vocant,  vices  gerebat,  quem  novae  mutatio- 
nís  acerrimum  defensorem,  et  supra  sacerdotalem  di- 
gnitatem  spirítus  gerentem,  quodque  ipsam  gubernatri- 
cem  arctiori  vinculo  quam  par  esset,  in  suam  pote- 
statem redegisset,  et  unum  omnia  ad  se  trahere,  et 
gubernare,  admínístrareque  volentem,  omnes  mimm 
in  modum  odio  habebant,  neque  passurí  videbaatur 


387 

diutíaspriucípesvirifdeuuncíata  re  saepius  regiHispa- 
niamm.  Tantum  ením  in  ambos  erat  ódium,  nt  cum 
quendam  supplicem  libellum  gubernatrici  porrigen- 
tem  et  alloqui  volentem  ipsa  praeteriret,  interrogas- 
setque  ab  cardinale  qnis  ille  esset?  et  respondisset,  es- 
se gheuBinm,  quod  significat  pauperem,  arrepto  voca- 
bulo  ad  novitatem  rei  omnes  novae  reiigiouis  homiues 
deinceps  Gheusii  vocarentur,  quemadmodum  in  Fran- 
cia Hugonotti.  Tandemque  sibi  metuens  aulám  relin- 
qnere  et  in  sua  récédére]  sit  coactus,  iram  tamen 
regig  in  dies  aeuere  non  cessabat.  Accidit  quoque,  ut 
Antverpiaeinprimario  templo,  quod  nos  longe  ornatifi- 
simum  et  nobilissimum,  si  unquam  aliud,  vidimus,  et 
plerisque  oppidis  ac  civitatibus  imagines  detrahe- 
rentur.  Igítur  Philippus  rex  Hispaniarum  rem  armis 
perficiendam  esse  ratus,  ducem  Albanum  conscriptis 
militibas  in  Belgicum  ablegat.  Qui,  ubi  in  Italiam  ap- 
pulit,  deductis  ex  Sicilia  et  aliis  locis  veteranis  VII 
millia  Hispanorum  confecit,  ac  per  Insubriam,  Griso. 
nes  et  Helvetiam  adulto  autumno  iter  instituit.  Sed 
Grisones  et  Helvetii  impedituri  viam  videbantur.  Nam 
Ku8  V.  pontifex  maximus,  qui  diu  bellum  adversus  prote- 
stantes,  ut  vocant,  meditabatur,  Philippum  ac  Sabaudiae 
dncem  praecipue  ad  bellum  inipellebat ,  ut  Genevam 
dvitatem  nobilissimam  in  Helvetia,  ubi  novae  religio- 
nia  achola  existit,  praecipua  obsidione  premerent,  pro- 
mittens  eis  auxilia  ingentia ;  idque  Sabaudo  persva- 
debat  ea  etiam  ratione,  ut  opulentam  civitatem  et  fíni- 
tímam  eoque  sibi  commodissimam  in  suam  ditionem 
adjiceret.  Sed  Helvetii  minimé  negligendam  sibi  hujus 
rei  famam  cogitantes,  tum  etiam  quod  Albanum  pa- 
ratom  habere  militem  scirent,  civitatem  praesidio  fir- 
loant,  ipsi  verő  XL  millia  et  amplius,  si  opus  foret,  in 

25* 


388 

armis  erant  futuri.  Albanus  ergo  legatíonem  ad  eos 
misit,  ut  sibi  exercituique  liberum  commeatum  darent? 
quod  ipsí  quidem  coucesserunt  his  conditionibus :  prí- 
mum,  ut  obsídibus  caveret  nullám  hostilitatem  nullám- 
ve  damnum  illaturum,  deinde,  ut  manipulatim  et  síné 
signis  míles  transiret.  At  Flandrici,  quanquam  inter 
sese  bene  convenirent,  arces  atque  civitates  omnes  in 
potestate,  populumque  sibi  devinctum  et  ultro  obse- 
quentem  tenerent,  possentque  in  principio  egregie 
bellum  defendere  adversus  parvam  manum  Hispano- 
rum :  noluerunt  tamen  arma  sumeré,  cum  neque  satis 
dignam  belli  causam  rebantur,  tum  verő  quod  non  ad 
vim  inferendam,  sed  tutandam  saltim  provinciám,  mi- 
litem  adducere  Albanus  ostenderet.  Quod  tamen  Auran- 
gius  et  nonnuUi,  qui  Hispanorum  ingenia  penitus  con- 
siderabant,  simulationem  esse  facile  intelligebant,  ne- 
que illis  credendum  esse  jndicabant,  quod  verum  fuis- 
se  intellexerant,  ubi  Albanus  fines  attigit ,  nam  exer- 
citum  in  ordinem  redegit,  et  in  Germania  peditem 
equitemque  conscribere  incepit,  et  tum  sero  intellexe- 
re,  quo  animo  adventaret.  Qui  cum  copiis  destitueren- 
tur,  et  Aurangius  Antverpiam,  quam  obtinebat,  totíus 
septemtrionis  et  occidentis  longe  frequentissimum  et 
nobilissimum  impérium  sine  milite  retineri  diffidereti 
in  Germaniam  discessit.  Comes  Egmondanus,  qui  ar- 
cem  civitatis  gandavensis  et  Flandriám  gubernabat, 
cum  et  paulo  ante  in  Hispániám  ad  Philippum  profec- 
tus  benigne  exceptus  esset,  tum  quod  nihil  hostile  fe- 
cisset,  nihil  sibi  metuendum  putabat.  Igitur  Albanum 
uti  in  pacata  provincia  honorifice  excipit.  At  Albanus, 
ubi  Brussellas  pervenit,  quae  civitas  est  sedes  illarum 
provincíarum,  primum  omnium  gubernatoris  officitun 
nibí  vendicat;    quod  gubematrix  Caroli   V.  Bpuría 


intelligens,  ad  Philippum  litteras  dat,  expostnlando, 
et  nt  sese  in  Italiam  ad  maritum  redire  permittat, 
petit,  qnando  jam  Albanus  eo  officio  fángeretur.  Quod 
eam  Philippns  üli  haud  gravatim  conces8Ísset,  brevi 
in  Italiam  díscessit.  Albanus  verő  prímnm  Antver- 
piam  munitíssimam  civitatem  sine  impedimento  occu- 
pat,  praesidiumqneHispanorum  imponit,  etpaulo  post, 
táeme  horrida,  arcem  validissimam  in  ea  construxit, 
moeniaque  urbis  aliqnot  in  locis  dejecit,  et  fossas  so- 
lo  aequavit ,  statimque  arcem  gandavensem  a  vica- 
rio  Egmondani  poposcít.  Ad  quod  ille  respondit,  se 
BÍnesuidominicommissione  arcem  honeste  nemini  da- 
re  posse,  non  enim  a  se,  sed  ab  Egmondano  primario 
praefecto  petendam  esse.  Hanc  ergo  occasionem  Alba- 
nus forte  studio  quaesitam  nactus,  comitem  Egmonda- 
nnm  nihil  tale  metuentem  capit,  et  arcem  tradi  jubet ;  si- 
m\  etiam  comitem  Hornauum,  quos  in  arctissima  Hi- 
spanorum  custodia  in  arcé  gandavensi  asservari  jussit; 
in  alias  etiam  civitates  et  lóca  opportuna  praesidium 
Higpanornm  imponit.  Quibus  perpetratis  quampluri- 
mo8  et  eos  praecipuos  quosque  in  singulis  civitatibus, 
nobiles  item  viros  ac  magnates  capit,  et  in  vincnla 
tradit,  simul  principem  Aurangium  et  alios,  qui  se  ab- 
sentaverant,  quorum  magnus  erat  numerus,  ad  certam 
dicm  citat,  facta  illis  fortunarum  atque  vitae  securitate 
á  revertissent.  Ex  quibus  plerique  reversi  statim  tru- 
ddati  sünt,  et  bona  confiscata.  Ideo  tantus  metus  o- 
nmibus  est  incussus,  ut  supra  LXXX  millia  hominum 
inGermaniam,  Franciam,  Angliám  que  profugerint.  Ex- 
iadc  vix  uUa  dies  praeteribat,  qua  de  plurimis  diver- 
Bia  in  locis  supplicium  non  sumeretur. 

Quibus  de  causis  princeps  Aurangius  et  nonnul- 
ti  Bcríptnm  publicant,  invehentes  in  Albanum  et  cru- 


i 


390 


I 


delitatem  Hispanorum,  seseque  purgantes :  se  nihil  hac- 
tenus  hostile  <íontra  regem  Hispanianim  movisse,  nec 
quenquam  eorum  qnicqnam  ex  eis  mernisse,  quae  Álba- 
nus  et  Hispani  facerent.  Nam  se  privilegia  et  priscam 
libertatéra  verbis  atque  precibus  hactenus  defendisse, 
Albanum  verő  non  eorum  meritis,  sed  hispanico  quo- 
dam  ingenio  atque  more  bonis  eorum  inhiare,  et  ca- 
pitibus  insidiari,  ac  quotidie  praestantes  et  opulentos 
quosque  caedere,  ut  eorum  bonis  confiscatis  praetex- 
tu  et  quaesito  quodam  colore,  prout  in  Sicilia  et 
neapolitano  regno  hispanícam  coloniam  conderet. 
Hispaniarum  regem  malis  consiliis  seductum  esse.  Ca- 
rolus  enim  V.  se  et  successores  suos  jurejurando  ob- 
strinxit,  servaturum  se  et  defensurum  privilegia  li- 
bertatesque  eorum.  Qaare  cogi  sese  sumeré  arma, 
non  quidem  contra  regem  Hispaniarum,  quin  potins 
pro  defensione  honoris  ejus,  contra  eos,  quijus- 
jurandum  paternum  violare  ausi  essent;  simul  ab  prin* 
cipibus  et  liberis  civitatibus  auxilia  flagitans,  exerci- 
tum  conscribit.  Nam  eas  provincias  Carolus  V.  ad  im- 
périum colliga verat,  eoque  tanquam  confi  ederatis  et 
annexis  imperio  auxilia  dabant,  et  ad  MaximiliaDum 
nuncios  miserant,  curaret,  ne  illae  provinciáé  ab  Hi- 
spanis  privilegiis  atque  libertate  fraudarentur,  ac  exi- 
liis  atque  mortibus  tot  et  tantorum  virorum  ad  extre- 
mam  pervenirent  desolationem.  His  ergo  de  causis 
conspirationes  multae  in  provincia  fiebant,  cogente 
necessitate  homines  in  maximo  timore,  res  maximas 
vei  etiam  desperatas  tentare.  Nam  ad  grumendalense 
monasterium  prope  Brussellas,  euntem  ad  sacra  Alba- 
num cum  omnibus  Hispanis  vita  privandum  convene- 
rant.  Lirae  altéra  erat  conspiratio  :  alia  item  ad  fi- 
nes  Picardiae,  alia  in  provincia  Artesia  in  Maestrich, 


391 

in  Leodio,  in  Hollandia,  cujus  caput  erat  Prederotus , 
vir  ab  universis  mire  amatns,  et  qui  magnas  res  mo- 
toros atque  gcstnras  erat,nisiin  ipso  belli  ardore  fato 
fonctus  foisset.  In  diversis   ergo  partibus  castella  et 
oppida  occnpabantur,  et  praelia  íiebant,  quamvis  non 
memorabilia.    Sed  tamen  ín  Frísia  justo  praelio   di- 
micatum  est  :  siqnidem   Ludovico  comiti   Naxoviae, 
fratri  principis   Aurangiae,    comes   de   Aremberga 
generális   dux  omnium  copiarum  Albani,  cum  exer- 
citn  ad  Gruningam  occnrrit,  qui  peditatu  praestabat ; 
erant  enim    Hispanorum   selectorum   atqne  expedi- 
torom  tria  millia  et  quingenti.  Acre  et  cruentum  fűit 
praelium  Germanis  vietoribus :  nam  Ilispanis  obstina- 
tÍ88Íme  pugnantibus  omnes  ad  unum  occidione  sünt 
occisi.  Qui  enim  vivi  in  manus  venerant,  ii  quoque  a 
praelio,  veluti  suis  parentarent.  quos  Albanus  quoti- 
díe  trucidabat,    supplicio   affecti    sünt.     Comes   de 
Aremberga  confossus  vivus  in  potestateni  hostium  ve- 
nit,  sed  in   itinere  ex  gravitate    vulnerum    decessit. 
Molti  praeterea  duces,  et  illustres  viri  eo  praelio  de- 
BÍderati  sünt,  amissa  tormenta  aenea  atque  impedi- 
menta  omnia,  supellex  argentea  comitis  Arembergen- 
8Í8,  et  menstrui  stipendium.  Ex  hostibus  praeter  alios 
non  ita  magni  nominis,  Adolphus  fráter  Ludovici  et 
Anrangii   desideratus  est.  Albanus  amisso  exercitu 
novas  copias  conseribendas,  et  reliquias  contrahendas 
atatuit.  Nam  pai-tim  ira,  partim  ut  contraheret  copias, 
qnae  distractae  erant,  in  diversa  lóca  civitatesque  ad 
cnstodiendos  captivos  XXVIII  illustres  et  nobilissi- 
mos  viros  duobus  tantum  diebus  et  id  Brussellis,  Gan- 
davi  XVIII,  in  aliis  civitatibus  alios,  tribus  deinde 
diebus,  post  crudeli  et   indigno    exemplo   abductos 
Gandavo  comitem  Agamontanum  ct  comitera  HornA* 


392 

nura,  quo8  dnodecim  Hispanorum  vexilla  et  equitatas 
pro  custodia  deduxerunt,  ambos  ex  príncipum  famí- 
lia oriundos,  et  tam  de  Carolo  Y.  patre,  quam  de  íilio 
bene  meritos,  et  aurei  velleris  equites,  publico  affecit 
Bupplicio  :  BÍquídem  Agamontanus,  praeter  alía  bene 
merita,  exercitum  Gallorum  ad  Gravalingam  fudit,  at- 
que  prostravit  ingenti  strage,  qui  praeter  praeclaras 
animi  et  corporis  virtute8,proceritate  corporis  et  pulch- 
rítudine  formae  longe  omnes  snperabat,  atque  celebris 
et  quodammodo  admirandus  habebatnr.  Pancis  ante  an- 
lÜ  nis  cum  Aurangio  familiariter  atque  multa  de  íis,  quas 

\l  snpra  memoravimus,  causis  nobis  conquerebatur,  et 

id  unum  dolebat,  quod  prisca  privilegia  et  libertateB, 
quas   progenítores  ipsís  tradidigsent,    sno   tempore 


4: 


^í  violarentur,  et  nonnihil  in  Gríanduellui  insolentiam  in- 

Cr.  vehebantur.  Quorum  omniuni  bona  ad  fiscum  sünt  rela- 

2^  ta.  Fráter  comitis  Hornani  in  Hispánia  cum  aliquibus 

^l  Belgis   simili   supplicio    sünt     affecti :    filius    verő 

i?2':  Aurangii  in  Hispániám  est  ablegatus.  Albanns  colle- 

ctis  jam  suis  copiis  et  conscriptis  novis  assumptisque 

secum  omnibus  provincialibus  paulo  post  ad  Grunin- 

gam  contendit,  ubi  praelium  erat  initum,  cujus  adven- 

tum  hostes  non  sustinuerunt ;  nam  Aurangius  et  Ki 

colaus  comes   de  Hochstat,   qui   auxilia   principum 

coUigebant,   nondum   advenerant.    Quare  Ludovicus 

comes  Naxoviae  cum  suis  copiis  Emdem  versus  castra 

movit,  quorum  vestigiis  Albanus  insistens  duo  praelia 

secunda  fecit,et  ultimo  Ludovicus  amissis  circiter  VII 

millibus  ex  suis,    et   machinis  aeneis  atque  impedi- 

mentis  aegre  sibi   consuluit.  XXI.  Julii  1568.  fűit 

ultimum  praelium.  A  quo  praelio  in  Belgio  nihil  est 

memorabile  gestum,  praeter  supplicia  multorum  mor- 

talium;  quamquam   principes    Germaniae   Aurangio 


magna  auxilia  contribuerant ;  erant  et  Gallornm  et 
Bdgamm  magnae  et  qnidem  instructissimae  apud 
emn  copiae.  Sed  cnm  omissis  rei  bene  gerendáé 
initíis  parnm  jam  in  Belgio  posse  proíicere  putaret, 
in  Galliam  ad  Condensem  exercitum  traduxit,  ut  con- 
fecto  ibi  bello,  conjunctis  viribus  iterum  in  Belgium 
rediret;  sed  id  frustra  fűit,  cum  in  Galliis  opinione 
omnium  plus  duraret  bellum.  Siquidem  per  idem  tem- 
pus  maxima  bella  gesta  sünt  in  Galliis,  quae  statim 
ernperunt,  simul  atque  Albanus  hostilem  expeditio- 
nem  in  Belgium  ductaret. 

Pius  V.  enim  pontifexmaximus  e  belgicae  cladis 
occasione  foedus,  ut  vocabant,  sacro-sanctum,  de  ex- 
Btirpandis  haereticis  incepit  ardentissime  soUicitare, 
missis  ad  omnes  potentatus  legatis,  et  cruciatam, 
jam  pridem  obsoleta  paparum  fnlmina,  erat  in  orbem 
chrístianum  immissurus,  ni  verecundia  aliqualis  reti- 
nuisset,  quod  nimis  cognita^etparum  profutura  intelli- 
geret.  Jubilaeum  tamen  indixit,  ac  dimissis  per  omnia 
regna  diplomatibus  (bullas  vocant)  tamquam  classi- 
cum  ad  concitandum  in  christianitate  bellum  concine- 
ret  nihil  reliqui  faciebat,  et  supplicationes  ad  Deum 
fieri  jussit,  quae  magnis  ceremoniis  in  űrbe  pro  mo- 
re peragebantur ,  simulque  Romanis  et  ditionibus 
pontificatui  subjectis,  in  super  coUegiis  sacerdotum, 
moDachorumque  ad  bellorum  subsidia,  tamquam  ad 
pios  osus,  maximas  contributiones  imposuit,  et  qui  ad 
bellum  contra  haereticos  auxilium  opemque  pro  qua- 
litate  et  censu  suo  attulisset,  amplissimas  elargitur 
indolgentias,  quibus  peccata  remittuntur  tam  praete- 
rita,  qnam  futura,  et  animae  revocantur  ex  loco, 
quod  Purgatórium  appellatur.  Sed  uno  omnino  ma- 
ximo  acerrimoque  administro   Cardinali  Lotharíngo 


394 


regein  paenim  atqne  reginam  exacneluitf  qui  anminas 
8ibi  partes  md  inflamnundnm  regem,  et  admmistran- 
dom  bellnm,  ob  pnerílem  aetmtem  regia  et  regináé  ni- 
miam  gratiam.  pontíficis  instrocta  deanmserat.  Ita  pon- 
tífex  ministnim    longe   aptissimnm.   et   Lotharingas 
pontificem   desiderati&simnm  nacti.   Nam  et  iHe  fia- 
grantissimns  ad  bellam,  et  kic  pari  stndio  conserTitn- 
dae   et   angendae  potentiae,  alterí   alteris  praestítis 
operis  deserviebant.    Qaippe  Lotbaringus  innnmeris 
eisdemque  immensis  saeerdotiís  onerabatur,  et  anc- 
toritatem  mirisartíbas^tanqaam  clandestínis  caniculis, 
apud  regis  et  regináé  anres  evendicabat,  qood  alias 
pacatia  rebns  obtinere  non  poterat.  Non  obscura  qno- 
que  fáma  emicoíti  impérium  gallicnm  una  cnm  dnce 
Francisco  Guisio  jam  dia  conceptom  familiae  auae 
per  eum  parari.  Igitur  principes  aangvinis  ac  refor- 
matae  religionis,  qui  priori  bello  pactis  utrumque  se- 
dati  erant,  sibi  metuere  eoeperunt,  quod  foedus  ic- 
tum,  bellum  atque  exercitum  in  proximo  et  in  con- 
tigua  8ibi  provincia  paratum,  et  in  promptn  esse,  alia- 
que  omnia,  quae  agerentur,  bene  intelligerent :  quod- 
pacta  non  observari,  et  regem  VI  millia   Helvetia-' 
rum  noviter  conscripsiBse  viderent.  Postquam  verő  e* 
nuncioB  ac  litteras,  quae  ultro  citroque  commeabant,  m^ 
tercepere,  nihil  dubitandum  rati  sünt,  unum  ergo  tan-- 
túra,  ne  uti  Belgae  imparati  opprimerentur,  metuebant, 
primumque  ad  regem  querimonias  deftrre,  et  ut  edic- 
tum  observetur,  petére :  tum  flagitare,  ut  Italos  omnes, 
qui  seditionum  essent  autores,  atque  novarumimpositi- 
onum  ac  tributorum,  ipsam  quoque  reginam  tanquam 
novarum  rerum  eupidam,  et  cui  amplius  eredére  non 
posscnt,  ab  aula  amoveret,   denique  regnnm  ipsum 
convocato  concilio  gentis  ex  publico  omnium  statunm 


decreto  ín  prístínmn  statum  et  splendorem  restítueret. 
Nunqaam  enim  feminas  in  Galliis  ex  veteri  instituto 
gentÍB  aut  tntríces  ant  gubernatríces  egisse,  quippe 
legem  salicam,  hactenus  sacro  sanctam  id  disertíssi- 
me  vetare.  Jam  si  omnino  in  aula  agere  malit,  saltem 
imitetnr  reginam,  qnae  Bianca  vocata  fűit.  Ea  enim 
in  aula  degebat,  sed  nullám  administrationem  publi- 
cam  attingebat,  et  ad  differentiam  Bianca  appellaba- 
tur,  qnod  viduae  regináé  in  Galliis  non  puUam,  vei 
atram  véstem  more  aliarum  gentium,  sed  candidam 
gestare  solitae  fuerant,  contra  quam  modema  regina, 
quae  et  ipsa  italici  generis  in  hoc  etiam  Italorum  ser- 
varét  consvetudinem.  Sed  unum  potissimum  cardinalem 
Lotharingum,  hominem  peregrinum,  fabricatorem  o- 
mnium  malornm,  impulsorem  regis  atque  regináé,  omni 
prorsus  administratione  atque  ab  ipsa  aula  dimoverat. 
ütque  pro  eorum  securitate  trés  civitates,  Bononiam, 
Caletum  etMetensem  civitatem  manibus  eorum  traderet, 
atque  Helvetii  exauctorarentur;  neque  enim  intellige- 
rent,  quo  tot  bellorum  indicia,  quam  ad  eos  opprimen- 
dos  spectarent.  Sed  nomine  regis  dissumalanter  re- 
8pondebatur,fore,  ut  in  melius  propediem  omnia  emen- 
darentur,  ut  perspicere  possint,  velle  regem,  omnibus 
sibi  subjectis  ex  aequo  etbono  consulere;  saepe  et  ab 
regina  eadem  magnis  pollicitationibus  repetebantun 
Connestabilis  autem  et  Lotharingus  Helvetiorum  mi- 
litem  et  exercitus  conscribendi  causam  adducebant, 
antiquom  esse  et  inveteratum  Hispanorum  in  gallícum 
regnum  ódium,  et  timendum  ne  occasione  nacta  ali- 
qiiid  hostile  attentent,  praesertim  cum  in  vicina  pro- 
^cia  valídíspraesidiisfulctos  intelligerent.  Haec  ita 
in  speciem  ostentabantur.  Condaeus  atque  alii  primo- 
w  reformatae  religionis  viri,  ingravescentibus  rebos 


396 

nihil   sibí    cnnctandam   vident,   qnin     regem  corsffi 
adeant,  praesensqne  perícnlnm,  siqiiidem  res  ita  pro- 
cedat,  ostendant.  Díem  conveniendi  regis  dicunt,  et  nt 
haad  obscnras  Lotaríngii  insidias  ab  capitíbuB  bqíb,  sí 
posBcnt,  depellerent,  armatos  veníre  piacet  Condaei 
adventantis    nuncius,    ut   pervenit    ad    Lotaringam, 
regi    reginaeque    qaam  magnó    in  periculo    esBent 
constituti,     ostentare,     Condaeum     magna     armato- 
mm  vi   ideo    advolare,   ut   omnes  simul  in  potesta- 
tem  redigat,  et  buo  arbitratu,  nisi  mature  provideatur, 
regnum  administret.    Ita  magnó  metu  reginam  atqne 
regem  consternatos,    et  Helvetiorum   agminibus  stí- 
pátos  Parisium  celerrime  deducit,  ibi  rex,  instigaate 
regina  et   Lotaringo,  ad  populum  parisinum  et  non- 
nullos  primarioB  orationem  facit,  atque  in  Condensem 
et  alios  reformatae  religionis  viros  invectus,  auxilia 
poposcit.  Ad  quod  parisini  et  clerus  ipse  haud  gra- 
vatim  consensere,  et  promisere  magna  auxilia  respon- 
dente  connestabile  Momorantio,  qui   de  se  multa  lo- 
cutu8   sangvinem   ac  vitám   effusurum  pro  rege  pol- 
licetur,  et  declaratur  generális    dux  omnium  regia- 
rum  copiarum,  fratre  regis  assentiente,  et  permi ttente 
connestabili,    quod    alioqui    id   sui   muneris  secun- 
dum    regem     summae    digiiitatis   fuisset :    conscrí- 
bunturque  copiae  tam  urbanae  quam  provinciales,  et 
ex  Germaniis    auxilia   evocantur.    Ad    regem  item 
Hispaniarum,  in  Italiam  ad  singulos  principes,  res- 
publicas,  et  ad  pontifícem  legatipro  auxiliis  amandan- 
tur.  Qui  ingeutia  auxilia  ea  conditione  promisit,  ne  pac- 
tione  ulla  religionis pax  ineatur,etadidempraestandnm 
singulos  principes  et  respublicas  liortatur;  et  episcopnm 
narniensem ,   qui   negotiorum    agendorum   solertiasi- 
muB  habebatur,  ad  circumeundos  sin^loB  potentatuB 


\ 


ablegat.  Qni  cnm  omnes  principessingillatím'circum- 

isset,  VenetíaB  venit.   Quibus  ipse  potestatem  fecit 

condítíones  dandí,  qníbns  vellent   foedus   inire   cum 

pontifice,  rege  Hispaniarum,  et  Gallorum  ádversus 

haeretícos.  Veneti  tamen  respondent,  instítutum  rei- 

pnblicae  illins  fuisBe  nunquam  ultro  hostes  sibi  pa- 

rare ;  tnrcicum  bellnm  semper  ipsís  snspectum  esse, 

eoque  qaotannis  classes  instruere  atque  parare,  quod 

qnídem  maximís  impensis  facere  cogerentur,  ne  frau- 

de  hostili  imparati    detrimentum  acciperent.   Eodem 

quoqne   tempore  legátus  gallicns  ad  sollicitanda  au- 

xilia  missus  aderat,  cui  eodem  modo  est  responsum, 

ntí  pontificío,  praeter  id  qnod  admonebant,  Francisco 

regi    C     millia    nnmmum     aureum    mutui    nomine 

antea     dedisse,     quae    ipsis   exsoluta     etiam  hac- 

tenns    nnnqaam  fnissent.  Alii  tamen   príncipes   au- 

lília    dedere,    ferrariensis ,    florentinus,    sabaudns, 

et  Donnnlli  alii.  Rex  Hispaniarum  pecuniam  atque  mi- 

litem  dedit  Albanus  enim  partém  copiarum  ín  auxi- 

lium  misit  jussu  regis.  Quibus  cognítis  neque  Condensis 

ex  altéra  parte  defuit;    nam  et  ipse  quotidie  novis 

auxilüs  augebatur,  et  edictum  publicat  in  hanc  sen- 

tentiam,  ne  quis  ignorare  posset  causam,  cur  ipsi  fre- 

quenti  numero  tam  nobiles,  quam  magnates  utriusque 

religionis  convenissent,  hanc   esse,  nimirum   uti  suae 

majestatiregíaesupplicarent,  convocaret  concilium  o- 

mniumordinum  totiusregni,  ad  abolenda  nova  tributa, 

qnae  permalitiamltalorum  ab  aliquotannisessent  im* 

posita.  Utque  oppressionibus  populorumprovideretur, 

cunctaque  ín  pristínum  et  antiquum   statum  atque 

Bplendorem  reponerentur.  Maximé  enim  ad  se  pertine- 

re,  yeroB  príncipes,  et  consangvineos  ac  naturales 

aabjeetOB,  majestatem  regis,  fidem  ac  jusjurandum 


I 


398 

f^jiiB  defeiiílcie.  lllos  verő  violatores  edicti  regii  ac 
ftdöi  esse :  illos  nomen  regium  praetexere,  cum  ipsi 
revera  regiam  majestatem  oppugnent  Lotharingum 
homiaem  peregrinum  ac  regi  manifeste  liostem,  qui 
sese  verum  CaroliMagni  beredem  praedicat,  non  debere 
regis  minoris  actatcm  gubernare.  Edicit  quoque  Bub 
poena  mortis,  ne  quis  praetextu  religionis,  quenquam 
in  persona,  vei  bonis  molestare  audeat ;  ex  Germaniis 
verő  auxilia  peditum  atque  equitum  rogat,  cum  íq- 
terim  ad  sanctum  Dionysium  regias  aures  precibus 
commotiirus,  aut  remedia  quaesiturus  ageret  At  illis 
bellico  tumultu  omnia  miscentíbus,  connestabilis 
quam  maximum  potest  exercitum  et  tor  menta  aenea 
ad  opprimendum  primo  impetu  Condaeum,  educit.  Pa- 
risini  tamen  impetum  hostium  non  sustinentes,  labare 
primura,  deinde  foeda  fuga  portás  urbis  repetere. 
ConneatabilÍB  lethali  vulnere  affeclus,  ab  suis  abreptus, 
paucos  post  dics  decessit.  Fűit  hoc  praelium  14  o  Nov. 
Quae  cum  ad  apertum  beilnm  pervenissent,CondensÍ8  in 
Lotharingianíjpermissa  ab  duceitineris  facultate,  pro- 
fectusest,  ut  ibi  germanica  auxiiia  exspectaret,  abscis- 
sís  omnibuspontibus,qua  transibat,et  omniannonasecum 
ablata,  ut  regii  si  sequi  vellent  ac  dimicare,  uti  pro- 
posuerant,  ne  antequam  omnes  copias  contraxisset, 
decertandum  cogeretur.  Nihilominus  non  deerant, 
qui  paccmtractarent;  Condensis,  et  qui  cum  eo  erant, 
petebant,  uti  rex  extraneos  omnes  dimittat,  et  possiot 
babere  coBciones  publicas,  ac  libertás  sit  religionis, 
salvis  rebus,  fortunis,  praefecturis,  ac  dignitatibus, 
fiecundum  jam  antea  initam  pacificationem.  Gontra 
rex  cQucionea  publicas  non  admittebat;  cetemm  alia 
quoque  omnia  suo  arbitratui  et  gratiae  permitti  vole- 
bat.  Ita  infectis  rebus  utrique  auxiiia  sollicitabant 


399 

Bex  verő  legationem  misit  ad  principes  Germaníae, 
ne  auxília  darent  hostibus ;  aliam  misit  ad  caesare™) 
ne  peimitteret  Germanos  in  auxilium  hostium  suorum 
proficÍBci.  Caesar  generálé  edictum  facit,  singiilatim 
etiam  ad  principes  seribit,  ne  quis  in  Gallias  adver- 
Bos  regem  suppetias  laturus  proficiscatur,  sub  poena 
bandi  imperialis.  Quod  cum  nihil  apud  Germanos  pro- 
ficeret ,  non  dissimulabat  vehementer  se  aegre  fer- 
re,  ideoque  contra  omnes,  qni  Condensi  anxilinm  tu- 
lissent,  Viennae  bandám  (uti  vocant)  imperiale  so- 
lenni  ceremónia  edicit :  et  paulo  post  indicto  con- 
ventu  ad  Eufordiam  per  legatos  conqneritur  de  non 
observatione  mandati,  et  execntionem  bandi  postu- 
labat  Qna  re  non  parva  commoda  caesar  tacite  pi- 
ccabatur,  si  res  successisset,  uti  iiimirum  auxiliis 
Oermanorum,  bona  praesertim  Palatini,  ntí  nuper 
Ootta  capto  Johanne  Friderico,  expugnari  possent, 
CDJus  ditio  ad  Rhenum  sita  est  ad  Brabantiam  ab  una 
parte,  ab  altéra  verő  inter  ditionem  Ferdinandi  fratris 
Bui,  quae  superiorem  partém  regni  spcetat.  Pontifex 
BDim  ad  hanc  rem  vehementer  sollicitabat  caesarem, 
promittens  auxilia,  et  ostendens  illi  maxima  emolu- 
menta)  ne  hanc  occasionem  amitteret,  qua  liberis  suis 
prospicere  posset,  cum  omnibus  atque  singulis  vix 
^üfficerent  paternae  ditiones:  simul  commoditatem  rei 
l)ene  gerendáé,  propter  vicinitatem  Belgii  et  ditionis 
Ferdinandi  fratris,  ex  quibus  auxilia  procul  dubio 
ísaet  accepturus.  Jam  verő  in  iisdem  provinciis  exer- 
eitam  conscribere,  Helvetios  finitimos  evocare,  ex 
Itália  auxilia  mittere,  nullius  laboris  propemodum  es« 
Be.  Principes  tamen  imperii  respondent,  nihil  se,  nec 
eos,  qni  in  Galliis  sive  uni,  sive  alterí  parti  auxilia 
ferrent,  contra  decreta  imperii  committere.  Nam  ita 


4'>- 

f-M^&re    i'r  i*:»ccr>u  ispeTÍ:  asxflnnn  ferant,  jam  veio 
írenrrif  t«$*t  2>:*?:e>  iapeiü  :  (T^nunoe  liberos  pops- 
ícisl.  xx  ^eZ^tx:.  ^  cxrt<i&.   Moper  mílitare   consyei- 
«^  A  i  >^r-:-i.>r3L  v^rro  re^  responsnin  dánt  io  hane 
s<-i.:ei.ii&3i    zL&Ik  »^  ii'T^  copus  mnxiliares  mitteie, 
CteAzi     icni  'r<eIIxiL  r^spectare.  qnod  alioquí  ipsÍB  im- 
zLZi^Tt oen:-  ::-3j*erií«riit. ex eo. quod  vocarent,  sacro- 
saii«':-  :.>e-irrr,    Iz^^rtia  ergv"^    rnuxilim    ntrisqoe  ex 
Grniaiia  áí*  eLere:  toi  iliustres  riri  ex  nniversa  Gal- 
lia. Gtnnaziia.  Iialia  concnrrenint.  tanti  exercituB  con- 
dali   >zl:.  ;n  din  obrisiianss    orbis  tantos  non  fece- 
rit.  nec  videríi.  Xam  cae«aris  exercitns.  qm  adversiiB 
Solymani  p<Menn$$imam   expeditionem.  tempore  belli 
zigbetiensis.  ex  nniver^ae  propemodnm  chrístíanitatifl 
anxiliis  oonstiterat.  ne  unnm  quidem  eamm  partinm 
lon^  intervall:*  aeqaabat.  Qnare  crebra  praelia  com- 
minebannir.  arce$  atqae  urbes  aliqnando  ab  bis,  ali- 
qnando   ab   illis  espugnabantnr.   popnli  insnrgebant 
et  catbolici  protestante&.   quos  illi  Ugenotos  vocant; 
protestantes    vioissim   oatbolicos.  alterí  alteroa  non 
8olam  bonis  spoliabant.  sed  etiam  vita.  Ecclesiae  at- 
qae   monasteria   destraebantor.   Ita  popnlorum  inter 
8e  co  untiam,  catbolicis   odio.  illis  injnria  affectích  et 
novae  religionis  stndio  impnlsis.  admirandae  caede8 
et  crndelitates  matuo  patrabantor.  Exercitns  tameni 
qnamquam  sibi  invicem  aliqaando  appropinquarent,  ei 
le\ia  certamina  ederent.  de  snmma  tamen  rei  pericli- 
tarí  bánd  ita  facile  volebant,  qnod  id  difficillimnm  es^ 
set,  et  tantnm  8ang>'inem  cbristiannm  profnndi  neces^ 
se  videbant,et  praesertim  nniversam  exstingvi  Franciáé 
nobilitatem,   quo  nibil  dementios   videbatnr,  cnm  et 
victori  et  victopariter  perniciosum,  et  nniversae  Gal- 
liae  fiinestnm  esset  fntnrnm.  Pontifex  verő  id  nnom 


«ptabat,  atqne  per  legatos  mire  sollicitabat;  ne  ullis 

eonditíonibtiB  praeterquam  bello   pax  componeretur, 

qnod   alias   autoritatem    siiam  imminui  certo  scíret 

Sed  regii,  qaod  etíamsi  vicíssent,  religionem  extingvi 

impo88Íbile    judicarent ,    altius   euim    radices    jam 

egísse,  qnam  ut  armis  exstirparí  posset,  rem  ín  dis- 

crimen  addnci  nolaerunt ;  plerique  ením  etíam  in  ca- 

stris  regiis  novam  religionem  amplectebantur,  quan- 

quam  regiorum  parte»  sequi  cogebantur.  Neque  de- 

faenint,  'qui   ex  ipsis  quoque  castris  ad  Condensem 

transirent  Quare  bellum  protractum  est  ab  autumno 

ad  hiemem,  ab  bieme  ad  aestatem  fere.  Quibus  omni- 

bns  de  causis,  et  cum  annona  quoque  ípsa  utrosque 

jam  deficeret,    consumptis   omiiibus  alimentis  atqne 

commeatibns  regina  ad  exercitum  regium  venit,  cnm  ple- 

rísque  primoribus  a  consiliis  regis,  delectisque  arbitris 

ab  ntrisqne  de  pace  agitari  coeptumest.  Quae  tandem 

icta  est  et  pnblicata  tam  Parisiís,  quam  in  aliis  locis, 

magís  necessitate,  ut  paulo  post  apparuit,  quam  vo- 

luntate  et  commodo  publico.  Pacis  capita  baec  fuere : 

uti  conditionesannosexagesimotertioinitae  rataeper- 

inaneant,observenturque;  Condensis  et  alii  omnes,  qui 

eum  sequuti  fuissent,in  pristinam  regis  gratiam  redeant, 

restitntis  utrinque  omnium   atque  singulorum  bonis, 

fortunis,  dignitatibus  atque  immunitatibus ;  Condensis 

prínceps  sit  consilii  regii,  et  gubernátor  omnium  ser 

condnm  personam  regis;  religionis  autem  libertás  sit, 

tam  publicas  conciones  agere  et  audire,  quam  docto- 

res  religionis  publice  alere,  excepta  saltem  civitate 

parÍBÍensi  et  illius  districtu,  utque  catholici  cujuscunque 

ordiuifi  ad  suas  ecclesias  redire,  et  officia  more  suo 

agere  sine  impedimento,  prout   et  protestantes,  qui 

religionis   cansa  abessent.  ad  domos  suas  redire  et 

26 


MOaDlI.  HOXO,  BI8T.  8CRII*r.  XYI. 


402 

(Ugnitates  pristiuas  reeuperare  possint ;  pecuuias,  quas 
Condensis  a  populis  exegisset,  ac  sive  terra  sive  man 
acqui8ivi8set,quaeveyel  poiitificiae,  vei  regís  Hispániáé 
in  manus  ejus  quocunque  modo  pervenissent,  Bua  sint 
in  perpetuum,  contraque  damna  et  incommoda  qnae  ^ 
cunque  recepisset  bellorum  tempore,  tam  ipse  quanv- 
populi  utriusque  partis,  pro  nullis  censereutur ;  omnia»- 
faedera  inita,  tam   per  regem  quam  per  CondenBenav 

sive  intra  regnum  sive  cum  aliis  nationibns  et  prin 

cipibus  exstingvantur,aboleanturque;  insnper  germa 

nicorum  equituiu  stipendia,  quí  Condensi  militaverant —  ^ 
exsolvereutur.  Quae  pax  non  gallieis  solnm  in  oris  fnil^V 
publicata,  sed  etiam  prineipibus  per  legatos  dennnciata«^>  • 
Pius  tamen  V.  pontifex  expostulavit  cum  rege  et  regina^^Mvi 
quod  posteríus  quam  ad  alios  príneipes,  nuncins 
eum  adveniflset,  itemque  de  iniquis  conditionibus^ 
quod  religionís  libertás  coucessa  esset,  id  enim  in^ 
sedis  apostolicae,  uti  vocant,  esset  praejudieium ;  o- 
mnesergoGallos,  etiam  ipsam  regínam,  solo  rege  ex- 
cepto,  liaereticos  appellare.  Cardíuali  Lotaringo  etiam 
aperte  irascebatur,  nam  ipse  tum  erat  princeps  con- 
silii  regii,  apud  reginam  verő  íntimus  et  secretior, 
quam  aut  regináé  aut  cardinali  par  esset.  Qui  tamen 
pontifici  spem  dabat,  futurum  esse,  ut  brevi  res  melius 
suceederent,  quam  nunc  se  baberent,  aut  homines 
crederent.  Paulo  post  cardinalis  Castillonaeus,  qui 
partium  protestantium  erat,  ductaque  uxore  novam 
religionem  amplectebatur,  seeundum  initam  pacem 
in  aulám  venit,  communi  omnium  nomine  id  procorans, 
ut  couditiones  observarentur,  et  Lotaringius  ejusque 
factionis  homines,  quibus  pax  semper  invisa  fuisset, 
et  brevi  turbaturividerentur,  ab  aula  secederent.  Qaod 
nedűm   obtinuisset,  quin  potius  LiOtaringiuB  majorem 


sibi  auctoritatem  suinpsit,  yidebaturque  solus   regem, 
reginam,  atqne  omnia  giiberuare :  ita,  ut  príncipes  vi- 
rp8a  con8ÍliÍ8regÍ8,qaidenova  religionesuspecti  essent, 
eonsiliis  exclnderet;intraque  secr  etior  a  cousí  lia  statútum 
esset,  omneanovae  religionis  hominestamin  aula  quam 
extra  anlam  officiis  atque  dignitatibus  pri  varc.Inter  urba- 
nos  autem,  praesertim  Parisíis,crebrae  iusolentiae  adver- 
susprotestantes  fiebant,ut  temere  ac  impuue,quí  modoali. 
4{jib]í  decansa  suspectus  esset,aquoyÍ80ccíderetur.Ita- 
quemidtis  módis  saeviebatur,  nec  in  urbibus  modo,  sed 
€tiam  extra  urbes  in  eos,   qui,  dum  redire  non  audent, 
in  yfllis  se  sustentarent,  ut  multo  plures  in  pace  quam 
1)eIloperirent.Namintratriummensium  spatium  decem 
millia  hominum    dicuntur  interfecta.  In  pace  saevius 
<liiam  inbelloagebatur,  et  vulgo  praedicabatur  delén- 
do8  esseomnes  haereticos.  Quibus  rebus  vehementer 
offendebantur  regnicolae,  non  solum  protestantes,  sed 
etiam  catbolici.  Ideoque  Momorantius,  qui  pacis  ineun- 
dae  mediator  exstiterat,   fideque   interposita  pacem 
finoaverat,  apud  regem   expostulavit,   seque   in  cri- 
men  apud  omnes  vocari ;  petére  ergo  regem  enixe,  ut 
honori   atque   fídei  suae  consuleret,    namque  omnia 
in  eum  rejicerentur,  qui  pacis  auctor  fide  mediante  ex- 
stitisset.  Sed  omnia  ita  arte  coustituebautur,  primum 
Qt  Condaeum  et  socios   armis  exuerent,  deinde   quo- 
cimqae  modo   doIo   an  vi  iuterciperent ;   ad  eamque 
rem  omnes  artes  excogitabantur  ab  Lotaringo,  ideo- 
que Helvetiorum  cohortes  et  italicae  copiae  omnes 
adstípendia  retentae  et  in  armis  esse  jussae    sünt. 
Qiiae  eum  omnia  intelligerentur  ab  illis,  monerentur- 
qoe  ab  amicis,  uti  suorum  capitum  tuendorum  curam 
htberent:  eonscriptis  et  missis  ad  regem  litteris,  vix  , 
tandem  Condaens  et  Amiralius  eum  uxoribus,  liberift) 

26* 


If 


K 


404 

11  et  família  ín  Aquitaniam,  vitabiindi  omnia  praesidiomm 

lóca,  cum  pancis  evaserunt;  cardinalis  antem  Odettos 
Castillonaens  ín  Angliám,  perseqaentibns  eam  militibns 
usqae  ad  maré,  profagít,  evocatis  antem  ex  Aqnitania  per 
regem  copiis  ín  Burgundiáé  et  Picardiaefínes,  quíbns 
Condaeum  et  socíos  petére  statuerat,  illis  tutus  receptns 
fűit;  et  oppida  atque  cívitates  partim  sponte  ín  partes 
eorumacce88erunt,partim  ví  atque  metu,ac  confluentibns 
ex  omnibns  partibus  ad  eos  bominibus,  qui  tutiores 
iKu  se  ín  armis  quam  ín  urbibus  putarent,  copias  contra- 

\  \jt  xerunt.    Nam  edicto  díu  ante  confecto  per  Lotarin- 

-  :^  gum  ex  sententia   Píí  V.  pontificis  maxímí  et  Pbilippi 

5  ;^  regÍB  Híspaniarum,  et  tum  primum  promulgato,  cater- 

«  ;:;í  vatím  viri,  mulieres,  puerique  severítate  poenae  relic- 

C  *X:^  tis  domibus  profugiebant,  et  in  urbes  ab  adversariis 

2  icr  occupatas,  aut  in  castra  se  recípiebant.  Condaeus  er- 

go omnem  conserendae  pugnae  occasionem  quaere- 
bat.  At  regii  ex  Lotaringi  et  regináé  consílío  Con- 
daeum carpere  tantum  et  defatigare  conabantor. 
Itaque  per  biemem  levía  praelía  pleraque  facta  sünt, 
et  oppida  atque  urbes  ab  utraque  parte  expugnata. 
At  in  Hispaniis  admírabíle  quid  accídit,  et  dig- 
num  quod  ad  posteritatem  transmíttatur.  Philippus 
enim  rex  Híspaniarum  unicum  habebat  filíum  ex  príma 
uxore  lusitani  regis  filia,nomíne  Carolum,  qui  ín  avi  ne- 
men regnaque  successurus  erat,  eaque  jam  aetate,  ut 
matrímonium  ílli  pararetur.  Siquidem  Maxímiliani 
caesaris  primogenita  ex  Caroli  V.  filía  Pbilippi  regis 
sorore  nata,  patruelis  patrueli,  novo  et  inaudito  géné- 
re connubii  desponsa  fiiít. .  Hunc  talem  adolescentem 
in  flore  aetatis  páter  primo  captivum  fecit,  tandem  in- 
audito usque  huc  ínter  christianos  exemplo  necavit 
Nam  média  nocte  cubiculum  ingressus  filíum  dormien- 


2:2 
%^  '7 


405 

tem  reperit,  quem  evigilantem  statím  custodiae  mili- 
tam  tradidit,  scriptaras  omnes,  quascunque  reperire 
potoit,  pervestigavit.  Paulo  verő  post  habitationibus 
omamentísque  regalibns  spoliavit,  ac  arctissime 
cnstodiri  jussit.  Tandem  sangvíne  universo  per  venas 
extracto  vita  qnoque  privatus  est ;  sangvinem  verő 
igni  traditam  Goncremarunt,  quod  genus  supplicii  hae- 
reticis  infligí  sólet.  Quod  facinus  confirmavit 
cansam  mortis,  quae  tradita  est  inter  magnós  viros: 
qnod  videlicet  baereticos  libros  lectitasset,  communi* 
cassetque  cum  Gallis  protestantibus,  et  Belgis  consi- 
liiim.  Nam  deindesive  popuIaríopinione,siveingratiam 
re^,  plures  causae  et  atroces  affictae  fuere.  Sed  quod 
ob  religionem  nex  illata  sít ,  Maximilianus  caesar  per 
edictnm  publicum  notavit,  et  vetuit,  ne  quis  aliam 
cansam  praeter  hanc  putaret ;  cavitque  banno  impe- 
riali,  ut  vocant,  quicunque  voluntatem  parricidii  in- 
ferendi  causam  dixissent.  Quod  edictum  omnes  alios  ru  - 
móres  exstínxit  De  hoc  verő,  quod  sangvis  extrahi- 
tur,  etconcrematur,aliudexemplum  apponere  non  esse 
indignum  visum  est.  Nam  Carolo  V.  adhuc  vivő,  qui- 
dam  non  obscura  familia  natus  ob  religionem  ad  ig- 
nem  condemnatus  ab  inquisitoribus  cum  universa  fa- 
mília, filium  habebat  ex  nobilissima  matróna  lacten- 
tem  et  in  cunis  ^vagientem.  Cum  ergo  ad  rogum  cum 
uxore  ac  liberis  productus  esset,  infantem  Pbilippus 
tom  adhuc  adolescens  accepit  in  ulnas,  et  commisera- 
tíone  ductus,  quid  ille  morti  atrocissimae  dignum  me- 
ruisset,  interrogavit.  Sed  infantem  abstractum  igni 
tradiderunt,  nimium  et  plus  quam  nimium  barbarico 
more,et  ritu  :  Philippum  verő  sanctae  inquisitionis,  ut 
vocant,viri  itacondemnarunt,  ut  aliquantum  sangvinis 
ex    venis    extraheretur,  et    atrox    peccatum,   quod 


406 

commisÍMet.  igoe  expUretnr.  Extracto   ei^  sangrine 
et  coDcremato.  tanquam   expiatns  et  pro  ingenti  pec- 
cato  plems  e^et.  jodicio  satisfactiiiD  főit.  Hoc  grans 
inquisitícnift  in  Hispaniis  habetur.  exereetnrque.  Kos     | 
snb  captÍTÍtatem  Caroli  Oenoae  in  quendam.  monachum 
Sancti   Benedicti   ordinis    generáléin   commiaaaríiim 
hifipanum  incidimuft.  qoi  Koma  in  Hispaniaa  reverte- 
bátor. Genoaenimcommodnseftt  in  Hispaniaa  permar^ 
transitns.  Cum  quo  multa  familiariter  coUoqmiti  et  per" 
contati^affírmavit»eaPio  V.  pontificemaximo  mandat^ 
babere  ad  Philippnm.  petére  pontificem.  ne  Carolom  nn-^ 
qnam  libertati  restitneret  qaod  enim  si  facérét,  iUna^ 
főre  qoi  eccleaiam    románam  destmeret,  cnjns  ipa^ 
certe  anctor  fntnrus  esset.  Quare  jorejorando  asseve— 
rabat,  nmiquam  fatnrum,  nt  Carolos  liber  fieret  NanB^ 
hic  monachus  vir  eruditos.  et  non  poatremae  apnd^ 
religiosos  anctoritatis,  cni  pontifex  secreta  mandata. 
commiserat ,  ab  eo  Philippi  regís  animnm  erga  filiom 
intellexerat.  De  mntabilitate  fortonae  non  eat  magnó- 
pere  mirandum ,  quia  BÍmilia  exempla  non  solnm  hi- 
stóriáé nobis  tradont  sed  etiam  nostra  tempóra  videre, 
cnm  Franciscus  rex  Franciáé  captns  fdisset,  pontifex 
romanus  eodem  modo,  Johannes  rex  Ungariae  ali- 
quamdiu  pnlsus  in  Polonia  latitasset,  rex  verő  Scotiae 
ante  biennium  ab  oxore  necatus  esset,  et  ipsa  ab  regni- 
colis  captiva;  et  tandem  evadens  captivitatem  nnnc 
qnoque  in  Anglia  exsulet.  Sed  mirandum  est  magis, 
quod   páter   filium  occiderít,    multoque   magis   quod 
unigenitum.    Nam     de    Ottomannis    nemo    miretur, 
quod  illi  nuUam  aut    minimam  cognitionem  babeant 
virtutura;  at  nos  tieroicarum  virtutum  cultores,  et  quod 
május  est,  divinarum  legum  esse  volumus.  Haec  non 
eo  dico,  ut  judicium  mihi  sumam  derebusgravissimis, 


et  praesertim  secretis  principum;  nam  capitali  siip- 
plicio  intra  hispanicam  ditiouem  vetitnm  fűit,  ne  quis 
ant  scriberet  aut  diceret  hac  de  re:  sed  ut  inusitatum 
et  prímnm  fortassis  inter  christianos  excmplum  me- 
móriáé proderem.  Certe  ipsa  quoqiie  regina  soror 
regis  Franciáé  moderni  et  filia  Henriéi  brevi  vita 
decessit,  veneno;  ut  dicitur,  sublata.  Cujus  mors  novis 
nnptiis  atque  rumoribus  locum  dedit :  nam  vivő  et  fi- 
lio  et  uxore  concupivisse  sponsam  filii,  sünt  qui  di- 
cant,  fidemque  faciant  ex  eo,  quod  molitoris  íiliam  re- 
gináé toro  praeposuisset,  eoque  maximé,  quod  statim 
ante  exitum  anni  subsequutum  fuisset  conjugium  ae- 
que  admirandum,  ac  mors  principis  Caroli ;  nam  paulo 
post  eandem  quam  filio  desponsarat,  neptem  ex  so- 
rore  germana  duxit  uxorem. 

Eodem  anno,  quo  haee  in  Európa  gesta  sünt, 
in  Asia  ab  Selimo  defecit  Arábia.  Nam  praefecturae 
pretio  vendebantur,  quo  crescente  tributa  quoque 
crescebant,  et  eum  solvendo  non  essent,  ipsosmet  íilios 
et  filias  servituti  addicebant,  atque  divendebant.  Quare 
per  occasionem  növi  principis  armati  in  unum  conflu- 
xere.  Selimus  Mustapham  bassam  in  eam  provinciám 
miserat,  qui  nutrícius  suus  fűit,  et  in  conflictu  cum 
Bajazethe  fratre  magnam  sibi  operám  praestiterat, 
eoqne  valde  charus.  Hic  cum  exercitu  contra  Arabes 
profectns  conflixit,  victusque  est,  in  quo  praelio  ad 
tríginta  millia  Turcarum  et  tormenta  aenea  cum  im- 
pedimentis  periere.  Purpurati  ergo  gravissime  indi- 
gnabantur,  sed  praesertim  Méhemet  summus  vízir, 
gener  Selimi,  ut  etiam  eum  ad  necem  illius  induxis- 
set;  et  primum  misso  chausio  denunciatnr  Musta- 
pbae,  intra  certam  diem  uti  provincia  abeat.  lile  man- 
dato  paret,  sed  qui  substitutus  erat,  ad  determinatum 


diem  adesse  non  potoit.  Idcirco  Arabes  et  yictori&- 
elati,  et  praesenti   occasione  freti,  Gémen   oppidanL 
et  arcem,    quod  caput  et  metropolis  est  provinciáé^ 
invadunt  atqne  capiunt.  Majoré  ergo  indignatione  sub- 
seqnuta  ebansium  Mebemet  dímittit  ad   snffocandum. 
Mastapbam,  qni  cum  litteras  et  sudariolnm  nigrnm, 
quod  signum  praesentís  mortis  esse  sólet,  accepisset, 
non  ille  cervicem   praebuit,  ut  plerique  alii,  sed   se 
venturum   ad   Selimum   respondit,   buic    se   et  non 
Mebemeto  cervicem,  si  ita  volet,  porrecturum.  Igitur 
albis  vestibus  indutns  ad  Selimnm  cum  venisset,  su- 
dariolnm collo  circumnectit,  ac  En  potentissíme  caesar, 
ínquit,  tuis  me  manibus,  si  lubet,  confice.  Ego  te  ab 
incunabulis  in  nlnis  meis  nutrivi,  atqne  educavi.  Ego 
me  pro  te  hostibus,  in  illa  pugna  acerríma  cum  fratre 
opposui;  manus  meas  sangvine  bostium  imbui,  te  con- 
servavi;  aut  vitae  aut  necis  te  unum  arbitrum,  te  anc- 
torem  deposco.  Mihi  horum  alterutrum  pro  beneficio 
fuerit.  Tibi  verő  impérium  deus  omnipotens  fortunatuip, 
et  felix  esse  velit.   Ita  imperátor  precibus  venerandi 
senis  commotus  est,  ut  non  solum  vitám  ei  donaverit,  sed 
unum  in  nunierum  vizirorum  censuerit,   loco  postre- 
mum  pro  more,  sed  amore  inter  primos,  qui  deinde 
bellum  in  Cypro  gessit :  crudelissimus  et   perfidissi- 
mus  omnium  barbarorum. 


LIBER  DECIMÜS  NONUS. 


Regii  summa  ope,  ut  adversarios  inopinato  ez 
speconfirmatornm foedernm  imparatos  opprimerent,  at- 
qne  penitus,  ut  ipsi  putaverant,  delerent,  cum  necquic- 
qoam  conati  essent,  bellum  ingens  exarsit;  sed  de- 
tenoré  aliquantum  conditione  adversariorum,  qui  et 
imparatí  essent,  et  in  diversis  regni  partibus  et  pro- 
vínciis  dispersi,  conveniendi  facultas  per  regios  dis- 
cureantes  eriperetur.  Ad  haec  rex  ipse  Metim  pro- 
fectos  est,  eam  ob  causam,  ut  auxilia  Ger  manó  rum 
ex  propinquo  soUicitaret,  contra  illos  ab  omni  exter- 
norum  auxiliorum  spe  excluderet.  Et  per  Italiam  de- 
lectns  habebat,  conductis  ad  stipendia  ducibus  atque 
militibus.  Nec  Pontifex  Pius  V.  defuit,  quin  majo- 
ribus  quam  antea  capiis  adjuvaret,  et  impensissimis 
anímis  bellum  concitaret;  quum  mature  regulum 
Sanctae  Florae  cum  valida  manu  equitum  et  peditum 
auiilio  submisisset.  Tanto  ergo  ardore  pontificii  sibi 
bellum  desumpserant,  ut  bortante  maximé  cardinale 
LotaríngO)  vei  ob  fratris  necem  vchementissime  in- 
flammato,  bona  ecclesiastica  in  sumptus  belli  con- 
vertenda  censuerint.  Quod  Pius  V.  cum  non  gravate 


410 


concessisset,  maximarum  pecuniarum  vira,  divenditis 
quinquaginta  millium  aureum  numum  reditibusconflave- 
runt.  Simul  etiam  protestantium  bona  passim  venie- 
bánt.  At  illi  diuturnis  exhausti  bellis,  praeter  spiritus 
infractos  nihil  propemodum  babebant;  etpraevidebant 
in  unis  externis  auxiliis  salutem  esse  positam.  Quibos 
ab  principibus  Germaniae  efflagitatis  ostendebant, 
non  se  péti,  sed  causam  quae  cum  ipsis  commnnis 
esset;  quum  abjectis  superstitiosis  et  humanis  ponti- 
ficum  decretis,  quibus  miseras  hominum  animas  im- 
plicatas  tenuissent,  veram  et  orthodoxam  evangelicae 
veritatis  lucem  pariter  reduxissent ;  orare  se  obnixe, 
ne  in  commnni  causa  crudelissimis  hostibns  necandi 
et  discnitiandi  relinquerentur,  qui  miserabiliter  in  o- 
mnium  corpora,  fortunas,  et  vitám  desaevirent,  ita  ut 
universos  delendos  esse  praedicarent.  Nec  tamen  se 
ipsi  deserebant.  Etenim  non  solum  census  jam  atque 
vectigalia  impendebant,  sed  etiam  supellectilem  auream 
et  argenteam,  gemmas,  uniones  et  vetera  ornamenta: 
insuper  novas  veteresque  amicitias,  et  foedera  junge- 
bánt,  nunciosque  aut  epistolas  vei  in  remotissimas 
provincias  pro  pecuniis  ab  commanis  religionis  bomi- 
nibus  colligendis  dimittebant,  ita  ut  etiam  Polonos 
et  Johannem  II.  in  Transsilvania  requisiverint. 

Sed  ]regina  Navarrae  virilis  animi  mulier,  quae 
partei^  ab  initio  magnó  nisu  juvit,  tum  magnum  mo- 
mentum addidit.  Etenim  ad  Condaeum  et  Amiralium 
in  castra  venit,  et  consultavit  de  ratione  belli  gerendi. 
Et  decretum  fecerunt,  ut  pari  ratione  in  suis  ditioni- 
bus  bona  ecclesiasticorum  hominum,  ex  quonim  di»- 
tractione  magnam  summám  pecuniae  corrasemntt 
venirent.  Versabatur  in  omnium  ore,  nullám  posse 
certam  pacem  iniri,  quae  verborum   aut  litterarum  si 


gnificatione  constaret,  quando  toties  foedera  sint  vio- 
lata.  Quippe  pontificem    romanum,  qui  juris  humani 
divinique  dispensandi  potestatem  iisurparet,  vei  arctis- 
8ima  foedera  et  jusjurandum  discindere  ac   solvere 
con8uevi88e;ideoqueper  reginam  italici  sangvinis  am- 
Utiosam  et  impoteutem  feminam,  ac  lotbaríugianae  fac- 
tionis  homines    facile   impulsurum   regem  juvenem. 
Interím  creBcentíbus  malis  confluebant  ad  Ámiralium, 
Condaeum,  et  nonnullas  civitates  amicas,  quae  partim 
Toluntate  accedebant,  partim  metii,  et  auxiliares  co- 
pias  ex  Germama  exspectabant.  Sic  fiebat,  ut  passim 
oppida    utrinque   aut   obsiderentur,   aiit   caperentur. 
Andius   germanicorum    equitum   copiis   auctior  jam 
et  firmior  Engelmium  oppidum  ad  expugnandum  ven- 
torus,  Carentam  amnem  transmittere  debebat;  nec  Con- 
daeus   et  Amiralius   id  permissuri   videbantur,    cum 
opportmia  oppida  et  poiites  in  Carenta  ipsi  obtinerent, 
et  aliquoties     hostes    repulissent ;   nisi  Andius   ad 
Castellonovum  pontem  sublicium  constrni  mandasset, 
ac  celeríter  per  noctem  omnes  copias  traduxisset,  et 
in  conspectum  prope  Condaei  et  Amiralii  venisset,  qui 
tiun  solas  equestres   copias  et  expeditas  cohortes  ali< 
qnot  secvm  habebant;  neque  ergo  praelium  commit- 
tendum  eo  die  rebantur,  sed  retrocedendum   et   pedi- 
tatum  celerrime  accersendum.  Andius  vestigiis  insi- 
stere,  atque  acriter  urgere ;  tandem  germanico  equita- 
tn  in  latus  invecto,  Condaeus  postrato  equo   capitur, 
et  inter  victorum  manus  tormento  per  caput  trajicitur. 
Signa  eqnestria  capta  aliquot  et  Romám  missa.  Legá- 
tus regina  ab  cohorte  vigilum  pontificiorum,  et  turma 
eqmtcun,  anlicisque  comitatusin  modum  pompae  triam- 
phalis  in  Vaticanum  traduxit.  Quae  victoria,  quamquam 
maxina  babebatur  morte  ducis,  tamen  integra  multo 


412 

majoré  parte  cxercitus,  paucis  illó  praelío,  uno  duce 
excepto,  de8iderati8,  singularí  virtute  dacum  et  eximia 
regináé  Navarrae  animi  magnitudine  bellum  celeri- 
ter  renatum  est;  quae  castra  adiit,  et  exercitüm  virili 
prorsus  animo  allocuta,  fílium  ducem  obtulit,  qui  et 
statim  omnium  consensu  dux  deciaratus  est.  Item  Con- 
daei  quoque  filius  in  castra  venit,  et  patri  vir- 
tute, nomine,  ac  dignitate  mox  successit.  Paulo  post 
Bipontinus  adfuit  cum  septem  millibus  equitum,  et 
quingentiS;  peditum  sex  millibus,  tormentis  majo- 
ribuset  minoribus  XIX.  Et  deinde  variae  expugnatio- 
nes  urbium  sünt  sequutae  ab  utrisque ;  inter  quas  ne- 
ces  hominum  summorum,  vastationes  agrorum,  defor- 
mationes  urbium  necessario  factae  sünt.  Iterumque 
facto  periculo  praelii  principes  superantur,  peditatu 
fuso,  equitatu  autem  egregie  sese  defendente;  coUec- 
tis  tamen  viribus  varié  totus  annus  per  magnas  cala- 
mitates  traductus  est. 

Selimus  Turcarum  imperátor  contra  Arabes  no- 
vas  copias  submisit,  et  ex  Aegypto  et  vicinis  provin- 
ciis  exercitüm  in  eos  duci  jussit;  mandata  tamen  prae- 
fectis  dederat,  ut  si  uUo  modo  fieri  posset,  aequis  con- 
ditionibus  res  componeretur,  tum  quod  essent  ejusdem 
religionis,  tum  quod  in  aliam  partém  mundi  suas  vire& 
conversurus    esset.     Igitur    conditionibus    transactat 
res  est,  ut  praesidia  in  certis  locis  essent,  tributa  cer- 
ta  annua  penderent ;  ceterum  suis  legibus  ac  juribaa 
uterentur.  Turcae  Gémen,  et  praesidiorum  lóca  ac  reg- 
num  hoc   modo  recuperant.   Nam  in  septemtrionem 
vires  converterat.  Quum  enim  patrio  more  aedem  sa- 
cram  Adrianopoli  exaedificandam  instituisset,  et  sacrí' 
ficosei  attribuere,  pétiissetqueid  sibi  licere,  vetabant 
antístítes    rite  institui,  nisi  ex  sumtibus   novae  ali* 


cajus  provinciáé.  Necessario  ergo  proferendam  erat 
imperiom,  qnamvis  ipse  minimé  esset  belli  capidus, 
cum  natnra,  tum  verő  abdomine  plenus,  otío,  volupta- 
tibns,  vinoqne  deditns.  Nam  vinum  eontra  leges  gen- 
tiB  snpra  modnm  bibebat,  et  aliis,  quod  apnd  Sólyma- 
num  capitale  fait,  pnblice  bibendnm  ac  propinandum 
permisit.  Oceasio  verő,  cur  in  septemtrionem  expedi- 
tíonem  tentaret,  haec  fűit :  quod  a  quibusdam  Tartaris, 
qui  ab  Moschorum  principe  molestabantur,  solicitaba- 
tur;  et  operae  pretium  se  ea  re  facturum  judicabat,  si 
nonnullos  popnlos  circa  Volgám  et  Tanaim  flumina 
8ibi  parere  cogeret;  tum  autem,  ut  novam  eamque  com- 
pendiosioremcommodioremque  viam  patefaceret  indica- 
ruiu  mercium  transportandarum  Byzantium.  Siquidem 
Volgám  et  Tanaim  flumina  invicem  commeabilia  face- 
.  re  Yolebat,  ut  ex  Volga  in  Tanaim  et  ex  Tauai  in 
Volgám    iter    navibus    fieret.  Qua    de    causa  mon- 
tem  inter  duo   illa  flumina   perforare    volebat,   mis- 
Bís  Byzantio    fabris    atque    instrumentís   militibus- 
que,  partim  terra,  partim  mari.    Ita  enim   íiebat,  ut 
ex  mari  indico    in    maré  Caspium,    ex   mari  Caspio 
in  Volgám,  inde  in  Tanaim,  et  postea  in  paludemMae- 
otídem     fieret    navigatio.    Sed    Moscus   cum   prae- 
copianis  tartaris  eam  rem  impediverunt.  Nam  et  non- 
nullos Turcarum  profligarunt,  laboresque  infestos  red- 
didemnt.  Sed  et  difficultate  annonae  Turcae  premebau- 
tar,   ita  ut  Selimus   incepto    desistere   coactus   fue- 
rít,  aedificatis  ibi  duobus  castellis ,  quorum  alterum  ex 
incendio  forte  pulveris  tormentarii  conflagratum,  alté- 
rom  verő  ab  Turcis  ipsis  sub  hiemem  desertum  est. 
If aximilianus  ad  mensem  Aprilem  tributum  Byzantium 
remisit,  ac  pacem  vehementer  postulavit.   Ad  id  re- 
sponsum  hoc  túlit :  Ante  exitum  induciarum,  sub  qui- 


414 


d§  rtn  MíiAmííkm    u  aik  ^mm  éJáamt.  qmmi 

iMmk(h 

bw  tribcu  pokáerct. 

fi  4e  fiate  j^  Tdlet 

mun 

ex»erdL  |ff)CMicnKt 

k^^    CMUKB    fMlH 

rm.  et 

diBtsIre  a^  exaqmew 

in  pc«alai«L  Xet  dsbiUvit 

eaesar  pr>lIk)»do  tt  pc 

v«i]iaiidi&  tespcn  céda 

re.  no- 

do  fv^eiestíi  periadi 

Ben  pci  f ■A^ciciu .  cmm 

1  adhic 

ineertmi  eMet.  q«<Huui  tami  belli  santni  et  taré- 
stm  zjpiPMntaM  ÍKSBberet.  Cwb  mnes  SdouB  per 
ImátmMem  baftftam  poétolarei  exeqiotioBeB  pactonmi: 
etíaB  conquerereair  cmitn  SiBOBem  For^gacli  prae- 
feetom  afrienseni.  qiiod  nnper  pnesidiaiü  ji|;TÍeB8eft 
aUqiKia  Turcamm  cepiuent.  trecidaaaentqse:  miaao 
nímcio  reapoDdh  m  faetiinim  fmase  id ,  qiiod  in  pactis 
per  legatos  promisisset;  sed  Ungaros  obstare,  iieqiie 
permittere.  sicüt  etiam  antea  semper  diaaeiisi<miiiD 
canaas  praebaerunt  et  iidem  indaciaa  nnnqitain  ob- 
ser%'arint:  ideo  se  dodc  eonsílium  cepisse.  nimimni  nt 
eductíB  undiqne  Ungarís  ex  arcibns  finitímis  Germá- 
nom imponat,  homines  ad  qnietem  et  obedientiam  ma- 
gig aavetos ;  curatarum  tamen,  ut  promissis  aatisfiat, 
et  in  Ungaros  inobedientes  animadvertat.  Unom  antem 
se  vehementer  petére,  ne  dnm  milites  sni  ad  casti- 
gandos  inobedientes  finibns  tnrcicis  appropinqnare 
cogerentnr,  vim  ab  Tnrcis  patiantnr.  Intelligebat  antem 
Jobannem  Balassam,  qnod  enm  commnnicare  cnm 
Jobanne  Il.consilinm  suspicaretnr,  quem  omnino  mnl- 
ctare  statuerat  si  posset.  Sed  cum  Tnrcis  finitima  in 
arcé  Kekkeo,  patrimonio  suo,  praesidio  teneretnr,  et 
arcem  Veteris  Zolii  praefectnrae  ratione  etiam  finiti- 
mam,  ambas  magni  momenti,  obtineret,  non  erat  tntnm 
caesarianis  accedere.  Et  Stephannm  Dobó,  cni  opes 
per    praefecturam     transsilvanicam    avaré     gestam 


qnaeBÍtae.  multiplicatisodiisiramaccenderantjUaque  ad- 
eo,  nt  8i  modo  eos  delére  posset,  a  barbaro  perpetuo- 
qne  hoste  anxilium  esset  petíturus.  Alterum,  ut  Johan- 
nes  II.  qui  iisdem  foederibus  contineretur,  intra  suos 
fines  se  contineret,  nec  quemquam  copíís  juvaret. 
Metuebat  enim  merito,  quin  Uugarí  növi  aliquid  mo- 
tori  essent.  Nam  palám  omnes  praedicabaut,  cum  leges 
líbertatesque  atque  jusjurandum  non  observaret :  se 
qaoque  omnr  obligamine,  lege  patria  et  decreto  And- 
reáé regis  (quod  sacrosanctum  semper  habitum  est) 
solntos  esse.  Hoc  verő  nihil  offensius  Germanis  esse 
potest,  quando  libertás  regni  eo  decreto  firmatur,  ita 
ut  8i  violetur,  vi  qnoque  et  armis  contra  ipsum  etiam 
regem  impune  vindicari  possit. 

Conscias  ergo  hamm  rerum  Maximilíanus,  quid 
facturuB  esset,  erat  in  ambiguo;  simul  etiam  glisceut'es 
jam  factiones  metnebat.  Sciebat  enim  Johanuem  II. 
occasionibus  intentum,  ut  fines  suos  proferre  posset;  et 
iegatos  qaoque  ad  Selimum  cum  muneribus  et  promissis 
inÍBÍsse,8Í  in  tantaoccasione  bellum  facere  permisisset. 
AtSelimusbellum  maritimum  in  Venetos  moturus,  misso 
nmicio  bellum  concitari  nullo  modo  passus  est:  hoc 
solum  responso  ad  plures  legationes  dato:  in- 
telligere  se  nonnullos  eum  vivum  esse  uolle,  ac  ejus 
morte  commodum  proprium  clam  sectari;  tum  illó 
tempore  quam  sit  periculosum  tanti  momenti  bellum 
movere;  ideo  svadere  se  potius  tranquillitatem.  Litte- 
ras  qnoque  tum  publice,  tum  privátim  ad  proceres 
Quserat;  quas  Gaspar  Bekes  ab  nuncio,  quia  de  illó 
atrociter  loquerentur,  mille  tallerís  redemit.  Istius 
enim  consilii  praeter  Gasparem  Beques  et  re- 
gem, erant  paucissimi,  propterea  quod  omnibus  fere 
diaplicebat  bellum    non   sat  firmo    judicio  inchoarí. 


4115 

3«4  vm  faúrnak  aűm^.   ^i 

nL  qont  e«ice  Mckeaed  asn  Tizirn  fittemé  adfe- 
nnter.  gjgwftratr*  <|ttuád^ndeB  f|rro  m  loeim 
iln  saK«fiiMt.  WMiae  se.  ae  beffi  «llm  BMitni  hoc 
te^areoMdtaret.qiBudo  ÍBteU^eretgraTnBaliqiuii- 
to  optnoae  Ma  koe  beUns  ÍBlumm.  Qsodsi  uttem 
tairtae  oceasioneft  ad  res  beae  goendaai  in  praeaai- 
tia  praeberestnr ,  vt  affimaret.  easdem  quarn 
Buudnio  pouet  tíkntio  tegeret.  el  im  camBodiDs*  ne- 
qoe  longinqmim  tempós  düFeret  Haee  ae  ideo  pne- 
moiiere  serío  Tolnine  ex  patemo  affecto,  ot  graTis 
súnae  ac  sopremae  Toluntatis  siiae  fidem  apud  enm 
testaretnr.  Erat  id  pertmiesceiidiim;  nam  intelligeba- 
tor  mandata  ad  praefectos  provinciámul  quo  temen- 
tatem  caatigarent,  dedisse;  pervenerat  etiam  certis 
indicÜB  adeum.unam  Oasparem  Bequea  velle  bellum, 
et  regem  vi  quodammodo  impellere ;  datia  ideirco  ad 
eum  privatís  mandatis  acriter  minitabundiia  reprehen- 
derat,  qaod  brevi  ab  ipso  cousiliorum  et  factorum 
sttomm  rationem  reposceret  Qoo  Beqnea  tanto  timore 
correptos  est,  ut  matató  consilio  statim  animum  ab 
Turcis  averterit. 

Sed  Maximiliano  in  tanto  pericnlo  conatitato, 
ex  praesentibus  optimum  remediam  visnm,  conventom 
celebrare,  et  explorarí  omnium  animos.  Indicto 
ergo  conventu  Posonium  in  mensem  Angostom,  eum 
praeter  paucos  legatos  nuUi  ex  magnatíbna  compa- 
miMent)  ad  Caleud.  Septembris  distolit  Intwea  quod 


4ÍÍ 

adret  Nicolaum  Batorum,  Jofaannem  Balasaam,  et 
Stephanum  Dobó,  vehemeuter  offensos,  partim  nunciis, 
partim  epistolis  crebris  ad  praeseus  sedare  statuit.  Jo- 
hannein  verő  Balassam  et  Dobouem  propter  opes, 
potentiam^  et  militaris  scientiae  usum  atque  peritiam 
metaebat  Sed  Dobonem  etiam  hanc  ob  causam,  quod 
paulo  ante  coepisset  jure  agere.  Quod  ita  actum  est  : 
Dobó  Sarospatacum  oppidum  lapideis  moenibus  ac 
propugnaculis  munitum  amplissimae  ditíouis,  amplis- 
simommque  redituum,  ab  Gábrielé  Perenio  jure  im- 
petebat;  contra  Gábriel  Perenius,  quod  de  litis  exi- 
ta  dubitaret,  ab  quadam  vidua  nobili  litem  emercatur 
istínamodi :  quod  Stephanus  ac  Franciacus  Dobó  fra- 
trea  maritum  illius  matronae  (capitale  enim  eat  nobi- 
lem  violare)  captivum  aliquando  tenuissent;  ut  Dobó- 
né capitalis  poenae  reo  facto  et  implicito,  spem  obti- 
nendi  Sarospataci  ei  adimeret.  Tandem  Pereuio 
vita  functo  deleta  etiam  cum  eo  gente  univeraa, 
Sarospatacum  fisco  cessit.  Dobó  uibilominus  litem 
prosequebatur.  Ex  adverso  Maximilianus  cum  ab 
uxore  Perenii  alteram  litem  facile  impetrasset,  quae- 
stores  eam  Doboni  objiciunt.  Doboni  ergo  indignum 
videri,  quod  a  principe  in  suis  juribus  impediretur ; 
ita  aupplicare,  obtestari,  denique  protestari.  Sed  quia 
et  oppidum  erat  dives,  et  ditio  maxima,  certissimum 
erat  caesarem;  qui  nec  minima  dare  esset  solitus,  ne- 
mini  permissurum;  cumque  jacturam  tantae  ditionis 
vehementer  aegre  ferret,  jussit  sententiae  capitalis 
jam  olim  in  dicta  lite  illius  viduae  pronunciatae  exe- 
qnutionem  fíerí.  At  judices  regni  pronunciant  inter 
vidoam  et  Dobonem  pactionem  pecuniariam  interve- 
oiaae,  et  idcirco  sententiam  esse  partium  contractu 
antíqnatam.  Quaestores  opponebant,  pactis  Dobonem 

■OXITM.    UUVG.    HIST.    ^^CSK'T     XVI.  ^« 


■4:s  ' 

noQ  ^tetbsM.  er  s^'nrciitúiu  ri^re.  Dobó  respondebit, 
uou   >a«.'.    >eti   óiudc  üliii;i»  vitío   esse   commisanm, 
^Tuindo  4b  adve^^;irí•.*  l;inntioQe  eorrapta  pactae  coit- 
veatioai  scare  reviL$d;s«$ec :  se  aatem  paratnm  fúisBe.  In 
re  ;uiv'ípiri  d:  pD.'vt.'v'ati«j  aJ  príncipem,  qni  tnm  Vien- 
nae  erur.  jaiikium  Pt>»«>iiii  disceptabatur.  Qüaestores 
rtoi  ad  oae$^u:em   ei  ilsu  tisci  aliquanto  acriua  refe- 
ruDt.  i^ai  demanda^a  eis  ^ole^ti   tantae  rei  cura,  moi 
s.i:i>  pnedicauces.  validam  esse  sententíam,  qiiae  se- 
rnél Jadk'íbus   placui?!«et.  per   poblioos  servos  Dobo- 
uem   oapiiint.  et  oustodiae  tradont ;  ut  non  Sarospa- 
taoum  modo  retineret,  >etl  aroes  Levam  et  Viglcs,  ct 
oppida  Oeoiicz  ao  Tel4uíb;inia.  ingentem  ditionem  et 
WX  millia   aureoram    immani.  quae   omnia  Ferdi- 
naiidiis,  pi^^$teaquam  Tran^silvauiamamiserat,  ei  forte 
dederat.  rev'uj>erareut :  quíbas  nedűm  libertatém,  sed 
ueque  vítam.  homo  oallidus.    et  avarítia  infamis  un- 
quam  erat  redemtunis.  Er^o  arte  et  higenio  machi- 
nandum  ratus.  tamilkiros.  qiiid  tieri  velit  docet;  eoflqne 
ad  (Kurtám  civitatis  praemittit.  sub  vestibus  arma  defe- 
rentes,  uti  armi$.  si  doliis  patetieret,  viam  aperirent; 
ipse  verő  vesto  nistioa  índutus.  bnbuleum  se  simulans, 
inter   armentuui  oivitatis  summo  mane  siue  impedi- 
meuto  felici  astu  ojrreditur,  et  per  equoa  dispositofl 
domum  reveríit.     llis  ergo  omníbus  de  eansis,  Do- 
bónig et  Johannis  Balassae  nomine  litterae  confingun- 
tur  ad  Johannem  11.  ct  Gasparem  Beques,  manu  a^ 
que  sijrnis  eonim  ex  arte  confietis,  quae  contínebant 
in  Maximilianum  inveetíones.  ac  stúdium  suum  erga 
Johannem.  jiromittentes    auxilia  si  bellum  moveret; 
consília  item  quomodo  geri  deberet,  et  quid  praestari 
posset.  ostendebant;  főre,  ut  nunc   sine  pericnlo   o- 
ÓDmes   qui    sub  Maximiliani    ditione  essent,  in  suas 


419 

jfttte^  transirent,  8i  exercítum  vidissent  pára- 
castraqne  promovisset,  tanta  in  eum  omnium 
alienatio.  Hasce  litteras,  per  quendam  Barab- 
lam  *)  bene  edoctnm,  quid  verbis  etiam  diceret,  trans- 
fldttmit.  Erant,  qai  dicebant  suspectas  esse  litteras,  sed 
Beqnesins  a  se  satis  caute  illum  examinatum,  nihil  ta- 


•)l8tvánfi  jegyzete:  Eimek  az  legdnnek  uem  Barbás  vala 
nere,  haaem  Szentkirályi  Miklós,  vagy  Baranyai  ^  oztán  komáromi 
tuasádos  lev^n,  ugyanott  hala  meg;  sokáig  az  várba  tartották  titkon, 
•enki  egyéb  nem   tudta   Kilmannál    ds  az  várbeli  német  hadnagynál. 

Forgách  S.  jegyzete :  Balassy  János  nekem  halála  előtt  azt 
iKfii^lette  f  hogy  Maximilián  császár  kilte  volt  alá  Kenderesy 
Iftrint  Ruberhez,  commendálván  ötét  neki,  hogy  élne  tana- 
ciá?al,  mert  igen  jó  practicus  volna.  Azért  ott  Kassán  az  az 
Kenderesy  metszeti  ki  az  Balassy  pecsétit,  e's  levelet  ir  az 
aeatentián,  a  mint  itt  meg  vagyon  irva,  Balassy  szovával  az  ki- 
rál  fiának,  és  subscribálja,  az  Balassy  keze  irását  imitálván.  Arra 
oitáü  ugy  tett  választót  az  királ  fía»  kinek  az  continentiája  ugy 
Toha  mint  itt  irva  vagyon.  Azt  penig  az  állevelet  kiltdk  volt  be  egy 
Horvát  Miklóstól,  Balassy  Farkas  szolgájátul,  kit  Krusith  corrumpált 
volt,  ki  az  király  fia  responsumát  ugy  vitte  az  fejedelem  kezébe  Bécs- 
be ;  ki  oztán  azt  mondta,  hogy  Balassy  János  és  Farkas  Végleshez 
k5iel  egy  monyorós  berekbe,  ketten  csinálták  az  csizmája  sarkába  az 
lerelet,  és  sokat  Ígértek  neki,  ha  hivcn  beviszi  az  király  fíának  és  hi- 
ven  választ  is  hoz.  Ez  valahogy  fülébe  esik  Balassy  Jánosnak,  és  be- 
Wd  Erdélybe  Bocskay  Györgyhez  az  sógorához  (mert  feleségek  egy 
öüber  gyermeki  Sulyok  Bálás  leányi  voltak),  hogy  azt  az  hamis  leve- 
let, melyet  ö  nevével  vittek  király  fiának,  elkérje  töle,és  kiküldje,  mert 
B«n  d  levele  volt  volna,  és  veszedelme  következnék  miatta,  ha  ki  nem 
lóldenék.  Bocskay  az  leyelet  megkéri  és  kiküldi.  Balassy  mindjárást 
felviszi  császárnak,  és  megmutatja  neki,  és  dcclarálja,  hogy  nem  övé 
volna,  hanem  valamely  nem  barátja  veszedelmére  fabricálta  volna.  Az 
fejedelem  akkor  accep tálja  excusatióját,  és  jó  szóval  bocsátja  el.  Az- 
otán  d  maga  levelet  ir  neki,  egészen  az  maga  kezével,  síép  szókkal, 
^  inti  hogy  felmenjen  az  gyűlésbe,  fogadást  is  nagyot  teszen  neki, 
Amaz  felmegyen,  és  lekapák.  Kenderesy  az  áruló  ugy  jára,  hogy  az- 
után én  kezembe  levelei  akadának,  kiket  az  vezirbassának  és  az  bu- 
dai ifftiwánftk  irt  volt,  kikbe  sokat  irt  vala  az  császár  erőtlensége  felől, 
éi  hogy  elgyülölték  volna  az  országi ;  mást  volna  ideje  hogy  indolná- 
Bak;  éé  ö  oly  módot  adna  nekik,  hogy  ez  egész  ország  esztendeig  övék 

21* 


1  -1  ■ 


men,  m  kk  •iepreiieii  ::»«•:  e^.«!ir   et  (^uiaven  cnil 

q.ia«^  ^orlbrbaz.nr  un?-.'  isAziá  űátm  úciebul:R- 
spoQtiétnr'^uc.  n:  =en  joLsa^rit  ín  gnuHboA:  Johii- 
nem  zratÍAá  ajrerc  pr  .•  sn^*:*  ec  pni'penso  eigi  k 
arámo.  »c«i  ^i-iia  r.:iii»:  iiiaoÍAc  intereedereaL  petére, 
fit  ad  c».'mmí>-iiíi5  :ecip^  r«  •üfferatnr:  sibi  semper 
cor'ii  fuiásT.  Tit  r*:li'j -liaé  Ungariae.  •{Tx^a  modo  Ger- 
mani  ron  ptrriüdcriLt.  '.olligeret :  non  detatnmm  ergo 
patriae  cum  pririiam  CH.casiú  neret. 

Tempore     c<.'min<>mm    aiipropinqnante    caew 
duafl  coborte?  Viennae  couscríbit.  tandemqoe  Poflo* 


lírrifi*- :  •■-  K  „■7   y  :.'á^'fr  :-  r-,7.i  :«if  V-.:.  ..z-br  in»-nnr.  és  'jDnét  be  ti 
f;',rtíi;a,    •■-    í/'r./v-    i-.:.:.-:    íz  vizir^  .i.'raViL  Ez  lovirk-ket  litrin  esi- 
»7.i.',  k-  r':-f.;*.*i  k ••/•]:•;.«::-  L-.i.-i'!  r.rr.-.  'a'. ilvkii.  íz.lg-iit  mertozdozutj*' 
O  .n.i/.ij  i*?    V  -it  C-ill'ík  ;z'r.»».  h  I  r:  j-jyz*.::-   voli   tVk^Sí^cül  mi?** 
li^k  Jj'rr-ífy  F.fcrki».-:.->.  P^k:-y  J;u.'-^  i"i:.y.ií,  Annát,  kivel  résrtől  fotfVi 
;rorio.*Z'jl   «'ir,   ki   f-sy  !_••:.!   libi  :;n--s;\  fv-rtia  v«h  :  .'imvl  megreu  voli 
Jí/f-j,í;.  A/    i-'v'-LÍ   r''v>j«:  ;n»rh:i!lj-i.  i:.::::  jártak  szv'l^aí  B«fVíbe,w 
h'iíry     .;  rnnii-iit     .-    k-r'-í-k ;    'liit.iv*.':!     t^-r     rniiiil  janist    Szakócza 
f»:|i',  h';;,'y  oíjip'r   Lvii_'y»'!"r-r/;tjJjii  ni''iijr!i    M'-rvan   t's   Silesián  ílt*L 
A/oijha  í:.-á>z;ir*;  h;il  ií:iinj»!.ü\v  üK»'irták,h«.ij>- tV»iyák.Róvay  MMy 
í'rfví'ii,   h'cy  S/ak</rzára  iui.iit.  mi»Tl  h'._'y  Szak«ilozúh*.iz  közel l*kiki 
hívatj;i  Kárz  IMIf,  ki\íl  »rí:y  várha  lak-tt  II>>licsba  (mely  Bácz  P** 
ví'Uj:  V'jlt  az  Bakitli  P/il  1«  áiiy:'tt.   t'^   ;iz  után  vmIi  TVS7.Q  Holicsba).^" 
fi*k  irií-trj«rk-iiti  az  ilo!L'«^t,  <•".- informálja    mit  cselek  fdjiík.  Amaz  4**^^' 
tuI  utána  MP-nví'n  Szakőczára,  az   l»arát'»k  kalastminából  vouzaki*^ 
lii-rybí- vi-zi    Ott    M»ká)i:   tárták  t'«f._'va  az  húhár-házba,  es  öi>k  km*** 
Hok   után   nj(';;vallván  niindun  áruláait,  eln-kk^'Hti'k.  Ijry  tízete  m^t' '^ 
jámbor  Halahsy  Ján'>snitk  áriilá.-át,   süt  í'iryt'b  urakét  is;   inert  val*^"' 
lát-ott,  hallott,    mondtnii  mondotta  be  az  fí'ji'iU'lemm'k  ;  süt  azt  is*  ** 
kit  H(;in  látott,  ."fin  hallott.  Ihi  rüinla  álnok  vala,  minden  latorság^^^ 
nií'tr;íoiMlolására.  Itt  az  mi  cdíinzáninknak  az  szegén  niajrj-arokat  ár" 
ta,  öt  l-t  az  tón-k  cMászárnak;  kiért  •»]>•  kedves  vala,  hogy  egyszer  1^^ 
vctHégbe  választották  vala  az   portára,  <'s  hogy  ruhíikat  csináltasso** 
macának,  nclycni  marhát  .iokat  r»  czímcr  nusztokat  adának  neki:  »^ 
mikor  Eördeg  György   prae.'^idcnH  eonsilii   belliéi  nekem  niegjeleutc^' 
volna,  én    látván  íjHztelenHÍgeket,  stikat  szóUék  ellein^  kiből  ö  is  iufol" 
máltatván  tár:ail  «'h  az  feji'dclmíít,  és  hagyák,  és  máat  választanak' 
du  nála  murudu  mind  a  mit  neki  az  készületre  adtak  vult. 

*J  lIlAiiyxIk  vnlniiil. 


421 

Binm  yenit.  Quia  verő  nemo  ex  magnatibus  ventnraB 

YÍdebatür,  cum  hisce  de  causis  síngnli  sibi  metuere 

coepisaent :  Georgíum   Draskovicium   episcopum  za- 

grabiensem,  et  Paulum  Bornemizzam  DÍtriensem,  quae 

esset  tantae  alienatíonis   animorum    causa,    et  an 

ipse  nllam  cansam  praebnifiset,  sub  fide  et  juramen- 

to  príyatim  percontatur.  Ilii  verő  quoniam  se  ad  fi- 

dem  adstringi  ajnnt,  dicturos  se  quod  sentirent.  Nam 

nihil  eoram,  quae  in  libertatibus  suis  essent,  obser- 

vavisset,  et  ideo  causam  esse  a  se  illis  praebítam.  Ad  • 

hoc  Maximilianns  more  suo,  cnr  se  ante  non  admonuis^ 

Bent?  illi  verő,  inquinnt,  quantum  sibi  licnisset,  in  co- 

mitüs  pnblicis  et  consiliis  satis  dixisse.  Ergo,  inqnit, 

se  fateri  cnlpam,  deinceps  tamen  visuros  ne  juste  de 

86  quisqnam  conqneri  possit,  et  ut  ad  Stephannm  Dobó- 

nem,  et  Johannem  Balassam,  aliosqne  regni  proceres 

publico  nomine   dent  litteras,  promittantque   nullum 

esse  sibi  periculnm  metnendum;  veniant  tantum  nego- 

ciornm   publicornm  tractandorum  cansa.  Ita  litterae 

publica  fide  interveniente  ad  eos  mittuntur.  Ad  Bato- 

rem  verő  ipse    privátim   litteras   íidei   amplissimas 

per  Ramingerum  et  Christophorum  Ungnodum  mittit  *). 

Jam  in  comitiis  bini  floreni  ad  III   annos  decreti ,  ce- 

terom  clamores  et  lamenta  more   consveto  necqnic- 


*)  Forgách  8.  jegyzete  :  Nem  ö  maga  császár  adott  vala  hitle- 
velet Báthory  Miklósnak,  hanem  gróf  Eckius  éa  Törek  Ferencz,  csá- 
szár kdrtere,  kiknek  császár  kezdt  beadta  volt.  Az  gróf  Eckius  éa 
Törek  Ferencz  hitlevelet  ott  voltam  hogy  megirák,  ée  adák  Dorcsáni 
P^ter  kezébe,  hogy  az  urának  Báthory  Miklósnak  vigye.  Az  mellett 
sokat  irának  neki ,  hogy  feljŐne.  Az  Dorcsáni  Pdtert  felkilte  vala 
S'^fhoz  értekezni,  mibe  áll  császárnál  dolga.  De  hogy  Dobónak  n3rit- 
^  pispek  és  zágrábi  hitlevelet  adtak  volna,  nem  volt  abba  semmi, 
mert  nekem  megmondták  volna ;  azokot  reá  is  emle'krztettf^k  volna- 
^^  azokra  nem  tött  szegén  azután  is  egy  Bzót  is. 


422 

quam  fuere.  Quibus  peractis  convocat  regnicolas,  ttü- 
gulis  non  amplius  servitoribos  cnm  BÍngalis  in  arcem  |.i 
intromissis ;  tnm  litteras,  quas  Barrabas  attolerat,  re-   |i 
citari  jubet,  ac  illico  Stephannm  Dobonem  et  Johan- 
nem  Balassam  captos  in  custodiam  tradit,  asaignatíB 
Beparatím    nnicuiqne    modids    habitatinncalis.    Pro 
quibus  cumcunctí  vades  esse  vellent,  ducentá  millia  nnm- 
mum  aureum  vadimonií  loco  promittentes,  nihil  aliüd 
effecere,  quam  ut  se  intra  certum  diem  arbitrío  jndicum 
causam  illorum  cognoscendam  pennissumm  offérret 

Ceterum  perexiguae  reliquiae  regni  Sdavoniae, 
quamvis  íntegrum  Ferdinandus  accepisset,  ad  fines 
Carnorum  adhuc  supererant.  Ad  haec  quae  Turea  non- 
dum  occupaverat,  animum  adjecit.  Nostris  quippe  ma- 
lis non  solum  non  movebatur,  sed  etiam  exsultabat 
si  Austriae  et  Gennaniae  provinciáé  non  perícli- 
tarentur.  Proximis  igítur  annis  Stnbiciam  et 
Zomzeduaram  arces  ab  família  Hening  occupaverat, 
levi  de  causa,  neque  precibus  universorum  re- 
gnicolarum  in  publicis  conventibus,  neque  lege 
adduci  potuit,  ut  jure  tantum  causam  cognoscendam 
permitteret.  Cogitabat  enim  factatanquam  una  provin- 
cia, aliquod  uni  liberorum  parare  patrimonium ;  tum 
ad  possessores  bonorum  atque  arcium  singulos 
mandata  mittuntur,  ut  privilegia  ad  quaestores  mit- 
tantur :  ii  de  eorum  íirmitate  cognoscerent,  atqne  sta- 
tuerent.  Nam  cum  ea  bona  et  pleraque  alia  Johannes 
dux  Corvinus,  filius  Mathiae  regis,  cum  orbus  liberis 
esset,  bene  merítis  suis  ac  parentis  distribuisset  : 
intendebat  prÍTÍlegia  omnium  et  singulorum  invali- 
dare  ac  possessionem  omnium  quocunqne  modo 
intrare;  quod  scilicet  nemini  praeter  regem,  aot 
cui  rex  concessisset,  lege  regni  hereditates  donare  li* 


ceret  Sed  Mathias  principatum  Sclavoniae  filio  dona  vé- 
nt amplis  privilegíis,  quem  etiam  in  regno  succedere 
Yohiit,  8i  praematara  morte  praeventus  non  foÍBset. 
Cum  verő  panlo  ante  mortem  proceres  petiisset,  ut  fi- 
Ihim  in  regem  assnmerent,  maluerunt  praesentía  com- 
[      moda,  nt  ipsis  tum  videbatur,  spectare,  quam  diutnr- 
nam  ac  perpetuam  Becnritatem.  Nam  in  amplissimo  et 
opnlentísaimo  regno  ipsi  florentes,  dnm  quisque  auge- 
re  potentíam  Btudent,  debíle  ac  langvefactum  regnnm 
posterís  transmittentes,  brevi  suos  atque  pátriám  ini- 
ndcoram  servitnti  tradidere.  Adeo,  in  longum  differ- 
re,  qnod  matore  aeqne  bene  praestari  potest,  pericn- 
losum  est.  Mathias  enim  Jobannem  filium,  si  matore, 
utí  facerepoterat,sibisublegisset,omnibns  malis,  qnae- 
cnnque  hactenns  perpessi  snmus ,  aut  deinceps  patie- 
xniir,  nos  liberare  potuisset.  Attamen  ipse  reprehensio- 
^■:ae  caret,  quod,  quae  ipse  ad  perpetuitatem  regni  per- 
ecére  non  potoit :   monuit ,    suasit ,   petivit ;   et  si 
^^ontra  facerent,  praedixit  omnia,  qnae  evenere  mala ; 
^Jli  mihi  omnibns  diris  imprecationibus  exsecrandi  vi- 
^rator,  qni  pátriám flagitiosissimi  quaestus  causa  pro- 
^idenmt.  Mox  enim,  ubi  Mathias  excessit,  per  omnem 
^icentiam  atqne  libidinem  diffluentes,  alíi  aliorum  ho- 
na per  vim  et  dolum  invadere  coeperunt,  alii  publi- 
^sam  aerarium  depeculatí  sünt,  alii  provincias  pecnniis 
Tendidenmt.  Itaque  Viennam  atque  Austriam  torpis- 
sime  amisimus ;  postea  alia  atque  alia,  et  jam  omnia, 
propemodum.  Ita  quae  securiora  et  diutumiora  sünt,  iis^ 
quae  ad  tempus  speciosiora  videntur,  sünt  praeferenda. 
Pauci  inter  omnes  reperti  sünt,  qui  in  commune  con- 
solere  voluissent;  ut  facile  appareret,  non  virtute,  sed 
meta,temporeMathiae  regiseos  inofficio  fuisse.  Quos 
Mathias,  ut  ad  civilem  vitám,  et  virtuturo  culturam  re- 


424 

Tocaret,  uti  sapieutissimus  princeps  atqne  magíster, 
nihil  reliqui  fecit.  Ideoque  in  omni  genere  gcientiamm 
atque  artíum  non  modo  liberalium,  venim  etiam  mecha- 
nicarnmpraestantíssimosetnobilissimosviros  ex  omni 
republioa  christíana  magnis  praemiisevocabat^alebat- 
que.  Posonii  certe  ingenti  stnictura  excitata,  onmium  fa- 
cultatnm  scientiarumque  longe  nobilissimnm  et  perfec- 
tissimum  emporium  condiderat.Qnod  ante  ipsnm  nullus 
regum  fecerat  unquam,et  qui  postea  sequuti  sünt,  quae  ip- 
se bene  constituerat  et  posteris  tradiderat,  per  summám 
turpitudinem  atque  dedecus  etiam  corruperunt  atque  pes- 
sumdederunt.  Principes  sane  non  solo  eo  venerandi 
sünt,  quod  praeter  ceteros  mortales  opibus  abundent; 
nam  illae  potius  exitio  ac  dedecori  sünt  plerisque,  et 
quae  communes  etiam  aliis  esse  possunt:  sed  multo 
magis,  quod  virtute,  ac  scientia ;   quod  civitates,  po- 
pulos,  regnaque  ad  omnem  civilem  vitám,  omnibus  ani- 
mi  corporisque  virtutibus,  veluti  rectores  atque  magistri, 
(quod  de  bonis  principibus  dici  soIet)  docent,  instruunt, 
exercent.   Quibus  rebus  omnibus  Mathias  anteiit  non 
solum  suae  aetatis  principes   omnes,  sed  etiam  posta- 
riorum  temporum,  immortali  sui  glória,  et  quoad  se- 
culum  hoc  érit,  semper  apud  posteros  memória  ejus 
celebrior   atque   laudatior   durabit.    Eorum  sane   o- 
mnium,  qui  tandem  posthabitisMathiae  praeceptis  atque 
institutis,  per  factiones,  externorum  prindSpum  domina- 
tionem  induxenmt,  potentia,  opes,  fortunae  ac  famíliáé 
brevi  penitos  exstinctae  sünt,   non  per  hostem,  neque 
armis,  sed  inirabíli  dei  opt.  max.  judicio;  adeout  ex  onmi- 
um illorumfamiliis  hodie  supersit  nemo.  At  quum  illyricae 
Sclavoniae  nobiles  ac  pauci  ex  proceribus  semel  atqne 
iterum  caesari  supplicassent,  ne  eos  in  suis  bonis  tnr- 
baret,  neque  jura  atque  privilegia  producere  cogeret 


425 

siiie  debito  judicio,   insaper  hominibus  privatis  et  ex- 
traneis  Germanis,  legum  ignarís ;  neve  inter  tot  mala, 
amissis  propter  famíliám  austríacam  patrimoniis,  re- 
gnoqne,  novam  atque  indignam  calamitatem  ipBÍs  adeo 
acerbe  accumularet ;  neque  tamen  ad  haec  desisteret,. 
Dolla  commiseratíone,  nedűm  juriumregníhabita  ratío- 
ne:  tandem  exacerbati  responderunt,  majores  suos  armis 
qnaeBÍvisse,  et  commeruísse,bona ;  et  fere  omnia  propter 
fidem  erga  genus   austriacum   amisisse ;  nulla  autem 
ab  iüo  beneficia  sensisse ;  jam  ex  reliquiís  non  splendo- 
rem  familiarum,  sed  vix  vitám  ipsam  sustentare,  se  sta- 
tnissenonnisicumvita  atque  anima  bona  sua  amittere. 
Tum  demum  hanc  rem  per  silentium  transmisit.  Quas 
ob  res  tanta  erat  animorum  constematio,  ut  ab  ipso 
Jobanne  11.  patrocinium,  sese  dedituri,  quaesivissent, 
et  nisi  bellum  venetum    res  ungaricas  praeoccupas- 
set,  omnium  simul  tunc  reliquiarum  Ungariae  et  II- 
lyrici  perdendarum  summum  perículum  adiisset. 


UBER  VIGESIMÜS 


í  O  SelimuB  jam  inde  ab  initío  novaa  res  molieba- 

t  ;^  tur.  Nam  more  majorom  et  fanum  condere  debebat,  et 

r  ^  novam  aliquam  provinciám  ad  ditionem  snam  adjice* 

P  §  re,  quae    reditus  ad  condendnm  fanum  Bacrificiomm- 

J|  ^  qne  usum  suppeditaret;  et  summo  templo  in  civítate 

^  ^  Adrianopoli   (Constantini   Magni   opus  ingens  erat) 

^^  ^  destructo  atqne  vastato,  in  ejusdem  loco  longe  amplis- 

simum  templnm,  habitatíones  sacerdotnm,  diversoría 
publica  itinerantium  atqne  gratoita,  balneas,  dednctío- 
nes  aqnarnm,  fontes,  immensis  snmptibuB  atque  ope- 
ribus  aedificanda  coepit.  Hoc  modo  principes  Tor- 
carum  viri  religioni  promovendae  atque  augendae 
mirum  in  modum  student ;  imperatores  autem  super- 
bi8  mirandisque  operibus  et  nova  facere,  et  regna  do- 
nare  his  censuevenmt.  Sed  sacerdotes  negabant 
Selimum  rite  condere  templum  ac  sacra  religíoBaqne 
lóca,  nisi  sumptu  novae  et  per  eum  adquisitae  pro- 
vinciáé. In  imis  fimdamentis  reperta  est  auri  et  ar- 
genti  signati  non  parva  quantítas.  Crediderim  more 
condentium  urbes  ac  monumenta  inaignia,  conditoris 
jactam  fuisseibi  memóriám.  Ungarica  expeditio,  quara 


427 

crediderant  ipsum  contínnaturum  post  decessum  pa- 
tria, non  placebat;  namque  ingentibus  apparatíbus, 
JDgentíbusque  impensis,  atque  inuumerabili  multí- 
tadine  parvnmpretium  aGquirebatar.  Nam  paterna  ex- 
peditíone,  etiamsi  Gyula  atque  Sigetum  cum  aliquanta 
terra  capta  essent,  tamen  ad  infinitas  propemodum 
impensas  atque  mortes,  cum  ad  C  millia  ea  expeditio- 
ne  mortua  esse  aut  armis  aut  morbis  memorentnr, 
tantae  expeditioni  vix  dignum  pretium  censetur. 
Quanquam  Soiymanus  illa,  principia  tantum  belli 
constituerat,  cum  reliquam  Ungaríam  ac  Viennam  at- 
que Austriam  ad  sequentem  annum  Budae  hibernatu* 
rus  sibi  destinavisset,  si  fato  bono  chrístianorum 
functus  non  fuisset  Moscovitica  expedítio  tentata  po- 
tíus  est  quam  gesta.  Igitur  tale  quid  auspicandum 
videbatur,  quod  et  lucrum  aliquod  adferret,  et  minori 
impendio  constaret ;  ídautemerat  mari  futurum;  nec  alia 
provincia  christianorum  Cypro  ad  occupandum  vide- 
batur opportunior.  Quippe  Asia  Minor  millia  sexa- 
ginta  passuum  distat,  ditione  turcicaundiquaque  íigura 
semicirculari  ambiente;  quam  si  cepisset,  Cretam  quo- 
que  in  ditionem  suam  facile  redacturum  rebatur.  Cum 
autem  pacem  paternam  jam  ab  initio  statim  firmavis- 
set,  id  sibi  commodo  esse  judicabat,  ut  de  improviso 
insulam  invaderet.  Ideo  per  hiemen  uavígia  equis 
trajiciendis  apta  quam  plurimafabricarí  jubet,plerisque 
in  locis,  praesertim  vicinioribus,  et  quae  expeditioni  fo- 
rent  necessaria  secreto  quantum  fíeri  potest  apparari* 
Haec  quidem  etiamsi  impensissime  fierent,  nihil 
tamen  foris  ostendere,  nisi  quod  triremes  christianas 
admitti  atque  recipi  dolere.  Nam  Mehemetus  prima- 
rioB  purpuratorum  vocato  ad  se  legato  veneto,  an 
Cyprus     Venetorum    esset,     quaesivit;     affirmante 


428 

illó,  Cur  ergo  triremes  infestam  naTigatíonem  red- 
dentes  reciperent?  Legatns  sese  nnllas  recipére  re- 
gpondit,  nifti  qaa8  tempestas  eo  depulisset.  Accedebat, 
qaod  Italiam  sed  praesertim  Yenetos  maxima  anno- 
nae  inopia  laborare  seiebat,  nam  panis,  qm  nnmnm 
antea  valait,  octenis  veniebat,  nsqoe  adeo,  nt  venetae 
triremes  naves  onerarias  ragusiensiom,  et  gallionem 
^ducis  Florentíae,  frumentnm  ex  Apnlia  in  Siciliam  et 
Neapolim  deportantes,  frumentí  caosa  expognare 
coacti  faerint,  et  maritimas  vias  obaidere;  Venetiis 
autem,  quisqnis  frumentnm  attulisset,  pro  singnlis 
saccis  singnlum  numnm  auream  ex  pnblico  ultra 
pretium  dono  acciperet.  Neque  crediderat  Venetos 
magnam  classem  instruere  posse.  At  Venetí  cum 
intellígerent  classem  parari,  primo  quidem  ni- 
hil praeter  consuetum,  et  nsitatum  modum  fieri  cogi- 
tabant,  nam  singnlo  quoque  fere  anno  classis  emitte- 
batur,  tum  autem  vei  in  Arabíam,  quae  nutabat,  vei 
in  Granatam  Mauris  granatensibus  contra  Philip- 
pum  bellantibus  auxilio  missurum.  Tamen  supra  ordi- 
narias  triremes  triginta  alias,  nihil  tum  praeter  con- 
svetum  morém,  armare.  Paulo  post  cum  animadverte- 
rent  ex  certissimis  indiciis,  ad  nullum  alium  nsum  na- 
ves deportandis  equitibus  fabricari,  quam  ad  expe- 
ditionem  propinquam,  eo  quod  ad  longinquam  equi  at- 
que  animalia  deportari  non  possent-  tum  intellexere 
de  sua  re  agi,  et  contra  se  expeditionem  clancnlum 
machinari.  Id  quod  eo  facilius  credebant,  quia 
Solymanus  amplíssimum  portum  et  validissimum 
haud  procul  in  sexaginta  millibus  passuum  erexerat? 
et  quod  Selimus  in  frequenti  sermone  Cyprum  habe- 
ret Nam  vina  ex  Creta  et  Gypro  generosa  cum  do- 
no aliquando  ei  misissent,  postquam  percontatos  twh 


429 

set,  qnonam  locorum  illa  provenirent,  se  commutatn- 
mm  fore  dixerat  íUa  lóca  aliis  provinciis,  si  líceret. 
Cum  igitnr  ob  haec,  tum  verő  ob  íunatam  gentí  illí 
frandnientiam,  fídem  turcícam  semper  suspectam  ha- 
bebant ;  nam  et  praeceptum  in  religione  ita  habent,  ut 
infidelem  fide  deciperent,  quod  ita  Deo  gratum  esset ; 
infideles  autem  omnes  arbitrati  sünt,  qui  suae  non 
CBsent  religionis.  Ita  quod  apud  nos  deformissimum 
et  piaculare  flagitium  existimatur,  id  illi  non  solum 
pro  virtute,  sed  etiam  pro  religione  ducunt.  Talia  sünt 
pleraque  illorum  praecepta  religionis.  Me  Hercule, 
qnoties  admirandam  illorum  barbariem,  et  quod  nulla 
unquam  barbaries  huic  comparanda  fuerit,  simul 
priscas  novasque  históriás  in  memóriám  revoco,  et 
quos  Mathias  semper  vicerit,  intraque  certos  limites 
stare  coegerit,  et  quod  május  est,  terra,  cum  non  sint 
pares  vires  barbarorum  maritimac  terrestribus,  nul- 
lis  aliis  auxiliis,  nullis  opibus,  quam  suis:  hos  nunc 
terrarum  orbem  universum  pervolare,  circumvenire, 
nihil  securi  uspiam  relinquere,  et  haec  omnia  hactenus 
impune  facere  piget  pudetque.  Quos  quidem  unus 
Mathias  divino  auxilio  fretus,  suis  tautum  viribus, 
saa  virtute  ex  Európa  exegisset,  si  non  Federicus  im- 
perátor sua  consilia  suosque  sanctissimos  co- 
natUB  praepedivisset ;  si  Veneti  illius  felicitati  ac  po- 
tentiae  non  invidissent;  si  poutifex  romanus  christia- 
nam  rem  potius  quam  suam  curasset.  Saepe  ego  au- 
divi  ex  meo  patre  priscae  gravitatis  et  consilii  viro, 
Mathiam  id  unum  potissimum  agitare  solitum,  qua  ra- 
tione,  quibusque  módis  Turca  hostis  ex  Európa  de- 
pelleretur,  ejusque  consilia  gravissima  atque  sapien- 
tisaima  secum  coucepisse  decrevisseque ;  in  cujus  me- 
ditatione,  et  matúra,  si  vixisset,  executione,  fatis  tan* 


430 

• 

tum  bonum  chrístíanis  invidentibuS;  ereptumfnisse.  Si- 
quidem  expugnata  Víenna  atque  Austria  unum  tantnm 
id  cupiebat,  ut  Federicum   ad  sanitatem  rednceret, 
qui  semper  salutaríbus  christianorum  consiliis  adver- 
SOS    fíiisset.     Nam  ut  appareret   quantí     animi   et 
quam  generosi  foret,  Viennam  Austriamque  Federico, 
pacta  saltem  certa  summa  pecuniae  redditurum  foisse, 
utturcicae  illi  etgloriosissimae  expeditioni  qnam  certís- 
sime  initium  facérét.  Inter  quae  consilia  et  meditatío- 
nes,  malo  christianorum  sed  multo  majori  nostro,  proh 
dolor,  sive  doIo   domestico,  ut  perhibent,   sive  fato 
aliquo  ereptus  est.   Etiam  dolo  in  navali  et  ipsa  űrbe 
initio  anni  Veneti  magnum  damnum  receperunt.  Si- 
quidem   duae    turres   pulvere   tormentario    refertae, 
mirum  quam  occulte  et    secrete  ab   imo   perforatae, 
inflammatoque  pulvere     ambae   ex  imis  fundamentis 
disjectae  sünt,  una  cum  moenibus,  praeterea  proxima 
vestalium  virginum  aedes  sacra  collapsa,  atque  solo 
aequata.  Privatorum  verő  domus  plerasque,  quascun- 
que   vis   pulveris   sulphurei   adtigit,    concussit,  pro- 
stravitque  cum  multorum  hominum  interitu,  tanta  stra- 
ge,  fragore,  et  terroré,  ut  homines  novissimum  diem 
adesse  crederent.  Nam  noctis  obscuritas,  fragor,    co- 
ruscationis  ac  fiilguris  similitudo,  et  praesertim  igno- 
ratio  rerum,  homines  adeo  cuncusserat,  ut  per  omnes 
plateas  ac  vicos  relictis  domibus  discurrerent,  et  pro- 
strati  ad  deum  preces  funderent,  donec  magistratus 
re  intellecta  vicatim  discurrentes  docerent   quid  esset, 
et  in  suas  domos  quemque  redire  cogerent.  Magnó  id 
damno  et  reipublicae,  et  privatorum  constitit;  majoré 
atque  incredibili  constitisset,  si  ad  naves  atque  arma- 
mentarium  pervenisset.  Quae,  quia  salvae  et  integrae 
permansere,  rempublicam  singulari  curae  deo  foisse, 


431 

gratias  agere,  aclaetari.  Intelligebantenim  eo  tantam 
artemv tontam  machinationem  confectam  fuisse  tam  cal- 
lide,  nt  vaBtatis  navibus,  et  quod  esset  armornm  con- 
flagratía,  et  voragine  ignis  corniptis  consumptísque, 
aut  nullám,  ant  quam  miiiimam  classem  parare  pos- 
sent 

Ea  nocte  Venetos  defunctos  esse  haud  levi  peri- 
cnlo  creditum  est  Tnrcico  astu  factum  putatur.  Cete- 
mm  neqne  anctor,  neque  ars   tanti  dolí  unquam  est 
prodita.  At  Veneti  satisjam  comperto  Selimi   conatu, 
aerariuiD  aperínnt,  innumerabilemque  argenti   atque 
anri  vim  nndecunque  corraserunt.   Aurum  enim  atque 
argentom  signatum,  aut  uon  signatum  cum  lucro  dan- 
tíum  (aeptem  ad  centenos  pendebaiit)  atque  recipíen- 
tium  contrahebant.  Ad  haec  pleraque  publica,  tapetes 
atque  ornamenta,  item   agros   publícos  veudiderunt. 
Tum  circa  omnes  principes  legationes  dimittere,  ad 
Philippum  regem  Hispaniarum,  Pium  V.  pontiíicem, 
caesarem  Maximilianum,   et  Moschorum   ducem,   ad 
quem  Sigísmundus  rex  Poloniae  legatos,  per   cujus 
provineias  proficisei  debebant,  perveiiire   uou  pernii- 
sit,   cum   foederibus  turcicis  illigatus,   quae  síbi  ma- 
gi8  quam  Turcís  necessaria  forent,  nihil  sibi  immu- 
tandum  ratus  est  Caesar  foedera  coníirniata  sibi  vio- 
landa    non  videri  respondit.  Etenim    Ladislai  regis 
Ungariae  infelicissimam  in  campo   vaniensi  pugnam 
atque  mortem,  violati   ex  ínstinctu  romani   pontificis 
foederis  satis  magna  documenta  praebere,  servandam 
vei  infídelibus    esse    íidem.    Tum   autem  in  maxi- 
mis  suis    bellis    atque    periculis  nihil  opis  in  rem 
ftuam  attnlisse.  Sed  etiam  longinquum  bellum  facile 
P&tiebatur.  Philippus   rex  et  pontifex  legationem  lu- 
^ter  accepere,  quod  multuni  sua  interessé  ex  foede- 


432 

re  componendo   et  diu   exoptato    pntabant.   Anxílisk 
autem  promíttebant,  sed  foedus  intolerabilibus  condí- 
tionibus  implicabant.  Agebatur  hoc  Romae  acríter,  &c 
síngulorum    magnó    studio.    Hispanus    per   legato3 
Pacíecum    et  Granvellam  cardinales  petebat  Bergo^ 
mum  urbem   8Íbi  dari.    Veneti   imperio  se   privari  ^ 
non  una  űrbe,    si  eam   amitterent,  credebant    Pap^ 
jurisdictionem  quandam  ad  Ríminum  8Íbi  concedi,  et^ 
inquísitionem  hispanicam  (de   qua  supra^  qualis  fiit, 
diximus)   per   ditíones    venetas   recipi.  Rejectis  his 
per  Venetos,  foedus  tamen  sanciebatur  ad  decem  an- 
nos,  ut  mutua  auxitia  praestarent;  si  quid  terrarum 
aut  insularum  lucro  cederet,  in  illius  ditíonem  veniret, 
cujus  provinciáé  propius   esset.   Interim   Veneti  de 
summa  rei   ex   senatusconsulto  decemunt,  quam  ma- 
ximam  classem  instruere,  navigia  ex  navali  deducere, 
remiges  ac  milites   evocare ;  item  rem  frumentariam 
expedire,  partim  apertis  publicis  granariis,  partim  ex 
finitimis.  Naves  remigibus  militibusque  implent.  At- 
que  classem    longe  instructissimam  CCXXXVII  o- 
mnisgenerisnaviumante  Caleud.  Apriles  instruxerunt; 
universae   classi  praeficítur  Hieronymus  Zani.  Inter 
quos  amborum   apparátus  Selimus  legatum  *)   ad  Ve- 
netos cum  mandatis  misit,  qui  ex  Dalmatia  trireme 
veneta  in     urbem   est   deportatus,  sine     solitis   ac 
consvetis  honoribus,  quos   Veneti  hujusmodi  legatis 
publice  praebere  consvevere.  Mandati  autem  formula 
haec  est.  Selimus  Ottomannus,  dominus  dominantium, 
et  rex    regum,  dominus  paradisi  terrestris  et  Hieru- 
salem,  ad  Veuetorum  rempublicam   mandátum  mittit 
Cyprum  insulam  petimus  nobis  dari,  quam  certe  da« 

*)  Istvánfi  jegyzete :  Vocabatiir  Í8  legatas  Cubat  aga,  oniis  ex 
eliaii8ii8. 


433 

tori  omnino   eritis  aut  gratuito  aut  vi.   Sed  cavete 

proYocare  arma  nostra  horribilía,  quoniam  círcumda- 

bimos  V08  bellis  omnibús  ex  partibus  Opibus  enim 

mtrÍB  non  eonfidatís,  quas  nos  faciemus  instar  tor- 

rentis  celerríme  eflfluere.  Poscebat  orator  a  duce  se- 

cretum  coUoqninm,  velle  se  módos  componendae  rei 

ostendere.  At  negato  eo,  et  verbis  tantum  paucís  dato 

responso,  statim  per  apparitores  publicos   naviculis 

finis  extra  duo  castella  deducí,  et  fínes  exccdere  jussé- 

Te.  Qnem  Selimus  revertentem  vetuit  Constantinopo- 

lim  ingredí,  ne  prouti  acceptus  fuisset,  responsaque  at- 

que  apparátus  Venetorum  in  populum  spargerentur. 

X^aalo  post  nuncío  regis  Gallorum ,  qui  se  internuncio 

^i  uti  vellent,  conservandae  pacis  rationes  initurum,  et 

^cturnm   cum   Selimo   promittebat,    responsum    est, 

^0  rem  deductam,  ut  pro  infccto  haberi,   sed  neque 

^Uutari  possit. 

Exin   venetae    ditionis   negotiatores   eorumque 

^'cs  Selimus  Byzantii  et  per  suas  provincias  in  seque- 

»tro  detineri  jubet,  ac  legatnm   veiietum  in  custodiis 

servari.  Veneti  contra  ejus  exemplo  permoti,   omnes 

turcicae   ditionis   homines    in   űrbe   et   aliis   in   lo- 

cis  Dalmatiae,  custodiae  tradunt.  Erat  tum  ibi  quidam 

legátus  Selimi  ad  regem  Gallorum ,  qui  ut  in  Galliam 

proficisceretur,  litteras  fidei  ab  rege  Hispaniaruui,  uti 

per   ejus  provincias  in  Galliam  tuto  ire  posset ,  ex- 

spectabat.  Hic  in  castellum  veronense,  necquicquam 

intercedente  gallico  legato,  deportatur.  Nam  primum 

epirotae  montanenses  ex  propinquae  classis  fiducia  defi- 

cíunt,  et  vocatis  in  auxilium  Venetis  oppidum  Soppo- 

tuni)  in  quo  erat  praesidíum  turcicum ,  expugnant.   At 

beglerbegUB  Graeciae  magnum  exercitum  in  continen- 

te  ad  defensionum  illarum  provinciarum  adduxit,  eas- 

MomuM.  mma,  bjbt,  bcmipt.  xrt,  2Ö 


434 

demque  pacatas  retinuit,  et  excursionibns  in  ditíonem 
venetam  factis  Soppotum  qnoque  recuperavit.  ClasuB 
verő   Cyprum  teiuiit  omni  ab  impedimento  immum 
Calendis   Julii  classis  ad  Baffum  primuiD   vifla  eek 
tertia    verő    ad    Saliuas    eqnitus  et  peditatos   de- 
scensionem  fecit;    quam    quidem    Astor  Balionias*) 
gubernátor    Famaugustae   impedire   cum  eqnitataet 
parte  peditatus  equis  imposita  volebat;  verum  Nico- 
laus  Dandulus  Nicosiáé  praefectus,  et  consiliarii,  qui 
fuerant  Petrus  Písanus,  Antonius  Priulus,  et  Collatc- 
ralis,  negaverunt  se  vires  periclitaturos  com  hoste  nu- 
merosissimo,  tum  quod  id  perículosum  esset,  nec  ta- 
men  impedituri  descensum,  tum  verő  quod  in  trigint» 
millium  spatio  ab  mari  (tantum  enim  abest)  receptos 
minimé  esset  certus.  Alioqui  si  in  trium  vei  sex  miUi-^ 
um  spatio   res  agenda  esset,  non  sibi  consilinm  dis- 
plicere.  Equitatum  ergo  qui  Salinis  erat,   stradiottorom 
duce  Rochas  Graeco  Nicosiám  traduxit.  Muztapha  at- 
que  Pialius  nullum  a  descensione  tempus  tercre,  sed 
statim  circa  portus  ac  provincias  naves  hinc  inde  mit- 
tere,   atque  auxiüa  undique  solicitare,  ac  comportare, 
simul,  dimissis  in  omnes  partes  militibus,  universnm 
insulae  circuituiu  tum  terra   tum  mari  circumvolantes, 
cuncta  vastare,  ac  nullo  omnino  resistere  auso  ímpime 
populari.  Tandem  Julii  quinto  et  vigesimo  die  ad  Ni- 
cosiám  cum  exercitu   consistunt.  Ibi  Turcae  circnm 
civitatem  discurrere,  et  praelium  ostentare.  Sed  prin- 
cipes  civitatis  statuerant  omni  praeUo  abstinere,  ita 
ut  etiam  deinceps  unum  tantum  praelium,  neque  am- 
plius  tentatum  fuerit.  Simul  alii  tendere,  alii  pnteos 
fodere,  in  quibus  aquarum  dulcium  copíosissimas  ve- 


*)  Istvánfi  jegyzete  :  Astor  baglion. 


invenere,  alii  verő  vineas  aggeresqne,  et  mnnitio- 
í    HM  pro   tormentornin   oppQgnantinmqne   statíonibus 


erigere.  Montes  altos  qnatuor  erexernnt,  ex  quibus  prí 
mmn  tormentÍB  civitas  péti  coepta  est:  et  quia  muri  ab  ín- 
tus  terraaolida  firmati  erant,  ídeoque  non  multam  profi* 
eerenty    alios  qnatuor    allis  ab   partibus    effecemnt. 
Quatridao  maxima   vi  totis  díebus  ad  serum  usque 
diei,  nisi  meridie  quatuor  horas  exceperis ,  quassatí 
naarij   yemmtameu  globi  in  matéria  velut   suffooati 
minam  minimé  timendam  faeiebant.  Omiserunt  ergo 
tormentÍB  oppngnare:  ad  alias  artes  transiere;  ligoni- 
buB  et  instmmentis  fossoriis  propins  acoedere  ad  maros, 
vjneaaagere,  etterramprae  se  sine  uUa  sni  offensione 
^^fgerare.    Ita  fossis  profundissimis,  aggeribus,   mon- 
tíbw  tnm  92  matéria,  tum  ex  lana,  mirum  in  modum 
aeae  moniverant  Oivitatensibns  verő  omnium  offénsio- 
K^nrn  loea  superne  atque  infeme  occupata  erant;  neque  ab 
■murJB,  neqve  ab  lateribus,  aut  defendendi  sni  autoffen- 
dendiinimiclremediam habéban! Jam  intra  ipsas fossas 
^raesidia  hostínm  stabant  Ergo  his  et  tot  operibus  im- 
;Kiaii6confectis,  propugnacula,  quae  ex  terrena  matéria 
^soii8tabant,et  maros  fossoriis  instrumentis  oummagna 
^rmna  demoliri  eoeperant.  Quae  cum  talia  atqae  tanta 
"^Bsent,  at  omnes  facile  extremam  pemiciem  denotare 
^ntelligerent :   praesidiarii   praefeetum  hortantur^  aa- 
deadom  esse  aliquid,  qnohostes,  qaantum  quidem  fieri 
fOBset,  impedirent.   Ille  quanquam  stataerat  se  intra 
inoros  tantom   quam  diatissime  defendere,  tamea  ad- 
Mqáis  est,  at  eraptio  fieret  peditam   atque   equitom. 
Dedmo  qointo  die  Aagusti^duceCaesare  Provena  vicen- 
^^millepedites  itali  acgraeci  in  ipso  medio  diei  exie- 
^  quod  tom  Tarcae  quiescere  solebant,  ad  munitio- 
^aocammt,  et  praesidia  disturbant,  fúgantque;  qui 

28* 


436 

tumultus  cum  ad  exercítum  pervenisset,  ab  equitim^ 
ala  circumveniuntur,  et  praecipui  quique  aut  trnddatL 
sünt  aut  capti,  paulo  plures  quam  centum.  Ceté- 
rí,  quí  refugerant,  arma,  sclopeta,  et  id  genus  quaedam 
spolia  retulere.  Equites  non  emiserat  praefectus,  ut 
conclusum  fuerat,  paucitati  suorum  timens,  ne  onmes 
in  praelio  amítteret.  Dicunt  tantum  terrorem  tum  inter 
hostes  concitatum,  ut  plerique  in  ipsis  quoque  castris 
fugerent,etpotuÍ8se  eo  praelio  bellum  finirí,  si  praesi- 
dium  equitum  peditibus  affuisset.  Ab  hoc  praelio  neque 
ante  neque post uUum commissum  est;  ex  quo  admoli- 
endas  vei  demoliendas  operasTurcae  omnimodam  liber- 
tatém nacti,  saepe  ad  oppugnationes  succedebant,  saepe 
rejiciebantur  cum  magnó  et  suorum  et  hostium  damno. 
At  oppidanos  et  milites  et  ignis  missilis  copia 
jam  deíiciebat,  quas  ob  causas  litteras  Famangustam, 
ítem  alteras  ad  Montanenses  pro  subsidiis  mittunt^  sed 
capti  nuncii  et  pro  munitionibus  ostentati,  desperatio- 
nem  omnis  pláne  succursus  signiíicantes,  atque  eos  ad 
deditioneminvitantes.  Nec  erat  modus  aut  spes  anxilii ; 
terram  enim  omnem  exercitus,  maré  classis  tenebat, 
quae  nunquam  cessavit,  nunquam  quievit.  Ita  instructa 
et  parata.  semper  et  in  omni  tempore,  et  ad  omnes  oc- 
casiones  fűit,  Pialio  diligentissime  atque  solertissime 
ad  omnia  attento.  Unum  tamen  illis  adhuc  relinque- 
batur,  ut  cum  omnia  salutis  remedia  sublata  essent, 
intra  suas  munitiones  fossas  atque  aggeres,  quae  amis- 
sis  muris  atque  omnibus  propugnaculis ,  pro  extremo 
remedio  fecerant,  semet  tutarentur.  Sed  ultima  oppu- 
gnatione,quaefuit  nono  Septembr.  apparuit  quid  valeat 
multitudo  adversus  paucitatem,  et  quid  item  disdpli- 
na  ac  usus.  Ante  bellum  coeptum  libelli  vulgabantur, . 
quibus  illius  civitatis  admiranda  opera  praedicaban-- 


437 

tor,  homínnm  verő  et  peditum  et  equitum  ítalornm  et 
graecornm  ingentía  robora:  cum  postea  compertum 
8it  eventa,  víx  qnicqnid  gentíum  in  tota  insula  fuerit, 
vei  ad  nnam  civitatom  satis  praesídií  fuísse,  missi- 
limn  non  ita  magnam  copiam.  Ante  ortnm  solis 
praelinm  inchoatum  est.  Pagani  tamen  cnm  sustinere 
in  soa  statione  hostemnon  potuissent  (et  erant  pleri- 
qve)  prími  in  fogam  conversi  sünt,  et  primi  aditnm 
hostibna  concessere.  Ita  res  ad  caedes  conversa  est 
^dmirandas,  eo  nsque,  donec  Mnstapha  bassa  iis,  qni 
^uma  abjecissent,  parei  jussit,  et  a  caede  milites  re- 
vocavit.  Praefectus  et  alii  omnes  oceisi.  Ex  nobilibns 
ad  tríginta  vivi  capti,  ex  plebe  item  hand  mnlti. 

Interea  veneta  classis  in  Creta  insnla  consedit, 

%  partim  inopía  annonae,  partim  insolentiaaeris,  omnis 

classicamoltitndo  afflictata;hominum  adquadragintamil-* 

lia  desiderata  sönt  Attamen  eorum  supplementum  con- 

tinuo    aut  Venetiis  deportabatur,  ant  in  insula  con- 

scribebatur.  Semel   inter  milites  italos  ac  graecos  tu- 

^Ultu  exorto  plerique  etiam  sauciati  aut  mortui  sünt. 

^t  Romae  de  foedere  adhuc  agebatur,  singulis  suas 

Partes  praeferentíbus,  cum  papa  suo  duci  primum  lo- 

^Um,  et  singuli  item  suis  vendicare  contendunt.  Pari 

tandem  imperio  trés  duces  consiliis   convenire  jussi, 

^vcus   Antonius  Columna    ab   pontifice,   Johannes, 

^tidreas  Auria  a  Philippo  rege  constitutí.  Pontifex  trés 

^^bebat  suas   triremes,  Veneti  duodecim  poscenti  ac- 

^^^omodarunt     hominibus    vacuas,    cetera    instructas. 

^as  militibus  remigib  usque  complevit.     Melitensium 

^^^ster  trés,  Cosmus  dux  Florentiae  quatuor,  pontifi- 

^i  addixere.  Posteaquam  Turcae  jam  Nicosiám  expu- 

Si^8ent,et  Famaugustam  venissent,classes  pontificia  et 

^panicain  Cretam  venientes  sese  venetae  conjunxe- 


438 

ruuti  et  apparebat  eoB  serio  rem  actaros.  Nam  prímnm 
qüidem  confligendam  esse  decernunt,  et  Rustom  ns- 
qae  ad  promontorinm  propius  hoBtem  profecti  Bunt 
Ibi  JohanneB  Auría  litteras  ablegaÜBregÜB  Roma  ac- 
cepit,  quibasitamandabatnryutí  ex  ipBO  etíam  praelio, 
deBerta  veneta  claBse  rediret.  Itaque  inde  cnm  sna 
classe  absceBBÍt,  quem  M.  Antonius  Columna  acrioribuB 
verbiB  exceptam  retinere  non  potoít.  Ita  duo  du' 
ceB  in  Cretam  reverti  coacti  snnt.  Pialina  antem  ex- 
ploratiB  rebuB  christianonim,  quod  conjnnctae  eBBent 
claBBes,  quodque  Rustum  accesBÍB8ent,  ex  oonsilii 
decreto  mancipia  ac  cancta  impedimenta  exonerat,  ac 
cnm  in8tractÍBBÍmaatqQeornatÍBBÍmacla88e  ex  hortis 
^^  ^^^  famangnBtanis  in  altam  vela  dedit;  dnas  ex  omnibos 

t\  Z3^  celerrímaB  exploratnm  praecedere  certo  intervallo  ju- 

C!  nr  bet,  a  quibuB  in  Sancti  Epiphanii  promontorio  claBBem 

p\  CM  chríBtianam  in  Cretam  revertiBse  intellexit ;  inde  re- 

verBUB  tanqnam  fogatia  hoBtibuB,  editia  immensae 
laetitiae  aignÍB,  tormentornm  diaploBÍonibuB  et  concen- 
tibuB  claBBicornm,  vexillia  expanBia,  trínmphabnndus 
ad  hortoa  famauguBtanoB  claBBem  reduxit.  Ibi  mise* 
rabile  apectacalnm  fnit.  Quippe  nobiliorem  praedam 
virorum  nobilium.  feminarnm.  aliarumqne  rerom  in 
unam  triremem  et  duaB  navea  onerariaa  impoanerant, 
quae  Selimo  ac  pnrpnratiB  ex  omni  praeda  aepo  Buerant ; 
in  quarum  nna  nobilia  matróna  ignem  in  polverem 
sulphureum  miait,  omneaqne  trea  navea  arsere.  Horni- 
nea  videbantur  Buper  aera  volitare,  paaBimque  maré 
cadaveribuB  ac  diacerptiB  membria  refertnm.  Inde  aexto 
OctobriB  PialiuB  ConBtantínopolim  versna,  Aly  begus 
rhodienBÍB  praefectua  Rhodnm,  redennt.  M.  Anto- 
nina  Columna  aliquantnm  immoratua  in  Creta,  cnm 
rediret,     tempcBtate   exceptuB,  et    praetoria    fulmi- 


439 

netactaatqueambusta,  vixscaphioad  aliam  tríremem 
exceptoB,  aegre  vitám  salvavit.  Terrestrís  exercitns 
tőreid  summa  haec  fűit:  Eqnitum  quater  mille. 
Pedítnm  centum  millia,  et  in  hiB  sex  milliajaniciaríorum. 
Navesomnifl  generisquadringeutae.  Praesidium  classi- 
cQmnunquame8texoneratum,nÍ8ÍcumvenetaclaB8Í8mor- 
bi8  atque  annona  graviter  laboravit :  cum  conjunctas 
tresclassesPialiusaccepit^tumiterum  in  navesreduxit. 
CosmuB  dux  Florentiae  offerebat  Venetis  trire- 
mes  8ua8,  8i  eum  agnoscerent  eo  título  ac  pontifex 
creaverat,  videlicet  magni  ducis,  cum  iuBÍgnibus  reS^- 
libns.  Venetinegaruntse  in  Itália  passuroB  quemquam 
regio  título  utí«Pontífex  tamen  ab  Florentino  buo  nomine 
impetravit  Eadem  enim  aestate  Pius  V.  pontífex  Cosmum 
Florentiae ducem  in  magnum  ducem  cum  corona  et  insi- 
gnibnsregalibuB  creavit.Nam  inter  eum  et  ducem  Ferra- 
riae  deprimatu  magnae  ortae  erant  inimicitíae;  et  pro- 
vocaverat  adMaximilianum  caeBarem.Ferrariae  antíqui- 
tatem  generiB  praetendebat*  ille  item,  sed  non  generis, 
verőm  urbis  antíquÍBBimae,  simul  potentíam,  qua  excel- 
lebat,  objiciebat  Confidebat  etíam  in  gratía  pontificis ; 
nam  Ferrariensis  non  admodum  cum  pontífice  conve- 
niebat  ob  salinas  quasdam  maritímas,  ex  quibus  no- 
vam  vectígal  Ferrariensis  constituerat,  cum  detrimen- 
to  salinarum  pontíficiarum.  Cum  ergo  pontifex  inter  odia 
ceterorum  principum  ac  rerumpublicarum,  novis  ipse 
quoque  amicitüs  pontificatum  stabiliendum  sibi  puta- 
ret,  per  occasionem  controversiae  duorum  principum, 
Cosmum  sibi  devinxit  summo  beneficio.  Regem  Hetru- 
riaecrearevoluerat,sedidintolerabilevidebatur  ab  ce- 
teris principibus.  Ut  itaque  evitaret  nomen  regium, 
insignia  tamen  regia  omnia  donavit,  ac  titulum  magni 
docis  in  Hetruria ;  ipse  Romae  consveta  solemnia  et 


440 

publicam   laetítíam   edidit,    divnlgatis   diplomatibiis, 
qua8  buUas  vocant.  Sed  ne  omiiino  regio  titalo  vaca- 
ret,  reginam  Angliáé  diris   omnibns  devovit,  ipsom 
Florentínum  titulo  regis  Angliáé  donat  Dhx  Ferrarine 
contra,  legationibus  circa  principes  dimissis,  contradi- 
cit  pontifiei  et  Cosmo ;  se  verő  magnnm  dncem  appel-   1 
lat,  quod  ex  8ua  família  fuissent  illó  titnlo;  nmnismata 
aurea  quoque  illó  titulo  cudijussit.  Agebantar  eo  tempo- 
re  comitia  imperialia  Augustae,  caesar  atque  electores 
ac  ceten  principes  imperii  magnam  indignitatem  pon- 
tiíicis  facto  conceperunt,  legationemqne  ad  eum  ex- 
postolandi  causa  miseront,    cum  protestatíone   atque 
annnllatione  suornm  factorum  :  qnod  illud  ipanm  noi^ 
jnris  pontiíicii,  sed  caesaris  romani  esset,  atque  im^ 
perii.  Pontifex  communicato  consilio  cum  Florentino^ 
nihil  respondit,  nisi  missurum  se  brevi  legationem  2jM 
caesarem  et  principes  imperii ;  caute  nimium  et  attífi^^ 
cio  quodara :  nam  pontifex  per  silentium  rem  praeter- 
iit.  At  Caesar  cum  statibus  romani  imperii,  per  edic— ' 
tum  publicum  observatis  ceremoniis  fieri  solitis,  voce 
publici  araldí   et  tnbicinibus,  editisque  diplomatíbus, 
pontificis   diplomata   et   acta  annullant,   et   invalida 
pronunciant ,  adjecta  poena  bandi  imperialis,  quieun- 
que    Florentínum   illó  titulo  ullo    modo    aut   diceret 
aut  haberet.  Legatum  vcro  Florentini  ^aesar  neque 
ad  coUoquium  admissum  abirc  jussit,  neque  ceterorum 
principum   ullus    legationem   eis  eo   nomine  admitte- 
re  voluit.  Unus  Octavius  Parmae  et  Placentiae  dux, 
pontificis  feudatarius,  ob  beneficium  in  se  pontificis  et 
debitum  erga  pontifices  vinculum  admittere  debnit.  Ut 
verő  pontifiei  Florentinus  gratiam  redderet,  suas  trire- 
mes,  quas  Pisis  habebat,  ipsi  pro  praesenti  expeditio- 


ne  addixit ;   nam  pontifex,  qnae  fuisset  sua,  praeter 
trea  nullám  habnit 

Rea  Hispániáé  sic  se  habent:  Mauri  granaten- 

ses  a  Tnrcis  africanis  auxilium  habuere,  et  magnum 

cnm  Philíppo  bellnm  gessere :  siquidem  secunda  prae- 

lia    habnere  tria,  in  queis  Johannes  de  Anstria  vul- 

nnB  accepit,   et  fíigae  beneficio  se   salvavit,   ita  ut 

Philippnsfbtins  Hispániáé  viríbusatque  ex  Itália  etiam 

dednctís   copiis  in   persona  adversnm   ire  debuerit. 

Eodemtemporein  Africaquoque  rex  tunetanus  cum  fi- 

nithnis  Manrítanis  Goletam  oppngnabat ;  et  ex  prae* 

aidio  ad  pabulandnm  et  frnmentandnm  egressos  Hispa- 

nos  ad  octingentos  coneiderant.  Ei  succnrrere  Philip- 

poB,  per  Andreám  de  Anria,  bis  terve  voluit,  sed  ad- 

versis  ventís  semper  repnlsns  est.  Inter  Manros  ple- 

rique  Hispani  virí  illustres  militabant :  nnus  inter  ce- 

teros,  qui  inqnisitionis  timore  profugerat,  filium  ac 

parentes  ab  inquisitoribus'',  qui  ob  unius  notam  stir- 

pem  etiam  totam  delére  solent,  trecentis  Hispanorum 

nobilium  capitibus  redemit.  Bellum  tamen  induciis  at- 

qne  conditionibus  dilatum    magis    in   aliud  tempus, 

quam  est  confectum.    At  in  Galliis  bellum  non  modo 

fegtinctum  non  erat,  sed  acre  ac  magnis  copiis  utrin- 

que  gerebatur.  Sed  quia  rex  Galliae  in  uxorem  Maxi- 

iniliani  íiliam  poscebat,  caesar  ex  consilio  principum 

^tqne  ordinum  imperii  ita  respondit :  Filiam  se  prius 

Jtínime  datnmm   ei,  quam  pacem   certam  atque    fir- 

^rxk  constituat;  propterea  quod  bellico  eventui  expo- 

i^ere  filiam  nolit.  Ita  pace  prius  firmata  oratores  Au- 

Kustam  misit;   Ferdinando  archiduci  Austriae  partes 

*íia8addesponsandumper  oratores  attribuit.  Philippus 

^ero  aliam  filiam  maximam  natú  duxerat,   nepotem 

^x  sorore  germana  nuper  sublata  e  vivis  veneno,  nt 


442 

dieitiir.  oxore.  Henrid  GaDUnin  rqps  filia.  qEaramaB- 
bae  nno  eodemqoe  tempore.  mhen  ín  GaUiani^alteraii 
HispaniM  per  Belgium  et  maré  ooeannm.  per  ontom 
eonmdem  príncípnm  perdnctae  rant  Pax  in  GUIfii 
firmftU  est  conditionibiu  meqnis.  pontifioe  tmmen  v^ 
hementer  sdverso.  qnod  mortes  vironim  prindpim 
minun  in  modmn  expetebat  stroxitqne  artes  aoHtafl^ 
sed  Ias«8  ad  deformatíonem  et  deaolationem  nsqoe 
regni  ambabns  partibus.  nuUia  artíbna  ant  piouani 
semel  qnietos  incitare  potmt  Namqne  Hiapanon 
eo  adduxerat.  nt  Í8  omnem  impensam  belli  (xallo  pro- 
mitteret:  magnatíbns  verő.  qoi  a  conailüa  fneront,  in- 
finitas  largitionea  ambo  fecenmt 

At  ín  Ungaría  anno  snperiorí  magni  tnmnltnaprín- 
eípia  apparebant :  díximns  et  ntí  aniroi  repente  sínt  cod- 
mntati.  Síqnídem  Becesína  ex  eo  tempore  qnietaia  e«e 
nonpotnit:  omnem  animmn  omnemqne  conatom  adger- 
manicam  factionemtranstnlft.Malta  ínsecreto  venaiCi 
multa  aperte  agere.  ut  regem  et  plerosque  in  auam  opio* 
nem  adduceret.  Ad  Calendas  Január,  comitía  ín  oppido 
meggje8ien8i  habita  sünt,  in  quibus  cum  paucis  commH' 
nicato  consilio,  piacúit  mitti  legationem  amplam  adMa' 
ximilianum.  Postquam  ex  comitio  reditum  est,  vocati^ 
principíbus  Albam  Juliam  tríum  natiouum,  nobilita0^ 
Bcilicet,  saxonum  et  siculorum,  ad  triginta  personis^retit" 
lit  rex  ad  consultandum  paucis  verbis.  Bekes  excepit  r^" 
gis  orationem,  et  multis  verbis  disseruit,  alii  post  sulr" 
Bequuti  sünt.  pro  ingenio  quilibet  suo  vei  affectu.  De^ 
cemitur  ergo  legatio  ampla  per  provincias  caesaris,  nan^ 
Pragae  in  Bohemia  comitía  eo  tempore  agitabat,  re^ 
clamantíbus  plerisque.  Namque  legationem  mitti  place^ 
bat,  et  pacem  fieri  cum  chrístianorum  caesare ;  vemm  in-^ 
temuncio  rege  Poloniae,  ut   quam  teetissime  omnia^ 


443 

agerentur,  ne  Selimum  intempestívis  cansis  offende- 
remii8,aqnoinajoraÍDcoiDmoda  metuenda  essent,  qoam 
speranda  afo  illó  commoda.  Bece8Íii8  unuB  poBse  lega- 
tíoniB  caaaam  mnltísratíonabilibiiBcanBiBobdaci  af&r- 
mayit,  nnUum  esse  pericnlnm  in  hac  re,  et  in  animo  Bibi 
destínayerat  legationem,  yerum  alÜB  atqne  alüs  in  Bpe- 
ciem  obtnidebat.  Sed  nnllns  erat,  qní  asBnmere  ande- 
ret  rem  tam  ancipiten^propterea,  qnod  ex  omnibns  par- 
tibus  metUB,  indignatío,  pericnlnm  apparebat,  non  ab 
Selimo  modo,  Bed  ab  ipBomet  Johanne,  qnem  iste  ita 
moribnB  ímbnerat  et  occnparat,  nt  ad  omnem  snam  li- 
bidinem  principe  abnteretnr,  nt  seryns  hero  obedien- 
tior  eBse  non  po8BÍt,  qnam  rex  fnit  isti.  Insnper  yale- 
tado  principis ;  nt  8i  enim  omnia  feliciter  ceBBiaaent^ 
tamen  matrimoninm  yel  nni  yel  alterí  parti  gratnm  es- 
se non  potnerít,  neqne  regnnm,  qnod  caput  eBt^  dnra- 
tamm  fnerít ,  neqne  patria  din  salya,  nt  dicetnr  in  se- 
qaentibnB.  Igitnr  ac  si  nnnB  ipse  relictns  esset  inter 
omnes,  negotinm  8nscipit;comitatnm  magnnm  ex  fami- 
liaribns  principis,  equos,  yestes,  pecnniam  ex  thesauris 
ad  omnem  prodigalitatem  atqne  libidinem  snmit,  atqne 
allatia  prins  litterís  fidei  ab  Maximiliano,  dnodecima 
Április  Alba  Jnlia  abscedit.  Magnó  bonore  atqne  lae- 
titíae  signis,  qnocnnqne  yenisset,  jnssn  caesaris  exci- 
pitnr,  in  confiniis  antem  etiam  displosionibns  tormen- 
tomm.  Hnic  legationi  Sigismnndns  Angnstns  addide- 
rat  aliam  non  minns  splendidam,  Adamum  Oonarski 
episcopnm  posnaiensem.  Pragam  cum]  yentnm  est, 
principinm  tantnm  legatíonnm  f acinnt ;  cetemm  snm- 
ma  ad  conyentnm  principnm  Germaniae  Spiram  reji- 
citnr,  qno  isti  caesarem  paucos  post  dies  abenntem 
proseqnnntnr.  Ibi  yarüs  tractatibns  nltro  citroqne  ba- 
bitis,  fit  conyentio  pacis  conditionibns,  qnae  sequuntnr. 


444 

Prímum  omnium  poBt  maltam  altercatíonem,  tandem  Jo- 
hannes  insignibusregalibus  cedit^quodanninper  qnatQor 
et  quadraginta  anno8  magnó  et  nobis  et  illis  et  orbi  deni- 
que chrístíanitatís  constítit:  tot  popolornm  servitute,  tot 
regnorum  aniis8Íone,Croatiae,  Sclavoniae,  Serviae,  ntri- 
nsque  Valachiae,  Badae,atque  ipsiuB  Uugaríae,  tot  bel- 
lis infelicis8ími8.  Maximílianns  tamen  titulum  serenis- 
8imi ,  quo  nti  et  ex  regibu8  ortu8,  et  regia  auctoritate 
in  regno  8ao  fongens  uteretur,  permi8it:  ut  Johannes 
Tran88ilvaniam,  in  Ungaria  verő  comitatu8  biharien- 
sem,  una  cnm  Varadino,  Zolnocum ,  Crasnam ,  item 
provinciám  Harmatiam  cum  Hnzto  arcé  ac  miueris 
salinis  perpetuo  possideret,  et  intra  boB  fines  atqne 
terminos  utrique  starent ;  quae  extra  hos  ntrinqne  te- 
nerentur,  legitimis  dominis  remitterentur ;  utqne  in 
Buis  dominiis  omnis  anctoritas  libera,  absolnta,  inde- 
pendens,  ac  solo  nomine  regio  excepto,  et  quovis  alio 
arbitratu  buo  sibi  delecto,  anctoritas  regia  integra  at- 
qne amplissima,  nuUis  circumscripta  conditionibns,  per- 
maneret.  Ut  Johannes  vicissim  Maximilianum  pro  re- 
ge Ungariae  haberet,  atqne  agnosceret.  Ad  haec  quas- 
cunque  terras  ad  orientem,  veteres  scilicet  juris  popn- 
liqne  ungarici,  sive  novas,  quocunque  temporis  sncces- 
su,  armis  ac  virtute  adipiscerentur,  sibi  et  suis  ac- 
quirerent.  Quodsi  Transsilvaniam  per  vim  atqne  im- 
pressionem  turcicam  ipse  aut  sui  amitterent,  in  Silesia 
oppolíensem  dncatum  cum  iisdem  ditionibns  et  fini- 
bus,  qnibus  antea  tennit  cnm  Isabella  matre,  Maximi- 
lianus  ant  sni,  Johanni  snisqne,  assignent  tradantqne. 
Ad  haec,  ut  iidem  hostes  sint  atque  amici,  auxilia  mn- 
tua,  et  cumprimis  Maximilianus  Johanni  totis  viribus, 
si  opus  sit,  suppetias  ferat.  Johannes  tamen  Turoam, 
quoaduBquefieri  poterit,  qnietum,  more  consveto,  et 


amicum  retineat.  Ceterum  hae  conditiones  secretíssi- 

mae  inter  se  sint,  ut  nulla  occasio  hostis  irritandi  fo- 

1^  existat.   Ad  coníirmandas  conditiones,  amicitiam- 

qne,  atqne  jongendam  affinitatcm ,  nepotem  ex  sorore 

germana,  fiHam  ducis  aut  Bavaríae ,  aut  juliacensis 

intra  trimeBtre  in  matrímonium  procuratnrum.  Johan- 

nem  verő  ante  diem  Calend.  Január,  per  legatos  con- 

ditioiieB  pacis  confirmaturum.    Super  his  diplomata 

conficiiintur ;  nltro  citroque  manibus  caesaris  orato- 

ramqne  signata,  atquc  interventu  publici ,  ut  vocant, 

BOtaríi,  foedus  perpetuum  percutiunt;  et  conceptis  ver- 

\siiA  praeeunte  notarío  caesar   oratoresque   fidem  et 

JQBJuraiidum  praestant. 

At  aliud  erat  in  fatis.  Jnterea  Selimus  non  igna- 
ruB  rerum ,  quae  agerentur,  duos  legatos,  alterum  po- 
lonum  ex  genere  Stras,  Abraim  chausium  ad  Polo- 
niae  regem,  alterum  ungarum  ad  Joliannem  amandat. 
Quiad  coUoquium  regis  uti  venit,et  sella  apposita  se- 
dit,  semotisque  omnibus  interpretibus  atque  ceteris 
arbitris,  nisi  uno  Michaele  Chakio  cancellario  :  Duae 
res  Bunt,  inquit ,  ob  quas  Selimus  caesar  me  legatum 
ad  tnam  majestatem  misit.  Primum,  quibus  de  causis 
legationem  in  Germaniam  miseris,  ut  abs  te  ipso  re- 
ftciftoeret ,  nam  et  Solymanus  uti  páter,  et  ipse  uti 
fráter,  amore,  benevolentia,  officiis  omnibus  nuUo  tem- 
pore  aut  loco  tibi  defuerunt.  Quod  si  quarum  rerum 
í&digeres,  multo  rectius  id  sua,  quam  tua  auctoritate 
potnisse  ac  posse  perfici.  Alterum  mandátum  egt, 
^no  te  amore  quodam  íraterno  praemonitum  esse  vult , 
^(xrem  ex  Germania  ne  duceres.  Esse  reges  Galliae, 
^aoiae,  et  Sueciae,  quamcunque  apud  hos  reges 
^^rís,  sua  auctoritate  tibi  confectum  iri  curatu- 
^.  Johamies  breviter  et  perplexe  respondit :  Sese 


446 

gratias  agere  pro  beneficiis  et  Solymani,    et  modo 
ipsiuB  Selimi ,  et  ea  se  obseqnentís  animi  stiidio  agno- 
scere.  Ceteram  qnod  ad  legationem  attíneret  germani- 
cam,  nullám  ob  aliam  causam  misisse,  qiiam  qnod 
contra  indnciarnm  conditíones,   qnae  per  milites  et 
praefectos  Maximiliani  in  diea  patrantnr,  ipái  dennn- 
ciaret,  et  poenam  reposceret ,  indnciaa  ratas  et  firma- 
tas  per  snos  obserrari  deinceps   nt   cnraret.   Qnod 
ipsnm  se  facere  coactnm ,  qno  firmins  mandatom  snae 
magnitndínis  indnciarnm  observandamm ,  de  qno  per 
litteras  ac  nnncios  non  semel  diligentissime  cavisset, 
exeqni  possit  Abraimns  ad  regem  Poloniae  graviora 
mandata  attnlerat :  de  inobedientia  Johannis  expostn- 
lavit  et  qnod  ei  mnlta  propter  ipsnm ,  cnjns  esse  con- 
sangvineum  sciret,  passns  sit.  Petére  Selimnm,  mone- 
ret  illum,  qno  modestins  se  gereret.  Qnodsi  enim  anim- 
adyertendnm  érit  in  ipsnm,  non  debere  sibi  cnlpam 
impntari.   In  Gallias  dimiserat  alinm  oratorem,  qni 
Venetiis  din  persedit,  sed  orto  bello  ab  Venetis  postea 
in  arcem  veronensem  captus  deportatns  fnit.  Hic  lit- 
teras ad  Jobannem  misit,  habere  se  mandatnm  dennn- 
cians,  qno  de  matrimonio  suo  ageret  cnm  rege  Gallia- 
mm,  sorore  nimimm  regis  ípsi  copulanda.  Cnm  Maxi- 
miliano  etiam  expostnlavit,  ac  dennnciavit,  ne,  contra 
induciamm  pacta  qnod  esset,  cnm  Johanne  qnicqnam 
ageret.  Bassae  Temesiensi,  bndensí,  beglerbego  Grae- 
ciae,  ac  uni  ex  viziris  mandat,  ad  res  transsilvanicas 
ut  inspicerent. 

Becesius  ergo  confectis  rebus  ac  magnis  mnne- 
ribns  donatns,  privatimque  promissis  oneratns  ad  Idns 
Septemb.  revertitnr.  Convocantnr  statim  princípes  viri 
extríbnsordinibns,fhemnt  omnino  dnodeviginti.  Con- 
Tentns  fit  apnd  Becesinm ,  nam  cnm  doloribns  colids 


l 


447 

reversus,  cmn  pedum  et  manuum  nsnm  amisÍBset, 
prínceps  ad  eum  quotidie  ventítabat.  Recitata  legati- 
one  et  conditionibus,  Míchael  Chiacius  statim  enunciat 
ad  illas  onmibus  jurandum  esse,  quod  nnum  esset  inter 
conditíoneB;ip8eqne  primns,  et  post  ceteri  omnes,  non 
consnlta  re,  non  aententiis  rogatis  jnrant.  Stephanus 
tamen  BathoreuB  ita  se  juratnnim  affirmabat,  si  Sach- 
maró,  et  ditione,  quae  ab  Germanis  teneretnr,  potitus 
esset;  alioqoi  joramentnm  se  ratum  non  habiturum. 
Id  se  caratornm  Johannes  promisit.  Franciscns  verő 
Forgach ,  quatenns  id  regno  popnloque  ungaríco  sal- 
vum  fanstamque,  et  si  legibus  patriis  aequnm  jnstiun- 
qne  sit,  non  alias  se  factumm  contestatus  est.  Rex  ergo 
vehementer  laetari^acpraesertim  Becesins,  quod  solus 
repertos  foisset ,  qni  pacem  toties  inchoatam  et  nnn- 
quam  perfectam  ad  finem  deduxisset;  neminem  esse  se 
praeter  nnum,  qui  rem  tantam  confectum  iri  scivisset; 
Selimnm  jam  non  curare,  flocci  pendere ;  sibijambene 
prospectnm  esse.  Ceteri  nibii  de  patria  agi  videntes, 
duoB  ipsos  solos,  exclusis  omnibus,  dies  noctesque  con- 
silia  agitare,  sibi  tantum  prospicere,  neglecto  publico 
acsiadperdendamrempublicam  duo  conspirassent,  ve- 
hementer dolere.  Et  sí  ad  consilium  aliquid  referrent, 
onnm  quaerebant,  qnomodo  sibi  adversus  Selimnm 
tutís  esse  lieeret;  quomodo  aatem  patria  tuta  sit, 
nnnqnam  cogitabant.  Ad  istas  eomm  agitationes  et 
interiores  cogitationes  nemo  alius  adhibebatur  nisi  Cha- 
cioB,  sed  et  ille  perraro,  particeps  tamen  erat  consiliL 
Inter  Í8ta,officiales  omnes  arciumalium  post  alinm  clam 
atqiie  silentio  maximo,  sibi  ac  Maximiliano  jurejuran- 
do  adstringnnt.  Rati  ergo  pmdentissime  jam  sibi  pro- 
Bpeetom  esse;  restabat,  nt  legationem  confirmandae 
pacis,  üti  in  pactis  erat,  celerrime  ablegarent;  in  ea 


448 

re  una  vitám,  Balntem,honorem,  pátriám  reponebant  Be- 
cesius,  qui  unus  idoneus  et  divino  ingenio,  ac  aolus  ad  má- 
gnás res  gerendás  videbatur,  ab   rege  snmmis  lau- 
dibas  celebratur .  Equum  nobilissimnmpnlcherrime  exor- 
natum  dono  misít  Uno  tantum  angebatar,qnodtalÍ8vir 
morbo  colico  impediretnr,inquosaIu8omnÍ8&na  vertere- 
tur.Igitnromníaversare  animo^  singulos  pertentare,  sed 
displicere  omnes.  Et  tamencum  necesse  esset^modo  hmic 
cogere,  modoalinm,etqaoqais  magisresistebat,  magis 
cogere,  et  cum  ex  principibns  iret  nemo,  descendere  ad 
inferiores.  Tanta  erat  in  principe  levitas,  ob  consuetu- 
dinem  hominum  levíssimomm  propterea,   qnod  nmi- 
quam  bonos  viros  et  principes  reguí  in  familiaritatem 
princípis  admittere  voluerunt,  immo  quod  ne   intrare 
quidem  paterentnr,  sed  fores  occlnderentnr.  Et  tanta  in 
duobus  viris  affectataetyrannídisambitio,ut  omnes  ab 
legatione  atque  ab  pesté  abhorrerent.  Scíebant  enim, 
etiamsi  principi  satisfecissent,   Becesio   neminem  sa- 
tisfacturum,  et  quod  Becesio  displicnisset^etiamsi  opti- 
mum  foisset,  principi  quoque  displiciturum  főre.  Ipsi  soli 
sibi  placebant,  neque  aiii  illis,  neque  aliis  illi.  Quieun- 
que  verő  uni  illi  displicuisset,  hunc  donec  ad  ímum  pro- 
straret,    nunquam   cessaturum.    Alterum  Michaélem 
Chaky  iisdem  artibus  perspectum,  nisi  quod  altér  va- 
lidior  erat,  aeque  pertimescebant.  Nemo  ergo  erat^ 
qui  non  sibi  vehementer  metuendum  et  cavendnm  pu- 
tarét.  Itaque  princepsadillum  unum  confngere  coepit, 
atqne  obsecrare,  ne  se  in  tanta  re  deserere  velit;  enm 
unum  esse,  qui  tantae  rei  finem  pro  suo  voto  facere 
possit;  ne  alteri,  quam  sibi,  proemium  honoris  tanti 
sibi  debitum  concederet.  lile  contra  sibi  suoque  capiti, 
ut  in  omni  suo  sermone  solebat,    imprecari  oiiinea 
coelestes  infernalesque  poenas,  ai  aut  ire  posaet,  ant 


449 

yellet^  sat  se  pro  ipso  laboris  hactenus  hausisse,  nisi 
jam  etiam  yitam  exhauríri  malit. 

Plnres  dies  consumpti   snnt  ita,  sed  quotidiana 
familiaritate,  cum  totós  dies  apud  illum  consumeret, 
tempore  etiam  remittente   morbo;  sed  praecipue  ad 
maximornm  commodornm  quaestam  animum  adjiciens, 
ex  solita  arte,  negotinm  lacrímans  suscepit,  unum  pe- 
teng  sibi,  nt  unam  gratiam  faciat,  ne  per  absentiam 
snam  cuiquam  villám',  possessionem^  ne  vei  dignitatem 
tribuat,  mnltos  sibi  esse  inimicos  propter  veritatem 
et  fidem  erga  ipsum,  id  vereri,  ne  ab  illis  se  absente 
in  odinm  vocetur.  Rex  large  omnia  haec  et  majora 
promittere;  ad  hoc  precibus  contendit,  ac  certis  mi- 
nis interdicit,  ne  uUins  hominis  familiaritatem  se  abs- 
ente reciperet,  quod  se  uno  excepto  credendum  es- 
set  nemini,  et  praecipnos  qnosque  nominatim  cirenm- 
Bcribit,  Bathoreos  fratres,  Franciseum  Forgacinm,  Pau- 
Inm  Banfy,  Michaelem  Grynlay.  lile,  qui  homini  ad  ser- 
vitutem  usqne  addictissimns  erat,  et  natura  atque  con- 
suetndine  ita  edoctus  atque  institutus,  omnia  eredére  et 
stipnlata  manu  amplissime  recipére.  Addit  in  secre- 
tiorem  familiaritatem  principia  frati*em  suum  cum  ma- 
ximis mandatis:  observet   omnes,  neminem  admittat 
ad  principem.,  fores  ipsas  custodiat  vehementer.  Omni- 
bus  etiam  minimis,  qui  ad  portás  stare  solebant,  eadem 
mandata  dat.  In  queis  nobilium  ne  unus  quidem  erat, 
polonici   pueri  trés  fere,   portarii   totidem   polonici, 
unns   qui  Byzantío   adductus    baptismum    et   fidem 
susceperat;  medici  duo,  horum  unus  Blandrata,  altér 
íormator  morum;   nam  qui   ad  arianam   praeceptio- 
nem  diligenter  docebat,   itídem  ne   quem  contrarium 
doctrinis  suis  praeceptísque  dicentem  audiret,  id  verő 
Biinma  diligentía  cavebat,  ita  ut  qui  vei  assensi  tan- 

Moxuil.  HL'NG.  iiitr.  3(':tipr.  xvi.  ^<7 


450 

tnm  non  foissent,  ex  familiaritate  principís,  etíam  pri- 

marii ,  ant  ejicerentur,  ant  consistere  neqnirent  Hia 

omnibns   ab  Becessio   fráter  tanqaam  antesignanns 

praepoBÍtus  est,  arctisBimis  mandatis,  8i  secos,  quam 

ipse  praecepisset,  factum  faisset.   Onmibus  suo  ar- 

bitráta  ita  dispositis  deliguntur  nobiles  viri  in  comi- 

tatnm,  equos  omnes,  qnos  suo   libitu  volnit,   vestes 

quoque  et  pelles  zibellinas  magni  pretii  ab  rege  acce- 

pit ,  peconiam,  aunim,  argentum,  qnantam  yolnit  Nam 

thesaomm  et  pecnniam  omnem  principis  in  potestate 

habebat,  neqne  ergo  petebat,  sed  neque  rogato  prin- 

cipe   dispensabat,  ut  volebat,  et  ntebatnr.   Sponsae, 

quae  nulla  adhnc  certa  erat,  sed  sperabator,  miinera 

secom  accipit,  pelles  zibellinas,    av   gemmas  haud 

parvi  momenti.   Quarto  calend.  január,  tandem  ipso 

Johannis   evangélistáé   die   solvit.     Caesar   dimisso 

comitio  spirensi  Pragae  erat,  ideo  Cassoviam  et  illinc 

Cracoviam  venit.  Ibi  eum  neque  senatus,  neque  prae- 

fectus  urbis,  neque  episcopus,  neque  privatorum  quis- 

quam  ullo  honoris  nomine  aut  significatione  excepit. 

Inde   per  Poloniam  et  Slesiam  circa  finem   mensis 

januarii  Pragam  pervenit    Sub  finem   autumni  duae 

clades  in  diversis  mundi  partibus  acciderunt,  in  Itália 

et  Ungaria.  Haec  in  Ungaria  ita  se  habét:  Postquam 

Becesius  in  prímám  legationem  profectus  fűit,  etiam- 

si  in  consilio  decretum  fűit,  ut  legatio  quam  secretis- 

sima  esse  deberet,  ac  aliae  causae  in  publicum  ede- 

rentur,  tamen  ipse  minimé  celabat,  tum  levitate  aoli- 

ta,  tum  verő  concepto  semel  livore  non  contra  Seli- 

mum  modo,  sed  contra  etiam  prímores  regni.  Apud 

Selimum  enim  et  Mehemetem  visirum,  si  Johannes 

mortuus  fuisset,  insanis  largitionibus  impérium  peti- 

verat,  et  eum  convicio  repulsus  fuerat  Transtolerat 


451 

ergo  se  eadem  fidncía  et  spe  ad  Maximiliannm,  nt  si 
ab  Johanne,  quem  dubiae  yaletndinis  nosset,  impé- 
rium obtinere  non  posset,  tamen  summum  locnm  adi- 
pisceretnr.  Ita  ad  parandam  potentiam  nihil  pensi  ha- 
hebat  Nemini  ergo  erat  dnbium,  qoid  moliretur,  et  le- 
gatio  qna  in  re  esset 

Vulgo  etiam   de   amissa  classe,  quae   Cypmm 
oppngnabat,  atque  exercitibus  amissis  rumor  fereba- 
tor;  ad  haee  Muximilianum  exercitum  in  Ungariam 
missnrom.   Qnae  causae  hominibus  ignaris  et  cupidis 
noYarnm  rermn  occasionem  praebuerunt.  Ex   plebea 
conditione  qnidam  audax  ét  callidus  ex  oppido  Rivnlo 
Minerarom  (nigrnm  hominem*)  vocabant)  primom  per- 
sonam   sibi   finxit  hominis   divino  spiritn  illuminati, 
id  gravitate  quadam,  secessibus  privatis,  et  sermoni- 
bős  accomodatis  aliquibus  persuadet ,  et  primnm  Ni. 
colao  Báthory  partium  germanicarum,  ei  qui  Echetnm 
obtínet,  homini  illnstri,   ceterum  ignavo,  et  ex  vicino- 
mm  aliorumque  incommodis  sibi  commoda  quaerenti. 
Partim  ergo  vilitate  ingenii  praeditus  hic,    partim  cu- 
pidos  alicnjns  lucri ,    hominem   impellit ,  et  licentiam 
attribnit  in  vnlgus  prodeundi.  Ubi  facile  et  duces  in- 
venit  et   comites;  et   fáma  quo  longius  perveniret, 
^  magis   ereséére,   et   homines   concurrere:  primo 
pauci  et  proximi,  paulo  post   etiam   longinqni   atque 
per  manipulos   et  turmas,   ita  ut   brevi   ad   decem 
inillia  hominum   in   castris  essent,   quae  ad  Debre- 
cen oppidum  habebat,  inter  quos  etiam  nobiles  et  mi- 
litares  viri  plerique ;  omnes  suo  sumptu,  aut  ex  com- 
^\sm  vivere;  namvillae,  oppida,  et  quicquid  uspiam  in 
circuitu  erat,  commeatum  omnis  generis  ultro  affa- 


♦)  Ivtvánfi  jsgyzete  :  Ladislaus  Zewch  erat  ex  Nagybánya 

29* 


462 

tim  convehebant.  Ipse  inter  omnes  gravitate  et  sánc- 
titate  quadam  venerabundus  saepe  concíonari,  vocau 
do  filioB  ant  fratres,  ab  illis  vicissim  páter  appellari 
volebat.  Jani  ergo  ab  nostris  et  ab  Turcis  spectaba 
tur.  Nostri  quidem  ambarnni  partiam  permittebant 
qnanquam  sapientiores  tumultum  popularem  exsecra- 
rentur,  propterea  qnod  meminissent  rege  Ladislao.  et 
Thoma  archiepiscopo  strigoniensi,  qui  Roma  crucia- 
tam  (ut  vocant)  contra  Turcam  attulisset,  ex  bonis 
cansis,  quam  atrox,  qnam  magnum,  quam  formídabile 
bellnm  Georgio  Sekel  uno  auctore  ortum  faisset 
quo  nobilitatis  ingens  numerus,  procerum  plurimi,ple- 
bis  verő  incredibilis  numerus  concisus  est,  et  vix  tan- 
dem exstinctum  est,  rege  Ladislao  ita  perterrito,  ut 
Budám  vacuam  relinquere  cogitarit.  AtJobannes  Bor 
nemiza  vir  praestantissimus  cum  suis  et  cum  aulicis 
nobilibus  praetorianisque  ac  ipsis  Budensibus  in  cam- 
po  pesthano  cum  exercitu  eorum  innumerabili  ingenti 
praelio  conflixit  et  vicit.  Johannes  verő  rex,  tum  vaj- 
voda  Transsilvaniae,  duos  exercitus  in  inferiori  Un- 
garia  ingentium  copiarum  viriumque  duobus  praeliis 
acerrímis  et  maximé  periculosis,  occiso  eorum  duceGe 
orgio*),  fiidit  ac  delevit.  Quam  quidem  ob  rem  praecla- 
rissime  gestam  universum  postea  regnum  unanimi  de- 
creto,  si  regia  stirps  deficeret,  regni  coronam  atque  im 
perium  sibi  eotum  obtulerant  ac  jurejurando  promise- 
rant.  Turcae  rem  non  contemnendam  sibi  rati,ingenio 
prius  experiri,legationem  mittere,  ac  nuncios,  pecuniani 
et  ditionem  aliquam  illarum  partiumnomine  Selimipol- 
liceri.  Denique  hominem  verbis  circumveniunt,  et  dolnm 


•)  Istyánfí  jegyzete  :  Capto  primum  et  dein  excarnificato. 


453 

componuntin  certam  diem  *).  Interea  Í8te  concionari  in 
vnlgns,  et  dicere,  brevi  futurum,  ut  res  magnas  et  ad- 
mirandas  videant,  quae  ipse  divinitus  facérét;  velle 
se  expeditionem  in  Turcas  movere,  et  arces  atque  op- 
pida  eoram,non  armis,  sed  divina  potentia,  expugnare. 
Cum  de  noete  turcae  exploratores  illó  conscio  venis- 
sent,  et  castra  perlustrassent,  mane  vestigia  eorum 
insectatus  in  concioue  praedicabat,  divino  beneficio 
propter  supplicationes  suas  ita  factum  esse,  ut  hostes, 
qui  praesentes  quidem  fuissent,  sed  velut  lymphatico 
forore  correpti  diffugissent;  se  sine  armis,  sine  custo- 
diis  diumis  nocturnisque  suos  sat  bene  tutaturum- 
Ergo  custodias  nullás  ponere.  Ita  persuasit,  S.  Nicolaí 
arcem  Turcam  deserturum,  et  suos  milites  sine  prae- 
lio  vacuam  inventuros.  Igitur  partém  copiarum  ad  S. 
Nicolaum   tanquam    occupandum  **)   et  nulla   vi   in 


*)  Forgách  S.  jegyzete  :  Nem  értettem  azt.  hogy  Török  szerző- 
iéből indultatott  dolog  lett  volna  ez,  hanem  ö  maga  gonoszsága  és  az 
ördög  impellálta  efféle  rósz  iudolatra. 

♦*)  Forgách  S.  jegyzete  :  Az  ndpet  elhitette  volt,  hogy  mihelt 
oda  jutnak  Sz.  Miklóshoz  közel,  azontól  magátul  felgyúl  az  kastél. 
Ugy  bocsát  oda  válogatva  hatszáz  embert ;  az  törekek  kihozták 
volt  az  kast^lból  istállók  ^8  házak  födelet,  es  hogy  látják,  hogy  oda 
közelgetnek,  ezek  felgyújtják  az  sok  gazt :  ezek  örömökbe  Jésust  ki- 
áltnak,  vélvén,  hogy  az  kastél  gyúlt  fel,  de  hogy  oda  jutnak,  látják* 
hogy  épen  vagyon.  Mindazonáltal  ostromlani  kezdik,  és  onnét  belé, 
lőni  kezdik,  és  hogy  látják,  hogy  fog  az  lövés  rajtok,  és  igen  hullnak* 
eljönnek  alóla.  Szolnokból  az  bég  Sasvar  vajdát  küldi  az  szolnoki 
baddal  utánok,  és  mikor  egy  mélföldön  érte  volna  el  őket  az  kastéb 
tói,  viadalt  kezde  velők,  és  nagy  sok  viadal  után  megveri  őket,  kevéi 
szaladván  el  bennök  ;  az  elszaladott  nép  haza  menvén  az  táborba, 
megbeszélik  mint  jártak.  De  az  fekete  ember  még  is  biztatta  őket,  éi 
tzt  mondta,  hogy  nem  jó  hittel  mentek  volt  el  az  kastélra,  de  azután 
ö  maga  viszi  el  őket  Szolnokra,  kinek  az  falai  ledőlnek  előtte,  és  csak 
kész  prédák  lesznek  nekik  az  törekek.  Azonban  oszlani  kezdtek,  ét 
élést  sem  kezdtek  az  falukból  hordani  nekik.  Azért  az  debreczeni 
birónak  üzen,  hogy  élést  küldjön  az  Isten  népének.   Az  biró  nem 


454 


potestatem  redigendum  mittit.Cnm  abirent,  vocatis  ad  se 
singolis,  manum  capitíbnB  imponebat,  et  si  quem  virum 


köldi  ^8  bemegyen  egynehány  század  magával,  és  egy  házhoz  hoz- 
zája hivatja  az  bírót ;  az  biró  oda  megyén  hozzája,  és  pirongatni 
kezdi,  hogy  nem  küldött  élést  neki,é8  mond:  fogjátok  Istennek  lelkei 
az  gonosz  embert.  Kapják  az  ő  népei  és  kötözni  kezdik,  hogy  mind- 
járt felakaszBzák  harmad  magával,  az  istrángokat  is  megvetette  yolt 
imár  nekik.  Az  biró  tolvajt  kezd  kiáltani,  rajta  oztán  az  házra  az 
debreczeniek,  kik  az  biróval  mind  vele  voltak  :  és  az  ház  ódalát  ki' 
vágván,  az  birót  elszabadítják,  és  az  bíró  az  fekete  embert  megkö- 
töztetvén, az  prenger  alá  viteti,  és  fejét  véteti.  De  mikor  ujonta  iá 
madott  volt,  oly  hírek  voltak  felőle,  hogy  csillag  jár  hozzája,  és  mi- 
kor eleget  beszél  vele,  az  kardját  kívonza,  és  az  hivelyébe  kfildi  is- 
meg  az  kardot;  oztán  hogy  egy  czéma-szálon  felköt  egy  szántóvasát, 
és  ugy  vágja,  hogy  ketté  szakad ;  oztán  hogy  az  beteg  és  felesege 
gyermekét  elŐbe  vitette,  és  meggyógyult;  oztán  hogy  az  táborba  mi' 
kor  egy  hordó  bort  kikezdetett,  megáldotta,  és  hogy  osztani  kezdette* 
az  egész  hada  megérte  vele.  Egy  szekér  kenyérrel  megint  azon 
módon.  Ezeket  annyira  elhitte  vala  az  község,  hogy  innét  Hátjus. 
földéből  is  mentek  alá  hozzá.  EgrŐl  Barius  István  fő  ember  és  vit^z 
ember  oda  ment  hozzája  és  vele  volt.  Az  egész  egri  had,  lovag  gjs* 
log,  ki  akart  hozzá  menni.  Az  prédikátor  és  az  kapitán  nehezen  ma- 
rasztották őket.  Ennnyi  religio  fogta  volt  Őket  mintegy  attonitmo- 
kat,  hogy  se  törvént  nem  tettek,  se  semmi  dologhoz  kedvek  nem  volt ; 
szitkot  nem  mondtak,  nem  esküdtek,  egymást  afféléért  megfeddettél. 
Végre  oly  hírek  megyén,  hogy  felgyúlt  Sz.  Miklós  előttök,  és  az  ben- 
ne valókat  mint  az  barmot  csak  ugy  vágták  le,  hogy  az  székháznál, 
(mert  az  nap  szék  volt)  Jésust  kiáltottak,  és  az  kapitánhoz  futottak 
az  várba,  ott  nagy  csudával  és  devotióval  mondták  meg  neki,  kért^ 
hogy  tovább  ne  tartóztassa  őket,  ha  ő  maga  nem  akar  vélek  lenni* 
Az  kapitán  mondta,  hogy  nem  igaz  hir,  várjanak  csak  az  egy  napot; 
ha  bizonyosban  megérti,  ő  is  elmegyen  más  nap  vélek.  Onnét  az  pré* 
dikátorra  Valentinus  Hellopeusra  mentek,  annak  exprobrálták,  hog7 
méltatlan  szóllott  reája :  Isten  embere,  nem  hitető  volna,  ilyen  csu- 
dát mivelt  volna.  Azért  azután  ne  káromlaná,  hanem  vélek  egjütt 
Istent  dicsérné,  ki  az  szegén  magyar  nemzetnek  második  Moysest  ti' 
masztott  volna.  Az  prédikátor  mégis  constanter  asseverálta,  hogy  nem 
igaz  ember,  ne  higyjenek  neki.  Az  hírbe  sem  volna  semmi,  kit  csak 
másod  napon  is  meghallanának.  Ha  igazságnak  ugy  hinnének,  miot 
az  hamis  hírnek^  és  az  Isten  igéjére  igy  megtérnének,  és  ilyen  tört" 
delmessé,  áhítatossá  és  jámborrá  lennének,  bátor  elhinnék,  hogy  Isteo 
megszabadítaná  országunkat  etc  De  az  sokaság  ugyan  az  ő  opiüi(>- 
jában  maradván,  készültek,  rakodtak.  Ét  más  nap  jó  reggel  érkezik 


455 

praestantem  vidisset,  quam  magnnm,  inqníebat,  dam- 
num  est  tíbi  vír  praestantissime  perire.  Turcae 
gnari  quid  fieret,  ex  Gyula  et  Temesvaro  aliisque 
confiniis  anxilia  contraxerant.  Ilii  magna  spe  ac  fidu- 
cia  ad  S.  Nicolaum  cum  ivissent,  ab  Torcis  circum- 
yenfi  sünt,  attamen  pugnarunt  acriter,  sed  fasi  snnt 
et  omnea  fere  aut  capti  ant  caesi.  Stabant  antea  tam 
caesareani  quam  partium  Johannis  exspectantes  even- 
tnm  tantae  rei ;  sed  postquam  tot  milites  amiserat,  in- 
telligentes  vanitatem  hominis,  insectati  sünt;  quibus 
de  cansis  et  sni  dilabi  coeperunt,  ipse  verő  in  Debre- 
zen  oppidnm  confugit,  ubi  se  et  libertate  oppidi  et 
snomm  anxiliis  tntnm  confidebat.  Sed  simul  et  prae- 
fectos  Varadini  pedites  atque  equites  eo  misit,  et  ca- 
ptns  ibidem  capite  truncatus  est.  Hic  finis  fnit  hujusce 
belli.  Ferraria  verő  in  Itália  hostili  si  bello  petita 
foisset,  nunquam  tamen  ita  deformata  esset,  ac 
terrae  motu;  ita  enim  concussa  est,  ut  palatia  princi- 
pis,  templum  primarium,  privata  atque  publica  aedifi- 
cia  corruérint.  Padus  in  tantam  altitudinem  excrevit, 
üt  supra  muros  in  civitatem  magna  vi  irrumpens,ciyita- 
tem  inundarit.  Viginti  dies  terrae  motus  duravit.  Ideo 
dnx  sub  tabernaculis  hibernavit,  et  se  in  caput  anim- 
adversnrum,  qui  abiret,  edixit,  cum  jam  quampluri- 
mirelictaurbenoyas  sedes  sibi  quaerendas  cogitarent, 


haza  egy,  az  ki  oda  az  Tisza  felé  járt  tisztébe,  egri  .szolga,  és  az 
kezdi  beszélni,  hogy  sebes  embereket  látott,  kik  elszaladtak  az  via- 
dalból, és  azoktól  értette  mint  jártak.  Ugy  csendesedtek  le  oztán- 
De  az  ki  Báthory  Miklósnál  volt,  azt  ö  el  nem  bocsátta  soha,  hanem 
ez  az  ki  kinn  forgódott,  ez  más  volt,  és  ez  ugy  járt,  mint  megírtam. 
Az  ki  penig  Báthorynál  volt,  azt  ö  az  fejedelemnek  küldötte  volt  fel 
Bécsbe ;  Karácson  Gergel  volt  neve,  ott  az  tömlöczbe  ölték,  bizon- 
talan  mi  módon. 


456 


fciBtBBi  8018  rebuft, 
Qaae  Ttm  um  mcredíbfli  jactim  urbis 
<Kt8  esL  w%  MKtn  actate  tíx  restao- 
tTtÚMaJL  Popvlo  quideiii  eo  gnyins 
fát  qmod  m  ki^M.  Tir  tcOieeC  BDTembn,  aocídit 


LIBER  VIGESIMÜS  PRTMUS. 


Ad  Calend.  Jannarii    rex  in   oppidum   Zekel- 
vaBarhelium  comitiorum  agendorum  causa  profeotuB 
est.  Ubi  pnblicis  de  negociis  praeter  censnm  nsitatam 
factum  est  nihil.  In  religione  mnlta  agitata  sttnt.  Pete~ 
bat  autem,  ut  in  certoB,  qui  de  arianismo  maledicere 
anderent,  animadverti  liceret;  quod  se  universi  ordines 
et  praesertim  nobilitas  ac  príncipes  viri  magnó  assen- 
sn  negarunt  permissnros.  Ex  consilio  Blandratae  (nam 
Beqnesius  per  legationis  cansam  aberat)   et   Michaé- 
lis  Chaqny  cnncta  faciebat,  qui  prins  erat  sacrificnlns 
in  ecclesia  albensi,  factns  postea  lutheránus,    post- 
modus  homo  senex,  et  ad  decrepitam  vergens  aetatem 
arianismum  acerrime  propugnavit.  Igitur  disputatio- 
nes  in  aede  sacra  instituuntur,  adeo  absurda  atque 
horrenda  de  sanctissima   triade  tradentibus  arianis? 
ut  praeter  regem  et  suos  nullus  fere  audire  véllek 
propterea  quod  auditu  solo  homines  scelere  se  con- 
stringi,  et  piaculum  sibi  contrahere  viderentur.  Inte- 
rea  tamen  Uli  in  tantam  obscenitatem  atque  impieta- 
tem  lapsi  sibi  plaudebant ;  rex  assentiri  vehementer, 
etaliquando  oratione  longiori  confirmaré,  aliquando 


458 

per  Michaelem  Chaquiura  pro  concione  idem  approb»' 
re;contrailli  sibilis  et  probris  excipi.  Qaornm  impiet^- 
tem  nemo  narrare  potuerit ;  sed  unum  si  dixero,  credo 
me  omnía  dixisee ;  non  ipsum  Evangelinm  admíttere, 
immo  exstinetum  velle,  et  ab  honűníbns  compositum,  ne- 
que  pro  concione  docere,  neque  nominare,  Biblia  tantuia 
pravo  ingenio  versare:  ideo  sacramentiB  nullis  nte- 
bantur,  non  baptismo,  non  coena  domini,  in  matrimo- 
QÍo  legem  nullám,  concubitum  esse  communem,  oxo- 
res   totíes   mntandas,  qnoties  appetitus  cnperet,  nec 
vinculiB  teneri,  quod  nnsquam  in  sacris  Bcriptoris  re- 
periretur.De  ceteris  verő  sacramentis  mnlto  minnste- 
nere.    Sub    finem  harnm    remm    rex    in    proximas 
arces     venationis     causa    ad   complures     dies  ire 
constitait;   et  tum  forte  primum  nix  altior  venationi- 
bus  apta,  magis  provocabat.  Mane  vehicnlum  cum  in- 
sedisset  cum  plerisque  suis,  in  medio  itinere  agitatio- 
nem  non  suetinuit,  vertigine     capitis   correptus ;   et 
quadriga,  qua  solebat  uti,  accitur ;  pauloque  post  ea- 
dem  firmata  cum  descendisset,  vomuit,  et  deinde  ad 
arcem  Vech  circa  meridiem  ventum  est.  Ibi  convivio 
praeparato  prandere  in  publico,  ut  voluit,  non  potnit. 
Prandium  tamen  in  vaporario,  quod  suae  habitationi 
erat  contiguum,  primoribus  dátum  est,  et  per  puemm 
significat,  se  aliquantum   ex  frigore  alteratum  esse; 
velle  tamen,  ut  hilariter  vivant  Compotationibns  de- 
lectabatur  unice,  et  ipse  invitare  solebat ;  et  qui  idem 
non  facérét,  offendebatur ;  qui  verő  intrínsecus  se  in- 
sinuare  in  gratiam  volebat,  ad  summám  usque  ebrie- 
tatem  ingurgitari  jucundum  ei  et  gratum  erat.  Ergo 
ab  meridie  ad  multam  usque  noctem  compotatnm  est. 
Quarto   abhinc  die  satis  firmo  corpore,  a  prandio  in 
arcem  Gkrgen  iturus  et  ex  itinere  venaturus,  equum  con- 


459 

Bcendit)  in  silvíeque  diu  errando,  et  praeda  omDÍno 
nulla  capta,  in  moestítiam  quandam  et  eilentium  com- 
mutatus  in  arcem  pervenít,acaliquantum  obambnlans, 
quaedam  recognovit  et  quaesivit.  Eadem  nocte  morbo 
colico  et  cadnco  simul  correptus  est,  horrendum  at- 
que  miserandum,  quanto  dolore  et  eruciatu,  ut  os 
atque  faciem  distorqueret ;  illi  tamen  duo  magistri 
morum  ex  solita  scientia  neminem  admittere,  nequi- 
dem  oonsiliaríos,  custodire  omnes  aditus,  et  dicere,  ex 
pede  laborare.  Quarto  et  quinquagesimo  die  cum  ali- 
quantulum  recreatus  esset,  prostratis  tamen  omnibus  vi- 
ríbus  egressus,  quadriga  Albam  JuUam  venit.  Ibi  primo 
atque  alterodievidebaturmelius  babere,  ut  etiam  am- 
bularet  intra  paríetes,  et  spes  aliqua  longior  appare- 
ret.  Die  autem  tertia  solita  omnia  munia  praestitit,  se 
induit,  lavit,  ad  focum  diu  pro  more  stetit,  deiude  as- 
sedit,  et  supplices  libellos  légit,  et  responsa  dedit; 
in  quibus  occupatus,  repente  ab  iisdem  morbis  invasus, 
et  miserandum  in  modum  vexatus  est ;  jam  lingvam  cor- 
roserat  totam,  ita  ut  loquelam  et  sensum  per  dies  am- 
plius  XV  non  haberet;  oculi  apparebantvivi,  praeter- 
ea  nihil ;  postremo  hóra  post  mediam  noctem  tertia 
in  quartam  decimam  diem  Mártii  illucescente  de- 
cessit. 

Hic  finis  fűit  stirpis  Zapolidum*  Incredibile  est 
dictu,  quae  facies  regni,  qui  status  fűit,  his  duobus, 
matre  primum ,  est  post  filio  ;  illa  omni  genere 
libidinum  vitám  transegit,  filium  pessime  educa- 
vit;  nunquam  enim  persuaderi  potuit,  vei  adigi 
omnium  ordinum  consensu,  aliquando  intentata  etiam 
vi,  ut  filium  consiliis  assttefaceret,  et  prudentium  ho- 
minum  disciplinae  crederet ;  nullám  aliam  ab  eausam, 
quam  ut  impérium  ipsa  sibi  retineret;  itainter  pueros, 


4G0 

et  BordidÍBsimae  conditionishomineB  polonos  educatos, 
eandem  vitám  ad  finem  nsqne  tennit;  snb  quibus  praece- 
ptoribnslevitatem,  inscitíam,  potationem  appríme  inbue 
rat ;  nsqne  adeo,  ut  vini  appetentior  nnqnam  fnerit  ne- 
mo,  neqne  cnbicnlnm  snnm  vino  vacnnm,  die  vei  nocte 
nulla  habita  ratione  potabat ;  id  verő  ita  glaciatnm  ae- 
8tate  atqne  Merne,  nt  ipsa  glacies  frigidior  esse  non 
potnerit ;  hoc  qnoqne  ex  Matre  habuit ;  quibns  ita  ce- 
rebrnm  infecerat,  nt  memóriám  perexignam  haberet, 
jndicinmac  discnrsnm,qnalem  puer  habere  sólet ;  neqne 
nnnm  membmm  sannm  ac  integrnm  reliqnnm  esset. 
Tricies  morbo  colico  ac  comitiali  símnl  ad  mortem 
laboravit,  bis  manns  amisit.  Erat  fronté  ocnlisqne 
parvis,  gracili  crnré,  rarissima  et  rufa  bárba,  pene 
nnmerare  posses,  ore  tristis,  conversationis  omnis, 
nisi  inter  snos,  alienns.  Snpra  haec  omnia  incommo- 
da  in  trés  homines,  pares  omni  scelere,  nt  si  terramm 
orbis  Instrandns  fnisset,  non  alii  pares  iisdem  artibns 
congregandi  fnerint,  inciderat.  Trés  sceleratissimi 
omninm  mortalium  imperinm  in  illó  exercebant.  Mi- 
chaél  Chaky  scriniornm  praefectus,  sacrificnlns  olim, 
ob  insitam  avaritiam  etambitionem,  si  qnitamen  fnis- 
sent,  momm  corrnptor.  Gaspar  Beqnes  ex  Valachis 
orinndns,  in  crndelitatem  et  omne  nefarinm  scelns 
incitator;  et  hic  non  solnm  monebat,  agebat,  atqne 
impellebat,  in  qnamcnnqne  partém  vellet,  sed  domi- 
ninm  in  enm  omnino  exercebat;  adeo  nt  non  rem 
qnamcnnqne  ageret,  qnin  ille  idem  revocare,  re- 
scindere,  et  statnere  sno  arbitratn  posset ;  qnin  ipse 
nnns  regnnm  pro  rege  administrabat ;  ntqne  dnobns 
Bathoreis,  tanqnam  affectantibns  regnnm  caedes  in- 
ferretur,  qnod  Dens  mirabilitier  avertit  ,  persoa- 
serat.  Ut  tamen  nobilissimae  familiae  primarii  viri  et 


461 

principes  procnl  in  contemptu  et  odio  regis  essent, 
effecit  Ab  eisdem  arcee  duas  ademit  summa 
injoria;  neque  fait  quisquam  in  regno,  quem 
dicto  factove  non  insectatus  fuisset.  Tertius  Blandra- 
ta  medicns,  homo  italus  et  arianismi  auctor.  Hic  in 
tantam  processit  audaciam,  ut  Brassoviae  in  morbo 
lethali  principem  curare  recusa vérit,  nisi  jurare  in  ari- 
anismom  cBset  coactus.  In  expeditione  verő  illa,  qua 
Rivolnm  Minerarnm  et  Coevarum  ceperat,  ipso  qui- 
dem  tum  vehementer  aegroto,  sed  curante  res  bellicas 
Greorgio  Bebeco,  Blandrata  assentari,  et  praedicare 
propter  religionem  suam^  quippe  unum  deum  profiten- 
tem,  victoriam  conseqnutum,  promittens  brevi  futu- 
ram,  ut  magna  miracula  ipse  et  sui  discipuli  ederent ; 
neque  est  veritus  praedicare,  ob  eam  rem  Turcas  tan- 
tam felicitatem  consecutos. 

Persuasus   ergo  jam,   quod    arianae  religionis 

credulitas  omnis  felicitatis  sibi  futurae  causa  certissi- 

ina  esset,  alios,  etiam,  et  quem  maximé  in  gratia  vei 

in  petendispraefecturis  proximum  nanciscebatui*,  auc- 

toribus  iisdem  ad  societatem  religionis  impellebat.  Ita- 

que  alios  metu.alios  ambitione,alios  favore  in  sententiam 

traxit.StanislaumNizovsquiumpolonuma  poculis,  Chri- 

BtophorumHagimasi  praefectum  Husti,  et  ex  nobilitate 

Tionnullos.Eo  res  processit,ut  ad  novam  sectam  regnum 

quoque  parare  Blandrata  ad  imitationem    antiquorum 

Bectariorum  voluerit  Persuaserat  regi  in  speciem  belli 

^rmanici,Italorumduosigna  per  Ragusam  et  ditionem 

turcicam  manipulatim  in  Transsilvaniam  accire.  Et  jam 

duces  ac  manipuli  aliqui  erant  conducti;  perfecisset- 

que  sane  apud  homines  egentissimos  consilii  et  omnis 

boni,  nisi  Bequesius  peregrinorum  militum   iugressu 

%QM  YÍres  minui  dubitasset.  Trium  enim  illorum  sin- 


462 

gvli  vanissimi  omnium   homines,    attamen  occasione 
valetadinariijprincipis,  incomparabili  audacia  regnnm 
8ibi  adipiscendam  proposnerant.   Chaqni   anctoritate 
officii,  Beqaes  praetoríanorum  militam  auxilio,  tertiuB 
italicorom  mílitum,  sí  addnxisset.  Consilii  antem  sum- 
ma erat,  nt  in  Cibinium  civitatem  amplissimam,  et  nm- 
bilicam  totius  regni,  munitíonibas  opibnsque  abnndan- 
tíssimam,  Italos  tanqnam  praesidínm  imponeret,  at  re- 
vera  regnum  in  ea  occuparet,  per  qnam  procnl  dnbio, 
non  pravo  jndicio,   postea    universae  Transsilvaniae 
qnoqne   regnum  obtíneret ;   fueratque  hoc  ei  ad  exe- 
quendum  facile,  quod  rex   ceterorum   consiliaríorum 
consiliis,  qui  nunquam  aut  raro  nisi  in  speciem  adbi- 
bebantur,  non  utebatar ;  nam  in  tantam  rex  solitudi- 
nem,  vocatís  auctoríbus  iisdem  in  contemptum  omnibus 
et  ódium  venerat,  ut  omnium   hominum  congressum 
vitaret,  nec  publice  cibum  sumerét,  nec  sui  copiam 
facérét,  nisi  cum  venatum  iret ;  et  tum  si  uno  verbo 
responderet,   sat   erat;  omnia  regni   negotia,   omnia 
exercitia,  omnem  vitám  inter  hos  trés  homines  conte- 
reret.  Complexio  alioquin  erat  melancholica,  et  omnium 
intensissima,  ut  totós  dies  sedendo  et  silentio  defixis 
in  unum  locum  oculis  transigeret,  et  ne  intra  domum 
quidem  unquam  obambularet,  neque   ullum  corporis 
vei  animi   exercitium   haberet;  unum   erat,  venatio, 
quoties  morbo  non  impediebatur.  Jam  in  omni  aegri- 
tudine  unum   Bequesium   appellabat,  unum  in   omni 
sermone,  in  animo  habebat,  unum  dies  et  noctes  desi- 
derabat.  Postremo  in  tantam  animi  moestitiam  et  do- 
lorem  devenit,  ut  nihil  loqueretur,  aliquando  gemeret 
tantum,  aliquando  suspiraret,  donec  lingvam,  sensum, 
et  animam  amisit  Dei  aut  divinarum  rerum  mentío- 
nem  in  tota  aegritudine  fecit  nunquam*  Ita  ab  homi- 


nibus  ab  omni  pietate  alienis  edoctns  fiiit,  qni  ut  ad 

arianismnm  facilios  inducere  possent,  nnnqnam  inter 

eoB  Evangelii,  nnnqaam  ChrÍBti,  nnnqnam  sacramen- 

torom  nlla  mentío  fnit.  Sacramentis  ergo  ne  in  aegri- 

tndine  qnidem^  nec  in  vita  ab  obitn  matris  nsns  est 

nnqnam;   pietas    atqne    religio     exstincta    penitns 

apud  hos  erant.   Hisce  ergo  rebns  gestis,  qnatenns 

bene  Solymani   anxilio  atqne  felicitate,  his  moribns, 

hac  vita  exstinctus  est,  et  ea  aetate,  ea  spe,  ea  fidncia, 

cam  deos  hominesqne  contemneret,   in  nno  Beqnesio 

omnem  spem^  vitám,  felicitatem  posnisset,  et  credi- 

disset  totins  suae  vitae  felicissimnm  statnm  amicitia 

atqne  affinitate  Maximiliani  stabilivisse.  In  cujns  rei 

meditatione  mortnns  e8t,annnm  ágens  I  et  XXX.  divina 

quadam  providentia.  Nam  Selimns  cnm  omnia  secreta 

intellizisset,  dnamm  Valachiamm  ambos  principes  cnm 

quadragenis  hominnm  millibns  ac  magistrnm  equitnm 

Graeciae    cnm    maximo  exercitn  destinarat,  qni,  si 

Bekes  revertisset^nti  regnnm  in  potestatem  snam  red- 

ígerent.   Etiam  oratorem  jam  ablegarat  Aiasbegnm 

natione  transsilvannm,  qni    mnnera    allatnrns   erat, 

equoB  et  trabeas,   sed  miro  artificio  veneno  imbntas, 

ut  quamcnnqne  corporis  partém  contigisset,  jam  ac- 

tum  de  ejns  vita  fuisset.  Sed  etiam  ipsimet  certo  no- 

ránt,  nnnqnam   Selimnm  tantam  rei  indignitatem  im- 

pnne  latnmm,  et  ceteri  consiliarii  monebant,  non  ta- 

men  qnisqnamrepngnare  andebat;  tantnm  stnpebant, 

et   intra    se  remm    pláne  incredibilinm  admiratione 

omnes  miserandnm  casnm  exspectabant;  tanto  enim 

non  atadio  sed  atrocitate  rem  gerebant,  nt  aliis  apnd 

^Maximiliannm  pericnlum,  aliis  praesens  exitinm  in- 

terminarentur.  Itaque,  nt  fntnris  qnoqne  casibns  pro- 

«picerent,    Sacmamm   nt    oportnnnm  aliqnando    lo: 


464 

eam  immenso  ab  M>TÍmiBino  pretio  IkitálMBtu'.  ffi 
móres  erant  hominnm .  haec  tempóra.  Anteqomm  aai- 
mam  exhalasset  venenmt  litlerae   ab   Beqoesmo  de 
npoDsa  nihil  dam  certi  ease:   nam  diicem  BaTaríae 
respoDdiase.   malle   soam   priaa  emori  qvam  homiiii 
ariano  oxorem  dare.  Ad  jnliacenaem  legatom  ab  Ma- 
ximiliaDO  míftsam.  de  cajaa  filia  certam  apem  faoerel: 
ceterom  eam  deformem  esse.  et  nullám  praeter   ger- 
manicam  lingvam  callere.    velleqne  ae  amplina  infor- 
marL  Qoae  moeroreni  ílü  anxerant:  ideo  illis  aoli&« 
quiftecretanorantennctandnm  ad  convaleacentíam  prin- 
cipÍ0  placnerat.lta  ímperfectís  omniboa  rebna  excessit. 
Jam  mirandum  atqoe  annotandnm  videtur.  trea  prin- 
cipes  eodem   fere  fato  fanctoa  esse,  patrem.  oxorem. 
atque  fílium;  omnes  ante    exitam  pacem    vehemea- 
tiasime  appetiisse,  et  prope  confecta  omnea  exatínctos 
esse. 

Mortuo  principe.  convocatis  potioribns  consiUa- 
riís,  dautur  litterae  ad  Selimom  et  ad  Beqnesium  nno 
tempore,  ut  scilicet  celerrime  rebus  omnibus  poatpo- 
sitis  revertatur.  tautuiu  modo  de  morte  principis,  et  de 
statu  regni,  qui  sit  cnm  Selimo  imperatore,  caesarem 
doceat.  Gaspar  praemissis  cursoribns  jnbet  eqaos 
rbedarios  per  itinera,  nam  propter  valetudinem  equi- 
tare  non  poterat,  dísponi.  Interea  prímores  consiliarii 
praecípuos  ex  singalis  nationibus  ad  conventum  evo- 
cant,  in  quo  duae  statim  ortae  sünt  factiones.  Sed 
necesse  estejusreicausas  praenarrare,proptereaqnod 
ad  omnem  futuram  históriám  magnus  érit  fatonia 
usus.  Anno  ab  hinc  quinto  rex  in  civitate  Corona  vei 
Brassovia  in  gravissimum  morbum  incidit,  ut  tum  jam 
creditum  sit,  extremum  diem  claosurum.  Itaqae  Be- 
ques  et  Michael  Chaquy,  ant  moritumm  ant  dubiae 


valetndinisfatunimanimadvertenteB,  repataront,  quan- 
tnmsibiex  morte  principis  lucri  posset  evenire,  et  te- 
atamentamfacili  assensn  principis  in  imbecillo  sensn  et 
corpore  formaverant;  quoquemodo  ad  effectum  duoere 
posaent,  excogitanint.  Conventnm  indicunt  quamprí- 
mam,   nondum  principe  bene  sano,  et  onmibus  invitis 
vi  perfernnt  legem,  ut  testamentam  ab  rege  scriptum 
ratam  sit;  repngnantibas  tamen  omnibus.  Unum  addi- 
tar,  ne  qnid  jnris  publici  privátim  cuiqnam  adscriba. 
tor.  Secunda  in  illó  conventu  lex  est  perlata  magnó 
omniam  assenso,  nt  decedente  principe,  liberis  votis, 
BÍne  factione  snccessor  eligeretnr.  Étin  has  leges  nni- 
veroi  inter  se  jurejnrando  fidem  dederunt.  Ex  eodem 
oomitío  oratores   missi  fuerunt  ad   Selimnm,  ut    de 
ereando  novo  principe,  si  decederet  Johannes,  qui  dn- 
biae  yaletadinisesset,consensumsaamdiplomate  testa- 
retnr;  isqne  amplissimo  diplomate  promisit,atqae  san- 
xit  Jam  in  testamento  legatum  fűit  Turcarum  impe- 
rátori aliquid ;  pars  Poloniae  regi,  et  tribus  maternis 
sororibos :  alteri  quae  in  Brandenburgica  familia,  al- 
teri quae  apud  regem  Sueciae,  tertiae  quae  innupta 
apad  regem  Poloniae  erat.  Haec  omuia  maxi  ma  crant 
sed  malto     majorem    partém   sibi  ascripserant.  Et 
aaper  ea  Hastum   cum  sua  ditione  in   XXX  numum 
aoream   milibus  sibi    inscribendum   atque  attribuen- 
dom,   et  sese  testamentarios  adscribi  curant.  Haec 
e^o  erat  matéria  atque  causa  omnium  quae  postea  se- 
qaata  sant:  ut  scilicet  summám  potestatem,  cum  spe 
etiam  potiundi  regni,  non  modo  gazae  regiae,  quam 
maximo  stadio  defenderent.  Ob  has  etiam  causas  re- 
gnam  in  duas  didactum  est  factiones:  haec  quippe  sibi 
poteatatem  retinere  volebat,  et  habebat  assertores, 
qoi  xsommodum  aliquod  expecuniaet  bonis  regiis  sec- 

30 


MOXCM*  Bu:;o.  uist.  scRirr    xvi. 


466 

tabaiitar;  ii  fere  eraiit  ex  Ungaria  profogi  stipendia- 
rii  inter  regiam  mílítíam,  evocatí  per  hosce  homineft, 
aut  qui  uberiorís  commodi  aut  egestatis  cansa  affln- 
xerant,  qaoruiu  aoxilio  Beques  et  socii  plarimiim 
confidebant;  illa  tamen  potíor  erat,  qoae  pro  patriae 
libertate  et  salute.  cetera  mnltitudo  omnilun  regnico- 
larum  cousentiebat. 

Tria  autem  in  conventu  potissima  capita  age- 
bantor :  unum,  ut  milites  conseriberentar,  darante  in- 
terregno,  eorum  dux  altér  Batoreorum  fratnun   esaet 
Hoc  illis  vehementer   displicere;  nain   Batoreoa  tan- 
quam  in  commune  consulentes,  et  stadiosos  commodi 
pnblici  metnebant ;  et  si  qui8  exercitos  paratus  easet, 
nullum    eorum    conatum   ad   effectum   perventmmm, 
molto  minus  regnum,  uti  speraverant,  apud  eos  per- 
mansumm;  id  quod  unum  omuibus  Tiribus   asseqni 
conabantur.  Obtendebant  ergo  ad  nobilitatem,  intem- 
pestivum  futurum   militem   sine    causa   conscríbere: 
quia  et  Germanis  et  Turcis  ansam.  ad  incitandum  ali- 
quod  bellum  futurum.  Conclusum  tamen  reclamantibuB 
illis   est,  duum  numerum  millium  equitum,   et    quin- 
gentorum   peditum.   quam    celerrime    in   atipendiom 
publica  pecunia  conscribi;  ducemque  iis  ac  tóti  regno 
potestate  imperatoria  Christophorum  Báthory  praefid; 
omniumque    ordinum   homiues   iu  armis   ad  primam 
ejus     commissionem    paratos    esse.     Cbrístophorus 
militem    non  eum  modo   quem    diximus,   sed   alium 
etiam  multo  majorom,  partim  ad  stipendia  conductum, 
partim  nobilitatis  ad  defeiidendam  pátriám  confluen- 
tiam,ad  Thordam  oppidum  in  stativis  tenuitProximum 
fűit,     ut    ad   Selimum    tt     Maximilianum     litterae 
publicae  darentur  uno  teuipore.  At  displicebat  üsdem 
ad  Selimum  mittere :  tamen  ex  sententia  potíoria   et 


majoris  partís  datae  ad  ntrnmque  8unt.  Ad  Selimum, 

Qt  patria  bqí  gratíam  de  eligendo  principe  confirma- 

ret;  et  brevi  congregato  conventa  generáli  missuros 

esse  legatos  et  muaus  honorárium  consuetam,  ut  certo 

Bcire  poBsit,  se  ab  amícitia  sua  non  modo  non  deces- 

Biirofl,  aed  suam  potius  amicitiam,  conjanctionem,  at- 

que  auxilium  vehementer  etiam  nunc  expetere.  Celer- 

ríme  dimisso  et  remisso  nuncio  equis  mutatis  respon- 

ma  optatum  dedit;  tantummodo  petívit,  iu  sua  fide 

atqae   amicitia  perstemus;     et  se  quoque  oratorem 

nügBomm  propediem   perscrípsit.   Ad  Maximiiiannm 

Utteras  dánt,  quibus  de  litteris  ad  Selimum  datis,  et 

quomodo    res  cnm    Selimo   se  habeat,  monent,    ac 

e8se  eligendum  novnm  principem  signiíicant.  Ceterum 

pacem  et  amicitiam  spondent,  sí  idem  ipsis  e  contra 

praestetnr.   Ad  ea  Maximilianas  respondit,   regnom 

se  neque  affectare,  nec  defendere,  si  haberet,  posse ; 

eiectionem    ergo  liberam   permittere;  tantum  petére 

pacem  et  concordiam,  et  ne  id,  qaod  antea  saepius  contí- 

gít,  Tnrcaram   imperatoris  exercitas   adversum    se 

lollicitetar.  Pacem  popnlus  amplexus  est;  libertatém 

yero  fortissime  tutatas  ad  extremum  asqae.  Qui  yero 

de  Maximiliano  tantammodo  mentiouem  fecisset,  ela- 

moriboB  et  atrocibus  minis  explodebant.  Tertium  erat, 

an  comitinm  generálé  ad  eiectionem  principis,  more 

majonim   viritim   convocaretur.    Haec   maxima  fait 

oontentio,  Sicnlis  praesertim  flagitantibas;   sed  non 

modo  ii8    qui  patriae   libertatém  oppugnabant,    sed 

ne  üs  quidem  qui  prudentiores  erant,  placebat ;  nam 

SicoIoB    magnós  tumultus,  pronatura  gentis  moturos 

apparebat,   propterea,  quod    libertatém  priscam  eo 

bello,  quod  moverant  contra  Johannem  valde  pericu- 

losiim,  aactoribuB  Melchiore  Balassa  et  Jacobo  Basilico 

30* 


468 

Moldáviáé  vajvoda,  amiserant.  Ex  eis  eiiim  alii  ín 
bello  erant  concisi,  alii  post  bellum  capite,  ceterom 
omneB  libertate  mulctati:  qui  populí  liberi  suopte 
imperio,  nnllis  praefectis  nisi  quos  ipsi  fecissent,  cer- 
tis  8iii8  legibus  ad  illum  diem  vixerant;  tonc  verő  in 
ordinem  ceterorum  regnicolarum  redacti  sönt  Descri- 
ptns  est  ergo  definitus  numerus  ex  singulis,  ut  vocant; 
sedibus.  Nam  generalia  comitia  antíquitus  ea  erant, 
ad  quae  viritim  omnis  couditioniB  hominibuB  armatis, 
et  praecipue  ad  eligendum  regem,  conveniré  licebat 
De  loco  comitiorum  certatum  etiam  est,  an  Thordae  vei 
Albae  piaceret;  multitudini  ob  commoditatem  co- 
piarum  Torda,  idem  et  testamentariis  placebat^  at 
prudentioribuB  Alba,quia  armamentarium  omnis  gene- 
ris  armorum  praestantisBÍmum ,  et  possessio  orbis 
muro  cinctae  factioni  adversae  reliquenda  non  vide- 
batur.  Albae  fieri  conventum  constitutum  est  Gazae 
et  palatio  regio  custodiae  adhibitae  suut.  Praetoriani 
verő  in  fidem  Bathoreorum  pro  usu  regni  sacramen- 
tum  dixerunt;  in  quibus  solis  Bequessio,  credenti  pecu- 
nia  regia  se  eos  corrupturuni,  spes  erat.  Omnia  autem 
praevisa  sünt,  ut  homini  affectanti  tyrannidem 
nulla  vis,  nulla  potentia,  nulla  tela  ad  exercendam 
suam  libidinem  relinquerentur.  His  rebus  bene  pro- 
visis  Bequessio  per  ditionem  Bathoreorum  necessario 
ab  Maximiliano  redeundum  erat ;  et  ideo,  qui  sibi  con- 
sdus  esset,  vebementer  timebat,  nec  temere  iter  fa- 
ciendum  ducebat.Sed  Stephanus.qui  nosset  per  fidissi- 
mos  exploratores  omnium  itineruui  et  hospitíorum 
suorum  rationes,  ut  effugere  nuUo  modo,  si  voluisset,' 
potuerit,  hominem  ét  publice  et  privátim  sibi  inimicis- 
simum  conservare  voluit;  quin  ex  itinere  salntavit,  et 
convenit  familiarissime.  Non  deerant,  qoi  hanc  occa 


sionem  non  omittendam  8uadebaiit ;  sed  quía  consen- 
SU8  omninm  bonoram  jam  constabat,  neqne  illum,  ne- 
qne  illiüs  factionis  testameutarios  amplius  metuendos, 
contemp8Ítpotiu8,quamultu8est.  Attulerat  ille  lítteras 
ab  Maximíliano  ad  XVIII  viros,  quo8  priori  legatione 
vi  ad  sacramentumper  regem  adegerat.  £a8  8ingulis 
obtmdere,  nemo  tamen  recipére,  praeter  8ex  homine8, 
qai  te8tamento  8crípti  erant,  quod  alia8  8nam  avari- 
tiam  et  inexplebilem  capiditatem  implere  non  pote- 
rant,  ni8i  ab  Maximiliano  aactoritatem  reciperent. 
Sdebant  enim  te8tamentum  8ao  arbitrio  factum,  ab 
regno  non  confirmatam iri.  Te8tamentarii  autem erant: 
Qaspar  Beqne8,  Michael  Cbaquy,  ChrÍ8tophoru8  Hagi- 
ma887,StanÍ8laü8  NÍ80  V8quy  polonu8  et  Volfgaligu8  Bor- 
neinizza,omne8  Ariani;  dao  autem  alii  additi,nnu8  Siculu8, 
dter  Saxo,  80I0  nomine,  nullám  aliam  ob  rem,  quam  ut 
8uam  libidinem  numero  quodam,  et  auctoritate  illorum 
in  8peGÍem  obtegerent.  Itaque  appetente  comitiorum 
die,  pcdite8  equite8que  ex  praesidiis  evocavere,  et 
domosauaamilitibus  implevere.Michael  quoqueChaquy, 
qni  nnnquamín  U8um  regni  teruncium  contulÍ88et.  tum 
CSC  pedite8  et  totidem  equite8  magnó  silentio  conscri* 
bi  jn8808,  per  tran8ver8a8  semitas  advocat,  et  pro  do- 
mo  8ua  prae8idium  ponit.  At  CbrÍ8tophoru8  Batory 
Tordae  exercitum  ad  decem  millium  peditum  et  equitum 
habebat.  Advenere  et  duo  oratore8,unu8  regi8  Poloniae, 
altér  Selimi  Turcarum  imperatorÍ8.Tum  ubi  conventum 
eat  Albam,  funu8  regium  ante  omnia  deductum  eat, 
freqnentía  populi,  oratoris  poloniaprae8entia,et  copia 
iiuignifice,ritu  tamen  vére  chriatiano  nullo  onmino^quod 
testamentarii,  qui  proximi  erant,  et  Johanne8  neque 
religioniapriacae,  neque  uUiua  alteriua  ritum  habebant 


470 

Ex  arcé  tantum  dednctns  est,  et  in  tnmiilo  matrís  \at 
matuB. 

Ubi  comitínm  inceptnm  eat,  Be^uesins  nniiB  ex 
testamentariÍB,  nihil   ad  salntem  pnblicam  pensi  lia- 
bens,  contendebat,  üti  arces   omnes  cnm  ipsa  AIbi 
Jnlia,  sede  imperii,  in  manna  Maximiliam  atatim  ood- 
signarentur,   regnnmqne  in  fidem  ejua    adigeretor; 
qnod  neqne  ipse  Maxinilianns  cupivisset,  aed  ti  tt- 
men  effecisset,  ab  Maximiliano  se  praefectoram  r^ 
obte  iturnm  in  spem  addncebatur.  Id  primo  clam  age- 
bat,  sed  aliqnando  etiam  aperte.  Sed  nbi  in  pnblicmi 
ennnciatam  est :  tanto  clamore,  tanto  conBenin,  taota 
omninm  indignatione  exceptnm  est,  nt  eo  momentoad 
omnes  eos  tmcidando8,nisi  Stephanns,  mnltitndini  re- 
stitisset,  parati   faissent.   objectantes  non  Croatíam, 
Sclavoniam,    et   Bossinam     modo,     sed     Ungariam 
et  Anstríam  ipsam,   qnam  jam   defendere   neqniret, 
Transsilvaniam  verő  antea  perítnram  faisse,  nisi  Jo- 
hannes  restitntns  faisset.  Ita  Beqnes  destitit,  et  silen- 
tium,  ne  res  ad  oratorem  Selimi  perveniret,  qnod  ta- 
men   caveri   non  potnit,  interdictum.    Regnnm  verő 
nniversnm  ad  Stephannm  inclinavit.  Selimns  qnoqae 
ipsnm   eligi  et  fieri  per  oratorem  mandavit  At  üli 
obstare,  singulos  prehensare,  vi,  largitione.  promisaiB 
omnia  tentare;  aliqnando  ad  Maximiliannm  recnrrere, 
qni  tamen  sibi  cavendum  pntabat.  Pnrpnratos  qnoqne 
Selimi  et  oratorem  tentarnnt;  apnd  qnos  tamen  nihil 
eomm  nomine,praesertim  Beqnesii,magi8  invisnm  erat 
Postremo,  nt  nihil  intentatnm  relinqnerent,  finitimomm 
qnoqne  Valachomm  anxilia  atqne  Tnrcamm  in  sna 
viscera  mercede  soUicitarnnt.  Sed  praecipne,  si  prae* 
torianos  corrnpissent,  magnam   spem   habere;  qnoa 
tamen   Christophoms  Batorens  jam  mnito  ante  prae- 


monnerat,  et  copías  suas  ad  pagnm  Tuis  in  primo  ab 
Álba  iDÜliario,  nt  reB  publicas  ex  propinquo  aspice- 
ret,promoverat.  IgiturBeques  noctu  ad  se  vocatis  du- 
dbas  Johanne  Sasa  et  Michaele  Vadas,  incepit  illos 
ingentibns  poUicitis  petére,  atqne  orare.  Hli  primnm 
offerre  qnidem  sua  officia,  non  tamen  in  pemiciem 
vei  privátam  alicujns,  vei  publicam.  lile  verő  itemm 
petens,  et  ostendens,  quantnm  praemii,  quid  pecnniaei 
quid  villamm  possent  Incrari,  orare ;  qui  ex  sermone 
cognoscentes  animum  illins  ad  caedes  vergere :  re- 
spondent  non  se  privato  cuiqnam  addictnros;  ceté* 
mm  pro  beneficio  pnblico,  si  id  agat,  non  főre  se  ilU 
alienos.  Eos  tam  ita  iratns  et  fere  in  rabiem  ver- 
sub  dimisit.  Postera  die  noctu  iternm  ad  se  accersit, 
habere  se  cnm  illis  qnod  agat  de  re  communi.  At  iUi 
per  ocnlta  indicia  olfecerant  insidias  parari,  quibus 
eoB,  si  venissent,  statim  trucidasset,  et  ipsis  snblatis 
reliqnam  mnltitndinem  in  partes  diducere  vellet.  Ergo 
ire  recnsanint.  Sed  nbi  dies  illnxit,  freqnentes  in  pa- 
lai inm  véne  re,  et  nniversum  militibns  implent,  dispo- 
sitis  custodiis  et  praesidiis  omnibns  in  locis.  Nobi- 
liiim  et  aliomm  ordinnm  ingens  multitudo  in  aede 
sacra  arci  vicina  conveniebant ;  proceres  autem  in 
arcé.  Jam  ergoprimatum  qnisque  in  palatinm  uti  ve- 
niebant,  pro  merítő  honore  salutabant.  Beqaesius  verő 
et  socii  ut  intrabant,  frendere  et  vix  sibi  temperare ; 
circnmspectabant  nnius  alicujus  modo  dictam  ant  fac- 
tam.  Omnes  tamen  partim  ignorare  quid  sibi  vellet  ta- 
mnltOB  militam ;  unus  Bequesius  conscientia  scelerís 
síupectare,  et  de  se  vebementer  timere.  Tum  ille  cum 
ceteris  testamentaríis  habito  coUoquio,  simul  ad  Ba*- 
thoreum  accedunt,  petére,  sedaret  militum  tumultum, 
et  noam  tantumpraemitteret,  testamenti  executioneni^ 


472 

neque  se  obstare  quominas  jamjam  ipse  in  príneipeiii 
declaretar,  et  p  romittere ,  simnl  atque  exequQtio  testa- 
menti  peracta  sit,  omnes  arces  omniaqae  mnnimenta 
tradere.  Consentiente  ergo  Stephano,  ab  ntriaqae  jns- 
jnrandnm  in  eas  conditiones  conceptam  est  Stepha- 
nns  accersitÍB  dncíbns,  et  qnaesita  ab  illis  cauaa  tu- 
mnltns,  illisqne  palám  respondentibus  metoisBe  sese 
non  modo  sibi,  sed  et  in  ipsi  Stephano  et  omnibofl 
bonÍ8,  qnod  insidias  paratas  intellexissent :  ailentínm 
indixit;  eodemqne  tempore  et  proceres  et  regnicolae 
nnanimi  consensn  Stephannm  Bathoreum  XXV.  Maji 
principem  creavenmt;  denique  re  perfecta,  legatom 
tarcicnm  ad  Selimnm  remiserunt.  At  testamentaríi  ad 
Maximilianum  litteras  dederant,  quibus  significave- 
ránt  Stephannm  alíenissimo  in  ipsnm  esse  animo,  ac 
totum  ab  Selimo  pendere ;  quibus  adductus  ad  Ste* 
phanum  rescrípsit,  utfidemetamicitiam  suam  amplec- 
teretur ;  quanto  enim  magis  praestaret  cum  imperato- 
re  christiano  pace  atque  fide  conjungi  ?  denique  pro- 
mittere  auxilia  et  summa  studia  quoties  necessitas 
postularet.  De  electione  ipsius  se  valde  gratularí,  et 
sibi  omnia  hona  de  eo  polliceri,  quem  in  legationibns 
antea  bonum  virum  et  pacis  amatorem  semper  co- 
gnovisset.  Stephano  gratae  fuerunt  illae  litterae,et  quan- 
tum  caveri  suspicio  turcica  possit,  salvaque  patria, 
fidem  homine  christiano  erga  principem  vicissim  chrí- 
stianum  dignam  spopoudit. 

Peracta  electione  proximum  erat,  ut  secundom 
pacta,  testamentum  illi  exequerentur.  Gaza  erat  ma- 
xima,  et  cuicunque  regum  par.  Nam  Stephanus  de 
Zapolia  avus,  apud  Mathiam  gazae  regiae  praefec- 
tus,  thesauros  regios  in  proprium  converterat.  Ejna 
potentia  jam  tum  creverat  adeo,  utorbitas  etíam  prin- 


cipis  camadpotentiam  accessisset^Mathiam  ejus  insidiis 
petítnm^etsnblatumcertocredatiir.Uxorem  ex  ducibns 
teBsiniensibns^ex  qua  Johannem  Primum  gennit,habuit; 
filiam  verő  Barbarám  in  matrimonioSigismundi  regisPo- 
loniae.  Certe,  si  vera  snnt,  quae  dicuntur,  tyrannoram 
tragicos  esse  exita8,ab  excessn  statim  Matbiae,  eomm  o- 
mniam  quí  mortís  regiae  conscii  fnerunt,et  qoi  in  f actíones 
regnnm  didnxenint,  nna  et  continua  fnit  tragoedia,  ut 
etíam  genus,  nomenque  universnm  illorum  ad  nostram 
hanc  tempestatem,  divina  ira,  divina  vindicta  penitus 
exstínctum  deletumqne  sit.  Gazae  ergo  regiae  major 
pars  inter  sese,  regem  Poloniae,  et  trés  sorores  est 
divisa.  Selimo  missa  quaedam  non  magni  momenti. 
Uaximiliano  et  uxori  ejus  nonnihil.  Ita  cum  gaza 
príscomm  regum  Ungariae,  regum  quoque  nomen  subla- 
tom  est,  ut  fere  regniet  regum  aequalis  sit  conditio.  At 
tantum  apud  illos  ódium  atque  ira  valuit,  ut  nec 
publici  boni,  nec  növi  príncipis  habita  ratione,  non 
omamentum  vei  tapes  inpalatio  sit  relictus,  non  ter- 
oncium  ad  principem  vénerit,  non  vinum,  non  frumen- 
tum,  non  aliud  quicquam,  nec  fuerit  locus  qai  non  sit 
compilatus,  ut  nec  bostes  quicquam  pejus  agere  po- 
tuerint.  Haec  tamen  omnia,  cuicunque  alteri  intolera- 
bilia,  Stephanus  passus  est.  Post  carros  onerarunt, 
et  legátus  polonicus,  quae  regi  venerant,  asporta- 
vit;  quae  tribus  regis  sororibus  legata  erant, 
dum  litterae  assecuratoriae  afferrentur,  illi  in 
Hustnm  deducunt.  Erant  qui  consulerent,  uti  quemad- 
modum  exequutionem  testamenti  illis  permisisset 
suo  arbitratu,  ita  ante  distractionem  rerum,  et  eorum 
abscessum  ab  Álba,  arces  recipiendas,  et  ad  pemi- 
dem  publicam  hominum  conjuratorum  fraudem  ca- 
vendam     esse.    Huic    sententiae    ceteri     consentie- 


474 

bánt :  nniis  Stepbaniid  eonim  perfidiam.  qui  jufijiim- 
dum  stipnUta  manu  praestítissent.  noUe  eredére.  Itaqne 
aroes  singulas  obenndo.  compUatas  rebns  onmilnn 
consignavere.  Hastmn  verő  sibi  in  XXX  nmnnm  wt 
rtnm  millibns  inscriptnm  praedicare.  Etpraefectis  novii 
constitmis  in  saam  pote^tatem  redegemnt.  Sed  in  cond- 
tio.  nt  $npra  diximus.  $ancitnm  erat.  poteatatem  Jo- 
bánni  főre  testamenti  condendi:  areem  tamen  ant 
qnod  pnblici  es&el  pecnlii.  adacribendi  neqaaqnam.  Igi 
tnr  Stephanns  partim  ex  jare.  partim  ex  jurejnrandOf 
partim  ex  promissis  et  mandato  caeaaris,  qni  itidem 
reddendad  censnerat.  reposcebat.  Sed  panlo  poet 
qnia  ae  illi  consistere  in  ejuB  posseaBione  non  aperabant 
aliter.  ab  Maximiliano  confirmationem  jnria  per  di- 
ploma impetrant :  et  per  pnblieornm  jndiciomm  mi- 
nistros  palám  exeqnuntor.Etenim  MaximilÍ8nu8,contra 
qnam  litteris  antea  constítnerat  .contestatnBqne  faeratad 
borumperBnasionemjamfactionem  alere,  et  eam  an- 
gere  conabatur.  Itaque  cum  saepe  alias  privátim, 
alias  publice  de  Hnsto  deinceps  qaoqae  ageretar,  Ma- 
ximilianus  ad  testamentaríos  se  referebat.  illi  verő 
itemm  sese  ad  eum. 

Ex  comitio  legatí  ad  Selimnm  electí  snnt 
trés :  et  cnm  mnnere  ordinario  dacatomm  nnmero  X 
millium  ablegati.  Per  eosdem.  legatnm  testamento  re- 
missnm.  hoc  erat  frennm  et  sella,  omnia  gemmis  or- 
nata.  At  orator  Selimi.  nt  de  omnibns  certa  referreti 
ante  praemissus  fűit.  Qui  cum  Byzantinm  venisset  et 
Selimns  intellexisset  rem  bene  gestam,  oratorem 
Méhemet  agam.  aucupii  sui  praefectum,  in  domo  sua 
nntritum,  et  ob  id  sibi  familiaríssimum,  solemni  lega- 
tione,  qualem  nostra  tempestate  ad  christíanonim 
príncipum  neminem  vidimus,  dimittít.  Et  eqnitnm  nn- 


merő  ad  CC  splendidissime  orn^tornm,  mnlonim 
camelornmqaemnltitüdine,  XV.  An^ati  Albam  venit. 
Cui  princeps  ad  primnm  lapidem  obviam  ivit.  Tum 
ubi  congressi  sant,  vexillnm  rubenm  insigne,  anrata 
cospide,  ex  eqno  príns  deoscnlatnm  príncipí  tradit. 
Princeps  itídem  eqnes  exosculatum  accipit.  Post  in 
nrbem  nbi  ventnm  est,  principem  cum  vexillo  ad  por- 
tás palatii  usque  dednxit.  Tertio  ab  binc  die  in  publi- 
emn  coUoqnium  venit,  et  primo  principi  anreas  vestes, 
eqnoB  aliqaot  militares  exornatos,  sceptrum  et  dia- 
dema  tradit.  Deinde  XXV  viris  trabeas  ab  Selimo 
misaas  dono  dedit ;  tum  nti  singnii  indnebantur,  prin- 
dpi  fideles  utessent^  nomineSelimi  mandabat.  Missns 
erat  cum  Mehemeto  alius ;  huic  alia  mandata  dederat 
SelimuB,  quae  continebant,  regem  Poloniae  conque- 
8tom  esse,  res  plerasque  Johannis  consangvinei  sui 
redditas  non  esse,  quae  jure  sangvinis  ipsum 
concemerent,  et  petére  sibi  restitui.  Velle  ergo  se 
edocerí  an  rex  Poloniae  consangvineus  fuerit,  et  quo- 
modo,  et  an  res  patemae  maternaeve  essent :  et  an 
in  regno  acquisitae.  Si  enim  ex  regni  emolumento 
constarent, noUe  se  illi  restitui;  sed  mandare,  ut  the- 
sanri  regii  in  usus  regni  conserventur,  item,  ut  co- 
piam  testamenti  ad  se  mitteret.  Fuerant  quae  rex 
Poloniae  poscebat ,  argenti  vivi  seu  mercurii  centum- 
pondia  quadringenta  ex  fodinisferacissimisetadquan- 
tamcanquecopiam  cumulatissimis  montium  Albae  Juliae 
educta.  Acerrimo  studio  pro  iis  per  oratorem  conten- 
dit,  negantibus  regni  ordinibus  ei  competere.  Sed  ne- 
que  regiam  gazam,  tanquam  priscorum  regum  Un- 
gariae,  exportandam  permissuros  fuisse,  nisi  ab  homi- 
nibna  a?arissimis  tranquillitatem  publicam  redimere 
sese  speravissent :  neqne  erubuit  ille  rex  ad  bárba- 


176 

raoür  pro^''<are.  ii»vo  aU{«e  prino  imer  chiktiinoft 
principcft  exeiBpk>.  qno  saae  fmcco  apad  barbaioi 
iK'ii  S'>lnm  iK>ttiD  gammáé  TiUtmtift  atqne  ayaritiM, 
sed  irraom  m  praebuh.  Qiiod  110&  abs  re  fnit  ad 
pMteritmtem  tndere.  nt.  quibos  et  qualibiis  regibu 
f  bnsiíaiüu&  tum  sieierít.  non  sit  occahom.  Post  XIV. 
diem  oratores  Selimi  magnis  inimeríbiia  datis  dimitfi 
»iiDt ;  primo  enim  sumptn  magnifico  ex  fiaco  prmcipifl 
sönt  eiceptí :  octo  nmniim  aoream  millia  dono 
miBsa  prímarío  oratorí.  qai  conqneataa  multa,  qnantmn 
pro  magnitadine  et  negotii  et  impenaamm  soanuB, 
et  digníutis  soae  sperarat.  ^e  verő  sva  spe  deceptnm 
aegre  accepit.  Postera  ergo  die  alii  mille  miaai  et  ar- 
geVitea  vasa  aliqaot  Alteri  dati  snnt  mille  et  argen- 
tea  vasa :  reliqaae  moltitadini  Turcamm  aecondiim 
oniascajosqae  gradom  difipeoaata  aunt  millia  fere  V. 
Explerítameo  prouti  ipsi  capiverant,  non  potuenmt 
Pro  vestibos  barbarieis,  qoas  nomine  Selimi  pnblice 
distribuit  Christopboro  Batbory  excepto  et  Francisco 
Forgach .  munera .  qnod  vehementer  dolebat,  de- 
dit  nemo.  Jam  a  principio  Selimns  aegre  tole- 
rat  Gasparís  Beques  ad  Maximilianum  profectio- 
nem;  sed  secniidam  ferre  non  poterat,  quod  etiam  con- 
ditíonum  et  tractatnum  certus  foisset  factos.  Nam  et 
Beqnes  odio,  ira,  et  indita  levitate,  nihil  secreto  age- 
bat,  et  Germani  prae  elatione  animi  nihil  tacebant;  ut 
palám  jam  vulgo  omniapraedicarentur.  Igitnr  Tartaro- 
rum  millia  L  ad  Podoliae  et  Valachiae  fínes  parata 
continebat;  duarum  Valachiarum  principibns  sin- 
gulia  XL  millia  imperaverat ;  ad  haec  magi- 
btrum  equituni  Graeciae  iu  expeditionem  transsil- 
vanicam  venire.  Exspectabat  jam,  quid  Beques  esset 
relaturus  ex  Germania.  Verum  defuncto  principe,  et 


477 

statim  Stephaao  Báthory,  Francisco  Forgach,  ^  et 
pancis  ex  principibus  Albam  congregatis,  nuncínm  ad 
enm  et  litteras  miserant,  quíbus  denunciarant,  princi- 
pem  esse  defanctum ;  se  verő  atque  regnum  in  ejus 
fide  atqne  tntela  constanter  permansoros ;  petére  ae, 
Qt  sibi  eligendi  növi  principis  potestatem,  quod  antea 
páter  concesaerat,  ipse  quoque  concederet,  ac  patria 
diplomata  confirmaret.  Cnm  his  iitteris  Stephanus 
Vaida  dimissns  erat,  mntatis  equis.  Selimns  id  gra- 
tmn  habnit,  et  Inbenter  petitionem  admisit.  Etiam  Me- 
hemetas  snmmus  purpnratorum,  de  singulis  primatum 
ab  nnncio  percontatus,  et  nonnnllorum  etiam  Torca- 
rmn,  qni  in  bellis  una  militaverant,  commendatione 
intellecta,  Stephannm  dimiserat  celeriter,  et  Batho- 
reum  in  principem  jam  tmn  denunciari  jusserat;  sta- 
timqne  oratorem  cum  iisdem  mandatis  in  legationem 
pablícam  dimiserat. 

ItaSeliműsbello  abstinnit.  At  Tartari  ne  fmstra 
domnm  redirent,  missis  ad  regem  Poloniae  legatis, 
pactnm  ab  antiqno  stipendinm ,  hoc  est,  viritim  singu- 
iam  nnmnm  anrenm,  et  véstem  pelliceam  poscere. 
Rex  tam  deberí  ex  pacto  stipendium,  cum  sibi  militas- 
sent ,  vei  servitium  aliquod  praestitissent ,  respondit. 
Hoc  responsum  illis  satis  fűit ;  statimque  rapto  agmi- 
ne  in  Moscoviam  *)  praeter  opinionem  omnium  impe- 
tum  faciunt,  tanta  celeritate  ^et  tanto  pavore,  ut  Mo- 
scorum  dux,  urbem  ac  regiam  snam ,  quam  Mosco- 
viam vocant,  relinquere,  et  procul  cursim  aufugere  sit 
coactus.  Tartari  autem  urbem  populantur,  depraedan- 
torque  et  incendunt,   ac  longe  lateque    vágandó  im- 


*)  Utvánti  jegyzete  :    Non    in  Moscoviam   sed  in     Pocuce   ir- 
ruperant. 


478 

puné  vastandoqae,  praeter  innumerabilem  praedam, 
ad  C  millia  mancipiorum  abduxere ;  qnorum  pleraque 
Byzantinm  deportata,  et  in  auctionem  more  tórcico 
exposita;  alia  verő  per  pagos  ab  Tartaris  distracta,  vei 
yendita  ant  commutata  oratores  nostrí  conspexenmt, 
qui  Byzantíum  profecti  munera  detulerant  Erant  hi: 
StephanuB  Tompa,  Gregoriaa  Varffalvi,  et  Micbael 
Giulay  princeps  legationÍB.  Per  eos  SelimuB  novam 
diploma  misit,  quo  Transailyaniam  et  uniyersam  qnon* 
dam  Johanuis  ditionem  Stepbano  atque  heredibus 
boíb  perpetuo  jore  donavit.  Jam  reB  pacatae  videban- 
tur,  Bed  bominum  tarbiB  aBSuetomm  ingenia  nondüm 
qaieBcebant.  Etenim  Siculi,  ut  Bupra  narravimus,  ín 
Jobannem  bellnm  moverant,  et  bello  victi,  servitate 
mulctati  faerunt;  quippe  popali  antebac  liberí,  at  ad 
omnem  proditíonem ,  bí  emtorem  babiÜBsent ,  semper 
venaleB.  VixullusregamabinjuriagentiBimmuniB  esse 
potait;et  saepemiserandaminmodumad  internedonem 
gentÍB  moltati  itemm  revaluere.  Poatremo  Jobamieft 
domuit  primum  praelio;  deinde  duaboB  validis  arcibus 
impoBÍtÍB,  et  levata  illa  licentia  populari,  qua  tan- 
quam  brnta  animalia  sine  imperio  inter  BeBe  ferebantor. 
Éam  adbuc  expetebant,  et  in  initÜB  poBse  aliqnid  se 
praeBtare  confidebant.  Ideo  primoreB  plebem  agitare, 
tamen  non  aperte.  Quam  nbi  incitatam  vident:  cor- 
rere  ad  principem,  BeBe  excuBare,  dicendo  :  vererí  se 
majora,  ac  fingere  etiam  ultro,  tacite  tamen  omneB  in 
unnm  conaentire.  Ubi  non  proficiunt,  primi  in  sede 
CBik  et  Gergio  concurBione  factadnceB  Bibi  deligont 
Fnere  ad  mille ;  et  jam  villatim  proficiaci ,  ac  paganos 
inyitoB  Becum  abducere ;  et  pancis  diebuB  multa  millia 
confluerepoterant.  PrincepB  primo  per  litteraa  ac  lega- 
tioneB  eoB  ab  nefario  Bcelere  debortari;  Bed  ipBijam  sibi 


piacere,  et  aliis   ímperare,  uoii  facere    imperata  ví- 

debantar.  Itaque  prínceps  ex  praetoriauis  pedites   et 

equites,  ad  arcem    Udvarhel,  altéra  item  ex  parte  ad 

Gkrgenum,  evocatos   plerosque  ex  delectis  ad  belli 

UEUS  peditibus,  simul  mandata  ad  omnes  regni  ordines 

dimittit,   ipsémet  quoqne   paulo  post  majoribus  copiis 

seqnutnrus.  Ita  jam  militem  ante  et  a  tergo  opposi- 

tum  habebant,  et  arces  atque  oppida  circummuuita ; 

attamen  temeritate  ac   rabié  occaecati  in  pemiciem 

praecipites  ruebant,  et  secam  alios  trahebant.  Sicalo- 

mm  primoribns,  licet  se  paraios  ostenderent,  imperare 

non  est  visnm,  ne  mandátum  col'undi,  in  facinus  ver- 

terent:  tamen  aliqui  ultro  militibus  aggregantur.  Nox 

erat,  et  ex  pago  exercitum  movere  volebant;  contra 

milites^inpago  per  noctem  adoriri;  ac  concursu  (tertius 

dies  Octobris  erat)  inopinato  ab  utrisque  facto,  pugna- 

tum  est  acriter,  victaque  plebs  Siculorum ,  multis  cae- 

8Í8,    pluribus  dilapsis,  et  per   notas   calles    viarum 

in  Moldáviám     profugis ;  multi    quoque    post    prae- 

lium  capti  et  capite  multati,  supplicio  a  perduellionis 

reis  publice    sumpto.    Haec   sünt,   quae    fere    per 

Ungariam  hoc  anno  gesta  suut,  mixta,  ut  ferenunquam 

res  humanae  sünt  perfectae. 

Nunc  animus  ad  pugnam  navalem  me  rapit,  prae- 
clarara  certe,  ut  unum  hoc  nostris  tcmporibus  primum 
laddandum,  primum  praedicandum  coutigisse  jure  me- 
ritoque  videatur.  Triste  quidem  bellum,laetumfinem  ob- 
tinuit.  Cyprus  íusula  erat  amissa,  ín  Dalmatia  tria 
oppida.  Corcyra  et  Cephalenia  direpta,  populata,  ac 
evaatata,  Famaugusta  oppuguabatur  acerrime ;  deni- 
que in  tanto  res  christianorum  erant  discrimíne,  ut  de 
reliqnÜB  et  de  salute  Italiae  jam  dubitandum  videre- 


480 

tur.  Quae  christianos  itaincitabant,  ut  supremam  tentan- 

dam  omnino  fortunam  judicarentNec  votoDeus  optmax. 

abfuit.  Jam  primum  Veneti  indignabantar  Hieronymo 

Zanio  praefecto  classis  (generalem  yocant),quoda]ino 

namnoncnrasset^qnodqnaestui  privato  operám  dedisset, 

qnod  pecnniam  publicam  avertisBet.    Igitar  non  ex 

spectarunt  ut  rediret ,  sed  Marcum  Quirinum  mittuDt, 

atque  per  enm  vinctam  in  compedibus  una  cam  ple- 

risque  aliis   nobilibus  venetis    trierarcbis,    qui    nou 

pro  reipublicae  usu  rem  gessisaeiitY   adduci  corant. 

Deinde  ad  novain  expeditiouem  animnm  adjiciant ,  et 

noYO  ineunte  anno  imperatorem  claasis  Sebastianum 

Venerium  et  novos  trierarchos  eligunt   Portoria,  ve- 

ctígalia,  censnsque  tam  urbanod,   quam  sabart>anoB 

duplicant.  Famaugustanis  obsessis  auxilia  supplemen- 

tomm  tam  militum  quam  annouae  decernont    Quae 

Quirinus  impigk-e  feliciterque   maturata  navigatione 

praestitit  Ubi  XVI.  Febr.  luatratifl  militibus  IV  mii- 

lia  militum    numerata  :  Italorum   DCCC,  civium    et 

agrestium  millía  III,    Epirotarum  ducenti.    Byzantii 

autem  classis  longe  maxima  instructa  est,  exercitua 

navales  ac  terrestrea  expediti.  Et  primum  in  Cyprum 

magna  auxilia  claase  tranaportata  aunt ;  quia  Selimua 

summa  ope  nitebatur,  ut  Famauguatam  quam  celerrime 

obtineret,quae  perhiememarctiaaime  obaeaaa  acerrime 

oppugnabatur.    Veria  quippe  initio  Aly  bassa   cum 

octoginta  triremíbua  appulit,  et  auxilia  depoauit,  re- 

lictia    XXX  navibua  iatbic,  quae  ex  Aaia  minőre  et 

Sjria  ad  convehenda  omnia  generia  auxilia  continuo 

commearent ;  quum  interea  innumerae  navea  ex  cir- 

cumvicinia  provinciia  ac  portubua  confluerent  Labora- 

batur    utrinque     ac    munitionea    parabantur ;     aed 

Turcae  immenaa  quan  titate  lauae  ac  matériáé  congesta, 


481 

apportatís  etiam  Nicosia  novis  machinis,  aggeres  altita- 
tadinem mororam  superantes,  montiamqae  speciem  ha- 
bentes,  fossasque  oudique,  celeritate  samma^  mirandis- 
qae  operibas  circumduxerunt.  Decem  erant  hajas- 
módi  manitionam  genera,  et  ín  his  IIII  et  LX  majora 
tormenta  aenea,  et  eoram  qaatuor  ex  immensa  magni- 
tadine  basiiisci  vocati.  Inde  complures  dies  tormentis 
oertatnm.  Et  simnl  fossac  qaoqae  omnígena  matéria 
impletae,  et  desaper  ex  saccis  lana  atque  bombyce 
repletís,  manitiones  saperantes  altitndinem  maroram, 
adverBOS  machinaram  pilas  ex  nóta  arte  constraunt. 
Oppidani  contra  terram  egerere,  manitiones  impedire; 
fti  saccam  miles  rapaisset,  namus  aureos  pretiam 
erat  Sed  necqaicqaam  omnia  tentare.  Eodemqae  tem- 
pore  hostes  conicnlos  in  plares  partes  egerant ;  qao- 
ramaliis  e  contra  obviam  itnm,  alii  reperti  non  sant. 
Et  hactenas  oppidani  crebras  excursiones  ac  praelia 
ad  manitiones  et  stationes  hostium  fecere.  At  XXI. 
Janii  cnnicnlis  inflammatis  oppugnatio  secata  est 
acerríma ;  altéra  item  XXIX.  ejasdem  mensis ;  in  qai- 
bas  ambabas  fortissime  ab  oppidanis  hostes  rejecti 
sant  Exin  septem  alias  novas  manitiones  prioribas 
BÍoiiles  saperaddant ;  novisqae  ac  plaribas  tormentis 
eas  implent;  et  jam  octoginta  tormentis  majoribns 
omnia  lóca,  omnesqne  manitiones  oppidanorum,  qnas 
aabinde  novas  conficere  cogebantnr,  continao  feriebant, 
neqne  operis  faciendis,  neqne  qaieti  vacaam  tempas 
permittebant  Saepe  intra  unam  noctem  atqae  di- 
em  V  miUia  pilaram  ferrearam  falmina  namerata 
Bmit;  jam  circammaniti  innameris  munitionibns,  tan- 
qnam  castellis,  amissis  moenibns  ac  propagnacu- 
lis  omnibas  in  novis  manitionibas  sese  defi 
bánt  Et  abi  plarimam  aat  praesidii  aat  mim 

MOinnU   BD«0.   HUT.  8CBIPT.   XVI.  vl 


482 

saperesBet ,  ibi  hostes  cuuieulis  actís  et  apertis  igoi 
missili  et  ferro  plurimum  perBaevire.  Contra  haec 
christíani ,  quíbus  artibus  fallebantur,  iisdem  et  ipsi 
hostes  fallebant,  et  longe  majoré  eomm  caede ;  oppi- 
danorum  tamen  durissima  longe  conditíone,  qnod  in 
summa  paucitatesuorum  laboribus  ac  pervigfliis  pene 
confecti,  semper  aliquid  perdere,  et  amiraia  aliqnot 
monitionibus  ad  interiores  retrocedere  partea,  et  alias 
atque  alias  incredibiii  laboré  atque  stndio  omnia  se- 
xns  et  omiiis  aetatis,  pro  illa  copia,  qnam  calamitosa 
urbs  praebere  poterat,  lana,  bombyce,  centonibuS;  ci- 
liciis,  lineis  denique  vestimentis  congestia,  ex  ubq  mi- 
lítiae  reparare  cogebantur ;  attamen  omnes  ímmensa 
vi  hostium  eorum  conatus  exsuperante,  sequntae  sünt 
quatuor  oppugnationes,  quatuor  diversis  temporibus 
ab  mari,  ab  terra,  omnibusque  locis,  et  omnibos  ho- 
stium viribus,  multitudine  copiarum,  obstínatione;  din- 
tumitate,contra  ab  christianis  spe,  animo,  viribus  ma- 
joribus,quam  pro  numero  longe maximaeacadmirandae; 
cum  tantilli,  tothomines,  non  jam  e  munitionibus,  sed  in 
aperto  adversis  tantum  corporibus,  continuo  laboré, 
vigiliis,  adhaec  iuedia,  siti ,  ardore,  plagis,  ac  mor- 
bis  attrití,  tam  innumerabiles  copias  hostium,  tam 
frequentes  oppugnationes,  egregie  sustentaruntEt  ta- 
men animi  nondum  deficiebant;  sed  deficiebat  copia 
rerum  omnium,  quicquid  erat  liumani  victus,  consum- 
ptum;  etiam  equi,  feles,  asini;  quibus  comeatis  sum- 
ma rerum  ad  victum  necessariarum,  aqua  et  fabae 
restabant.  Sed  pulveris  tormentarii  sola  septem  non 
amplius  vascula.  Et  adhuc  Mustapha  majoribus  ac 
pluribus  perpetuisque  laboribus,  ruinis,  ac  machina- 
nientis,  extrema  vi  novam  oppugnationem  parabatDe 
ea  re  Selinuun  certioreni  facit,et  diem  quoque  adacribit 


483 

Selimns  ex  consilio  summi  pontificis  (muphthivo- 
cant)  et  antistitumjustitium  ac  snpplicatíones  pnblicas, 
qnas  extra  orbem  in  certís  locis  religiosis  facere  mos 
estyindicit;  coucursusque  mii  versi  populi  ínnumera  fre- 
qnentiaad  supplicationesfiebat.Et  eodem  tempore  uunci- 
nm  expngnatae  Famaugustae  accepit.  Vi  enim  dolum 
qnoque  Mustapha  adjecerat ;  triremes  et  naves  omnes 
in  altnm  ínstrnctas  dimisit ,  vulgato  rumore  suis  auxi- 
lia  missurum,  qni  in  propinquo  cum  christianorum 
classe  praelinm  inituri  essent ;  tum  displodere  tormen- 
ta omnia  jubet,  et  quae  in  praelio  agerentur,  repraesen- 
tare ;  dein  navibus  ostentatis,  et  editis  laetitiae  signis, 
victas  christianorum  classes,  Johannem  Austrium  cap- 
tum  significabat.  Hisce  ergo  difficultatibus  victi,  con- 
sensu  omnium  conditionibus  honestis  finiendum  bellum 
statuerunt.  Calend.  Augusti  induciae  factae ;  postero 
die  obsides  utrinque  dati  et  accepti ;  tum  conditiones 
firmatae,  ut  salvis  personis,  armis,  rebus,  quiuque 
tormentis  aeneis,  ac  equis  tribus,  in  Cretam  insulam 
securo  commeatu  deportarentur ;  Graecis  autem  sua  pa- 
trimonia,  civitas,  leges,  ac  ritus  conservarentur.  De- 
inde  triremibus  aliquot,  et  navibus  aliis  in  portum  ad- 
ductis,  milites  conscendere.  Die  V.  Augusti  Bra- 
gadenus  cum  Astore  Baleono  atque  aliis  ducibus 
egressi,  ab  Mustapha  in  tabernaculo,  depositis  ante 
fores  prius  armis,  non  ingrato  vultu,  ut  appare- 
bat ,  recepti  et  sedere  jussi ;  variisque  ultro  citro- 
que  habitis  sermonibus,  injecit  Mustapha  stantibus 
induciis  Bragadenum  Turcas  captivos,  quod  tamen 
ita  non  erat,  interfecisse.  Et  repente  se  in  pedes 
projiciens,  vinciri  omnes,  cum  ipsi  armis  carerent, 
jubet.  Dein  singillatim  educti  ante  tabernaculum, 
ipso     insectante,      frustatim    dissecti.      Bragadeno 

31* 


486 

munitiBsimis  coii^tructis  .  iiinumeris  machimB  et 
militíbud  fírmant ;  et  qood  promoDtoríam  inter  fauces 
ambas.  clennm  circiter  millinm  longnm,  latnm  alibi 
unom,  alibi  doo  existit.  equitatn  et  peditatn  dnce 
Sfortia  Palayicino  implent.  Selimus  autem  hacteuus 
Byzantii;  at  tanquiui  victoría  potitns,  terras  atqne 
maría  prostrata  ae  prona  jam  sibi  polliceDa,  bellam 
in  aestatem  proximametiam  terrestriac  peraonali  expe- 
ditione  samnia  vi  moliebator ;  ae  cam  aerís,  qui  pesti- 
lentiales  morbos  tnm  generabat,  tam  copianun  causa, 
Hadrianopoli  hiemare  statnerat.  Septima  die  Octobrís 
(et  forte  eodem  die  navali  praelio  certabatur)  cuni  innn- 
mera  equitum  ae  peditnm  multitndmeegressus  est  Et  ín 
itinere  sndo  coelo,  le\i  vento  exorto,  ter  tiara  capite 
delapsa,  ter  reposita.  Etiam  equo  prolapso,  ne  caderet, 
a  proximo  est  snstentatus.  Ut  antem  sablevatns  est, 
qnaesivit  hominem,  et  jussit  iUico  decollarí,  hastae- 
qne  affixum  caput  sagittis  transfixit ;  fato  haud  dubie 
denunciante,  quae  jam  fors  volvebat. 

Jam  imperatores  christianorum,  uti  primum  con- 
venissent,  et  navali  praelio  cum  Turcis  dimicare  de- 
crevissent,  nihil  sibi  inauspicato  faciendum  rati  sünt; 
quin  potius  memores  christiani  nominis,  coeleste  auxi- 
lium  esse  implorandum,  et  a  numine  divino  opem  pe- 
tendam.  Itaque  ante  profectionem  publice  nuncupa- 
tis  votis,  quod  summa  pietate  pro  salute  reipublicae 
christianae  fíebat,  Deum  optimum  maximum,  suis  noxis 
sacerdotibus  confessis,  erratisque  expiatis,  atque  sa> 
cro  Christi  corpore  sumpto,  exorarunt;  atque  id  a 
totó  exercitu  uno  eodemque  tempore  pie  faciendum  cura- 
verunt;  hisque  rebus  rite  peractis,  tanquam  divino 
praeeunte  lumine,  simul  juncti  omnes  e  portu  messinen- 
si  solverunt,  et  certo  consilio  nihil  de  praelio  dubitan- 


487 

tes^  ad  hoBtem  perrexerunt ;  qui  pervagato  totó  mari, 
luBtratís  omnibus  portubus,  attentata  Creta  insula^ 
Cythera,  Zacyntho,  Cepháleniaque  iusulís  evastatís, 
et  Corcyrae  suburbiis  incensís,  expugnatis  aliquot 
Epiri  oppidis,  Cypro  universa  in  potestatem  redacta, 
Qon  aliter  quam  in  propria  pene  terrarum  orbis  pos- 
sessione,  christianorum  rebus  illudebat.  Sed  cum  cbri- 
stianos  de  pugna  navali  cogitantes,  atque  id  jam  in 
animo  iiabere  audivisBet :  in  Graeciam  reversus,  in 
corjmthiacum  sinum  invectus  est,  et  ex  Achaia  et  Pel- 
loponeso  praestantissimos  milites  evocatos  adXIII  mil- 
lia,  praeternumerum  legionum,  in  classem  imposuit,  et 
ex  praeterítarum  eventu  victoriarum  alacer  atque 
laetus,  ultro  pugnam  deposcere ;  nec  christianos  arma 
armis  conferre,  classes  classibus  conserere  ausuros 
eredére ;  denique  contemnere ;  sibi  certam  victoriam 
persuadere.  Qui  e  contra  jam  parati  et  ultro  quaesituri 
ubicunque  reperturi  essent,  ad  duellum  ibant ;  et  cor- 
poribus  atque  animis,  classibusque  ad  omnem  fortu- 
nam  praeparatis,  ad  unam  rei  summám,  ut  acie  dimi- 
carent,  magnó  promptoque  animo  properabant.  Joban- 
nes  enim  Austrius,  aliquot  ante  dies  et  singulos  et 
universos,  quid  quemque  agere,  quo  loco  stare,  et  pu- 
gnare  vellet,  quae  signa,  quos  ordines  observarent, 
quas  partes  pro  se  quique  fortiter  gererent,  et  curarent, 
diligenter  docuerat.  Ita  ab  Corcyra  ad  Cephaleniam 
et  ad  Oxias  secundo  vento  delapsi,  ad  Echinadas  ex- 
ploratis  itineribuB  VII.  die  Octobris  pervenerunt. 

Habuerat  classis  turcica  stationem  ad  Nau- 
pactum;  et  primi  speculatores  ex  malis,  eodemque 
tempore  ex  terra,  elassem  turcícam,  nam  et  ipsa  spe- 
culatores praemiserat,  in  alto  consistere  significarunt; 
quae  jam  instructa  et  parata  erat.  Et  mox  superatís 


488 

f|mbii§4am  prooiovíaríis  ad  fkaccs  inw  eorrBtUad 
ínf^r  NaBpairtem  et  PalraA.parí  fere  vtriaqi 
tía.  uibM  cUmm  ftne  o^endenmt.  Tub 
dato  ex  siia  pnetoría  sgno.  singmli  pro  se  qmsqif 
pantí  ordiiieBi  sortiii  siram :  ipeeTcro  comcomo  lem- 
bo,  totam  claMem  circimiim.  atque  aángvlos  hntarl 
moDere.  animare;  nec  erat  difficile  pffaestantíBamoB 
daeea.  mstrnctíMiniaiD  elasaeni  in  ordtnem  cogere. 
Sex  maximae  formae  naves  ^'enetollIm  enaA.  remifl 
itidenL  fied  velo  magú  agebantiir:  nam  ex  daabEB 
formifi  compositae.  propter  longitDdiDem  roatratanm 
speciem  habéban!  propter  ahhudmem  onerarianmt 
Harnm  singnlaa  singaH  dncea  remnico  traxemnt,  et 
qoisqne  ante  snam  aciem  in  frontem  coUoayrant  Consí- 
Hnm  erat.  nt  hae  ordinem  et  impetom  hostinm  com  mole 
raa,  tom  moltitadine  aeneamm  machinarom  (qnod  et 
factom  est)  frangerent  Post  has  in  média  ade  trés 
imperatores,  medins  inter  eos  Aostrins,  cont^ois  in- 
ter  sese  navibns,  dextram  pontificio,  sinistram  yeneto 
obtinente,  stabant.  Erant  in  média  acie  LXE  rostra- 
tae;  dextram  comn  Johannes  Andreas  Anria  re- 
gebat,  sinistram  Augastinns  Barbadiens,  singali  III 
et  L  rostratis ;  postremam  eandemqne  sabsidiaríam 
aciem  XXXIX  rostratarum  Alvaras  Bazianas,  ne- 
apolitanae  classis  praefectos,  corabat  Hoc  ordine 
pedetentim  in  pngnam,  medio  fere  diei  procedebant 
cbristiani.  Torcae  qaoque  in  eundem  fere  modnm 
(non,  nt  solent,  lanarí  forma)  ordines  exaeqoarant : 
mediam  aciem  mediae  aciei,  comua  comibas  oppo- 
snerant,  et  dox  daci  erat  oppositus ;  ac  post  praeto- 
riam  Pertaff  bassae,  aliqnot  aaxiliares  pro  sabsidio 
naves  erant  coUocatae.  Ubi  prope  bostem  ventnm, 
Johannes  pügnae  signnm  canere  jnbet;  ipse  snos  ad- 


489 

lortarí  atqne  incitare;  denique  in  genn  prostratus, 
)as8Í8  manibas,  una  cnm  omnibus  snis  supplicatíonem 
id  Deum  fandere.  Idem  singuli  duces  singnlis  in  na- 
nhvLB  fecere ;  statimqne  tormenta  eminus,  primum  e 
najoribns  navíbns  intonare  hand  ita  magnó  hostium 
)ericulo  coeperunt.  At  Turca  aciem  adversam  multi- 
udine  navium,  qna  praestabat,  ita  extenderat,  ut 
íextro  evecta  cornu  amplecti  et  circumire  laevnm 
^ornn  christianornm  posset;  quamquam  non  Innari 
brma,  nt  alias,  tamen  quod  semper  sólet,  multitudinem 
pancítati  objectans,  tum  qnoqne  conabatnr.  Quod  ubí 
Bragadenus,  qui  laevum  curabat  cornu,  vidit,  con- 
^itatis  suis  navibus,  et  auxilio  navis  majoris,  dis- 
urbatis  ordinibus,  hostium  consilia  antevertit;  tum 
n  dextro  Johannes  Andreas  Auria  capessit  pugnam^ 
ú  eodem  tempore  Austrius,  praetoriae  navi,  in  qua 
Pertaff  bassa  *)  erat,  suam  objicere  jussit.  Jam  totis 
^lassibus  pugna  conserta,  simul  ab  omni  parte  acerri- 
no  omnium  consensu  praelioque  dimicabatur.  Ab 
ühristianis  sex  maximae  formae  naves,  quae 
ngentem  stragem  edebant,  rostratae  ducentae  et 
][ninque  pugnabant ;  ex  quibus  Hispanorum  LXXX, 
)ontificis  XXII  erant;  XXV  actuariae;  militum  et  tor- 
nentorum  multitudine  militariter  armatae  ceterarum 
^ursum,  quod  velis  tantum  agerentur,  non  aequarant 
Sostinm  classis  CCC  navium  fűit  (lembi,  celoces,  et 
d  genus  minora  navigia  ambarum  partium  non  an- 
aumerantur);  naves  ab  navibus,  milites  ab  militibus, 
iuces  ab  ducibus,  robore,  peritia,  ardore  haud  dis- 
oemeres.  Sed  Turcae,  ut  navium  multitudine  et  homi- 
Qum  vincebant :  ita  genere  maximarum  navium  et  ar- 


*)  Istvánfi  jegyzete :  Aly  bassa. 


490 

mórom  vincebantnr ;  síqaidem  sex  navinm  ingentia 
robora,  tanqnam  castella,  et  primnm  hostium  im- 
petum,  procella  ínnumera  pilarnm  omnis  generís, 
non  exceperant  modo,  sed  etiam  contuderant,  et  ordi- 
ne8  Bolvere  coégerant.  Et  cnm  de  snmmo  loco,  tóm 
ab  prora,  ab  pappi,  ab  lateribus,  eodem  tempore  íb 
subjectOB  saeviendo,  certo  ac  destinato  ictu,  fragore 
ingenti,  trepidatione  summa,  atqae  indnbitato  exitío, 
qnam  percnssissent,  plnrímas  qnassabant,  atqne  de- 
prímebant  Arma  porro  armis  minimé  comparanda. 
His  enim  thoraces  ferrei,  plerique  sclopetornm  pi- 
las  spernentes,  illis  scntum  coríaceum,  arcuB,  et  pancis 
Bclopeta ;  tum  incnrvi  enses,  si  yulnerarent,  non  tamen 
conficiebant;  at  spatbae  ut  qnemqne  tran8figeba]it4nter- 
ficiebant ;  nt  facile  appareret,  plus  in  annis  et  virtate, 
qnam  in  multitndine  anxilii  esse.  In  snmmo  pngnae 
ardore  nnnciatum  Anstrio  ab  prora  ad  pnppim  est, 
praetoriam  Pertaff  bassae  *)  expugnatam,  et  jam  mili- 
tes  intrasse,  mediamqne  bostinm  aciem  inclinavisse; 
item  victas  jam  aliquot  naves,  et  vinci  alias.  lUico 
Anstrins  victoriam  dara  voce  inclamare  jnbet,  et  simul 
praetoria  hostilis  in  potestatem  redacta  est.  Rnpta 
média  acie,  qua  parte  maximé  laborare,  et  multo 
majólrem  hostium  numerum  videt,  ad  dextmm,  comu 
cum  sociis  duobus  imperatoribus  flectit ;  nt  qnamque 
offendunt,  aut  quassant,  aut  mergnnt  :  nonnnllae 
verő  tam  sociorum  clade,  quam  suo  pericnlo  ter- 
ritae,  remittere  praelium;  contra  nostri  instare, 
et  semel  laxatas  vincere,  capere,  mérgére.  In  si- 
nistro  cornu  exaequato  praelio  omnium  adhnc  acer- 
ríma  erat  pugna.   Sed  Turcae  posteaquam   mediam 

*)  Istvánfi  jegyzete :  Aly  bassae. 


aciem  ruptam ,  praetoríam  Pertaff *)  bassae  captam, 
alias  circiímventas,  et  jam  Austrium  ab  dextro  rever- 
tentem  contra  se  videre :  expausis  raptim  velis  (erat 
autem  secundos  ad  oríentem  ventus)  fugae  se,  et  in  his 
Horuch  Aly  Algerii  prorex,  mandant ;  qui  jam  ab 
Anstrio,  victoría  neqnaquam  dubia  aliquantam  inse- 
quntí ,  beneficio  secnndorum  ventorum  plenis  velis 
evasere.  Sed  id  ne  fieri  ab  aliis  posset,  provisnm  et 
prudentíssimo  consilio  prospectum  est;  quippe  Au- 
stríns  concitat  naves  velis  atque  remis,  quam  maxi- 
ma  potest  celeritate,  nna  com  imperatoribns  so- 
ciis,  etiam  Johanne  Andrea  Auria  et  Alvaro 
marchione  sanctae  crucis  conjunctis,  et  ab  alto 
omnes  naves,  ne  ulla  evadere  posset,  octo  tantum 
agilitate  praestantioribus  dilapsis,  excludit.  Turcae 
cum  se  circumventos  viderent,  atque  evadere  desperas- 
sent,  plnrimas  naves  in  terram  impulerunt,  et  ex  eis 
pleriqne  fngae  praesídio  dilapsi  snntCaptae  CetXC, 
XX  incensae,  XXV  demersae;  pleraeqne  ítem  aliae 
in  fandum  mersae  nnmerari  non  potnernnt;  pau- 
cae  admodnm  ex  onmibus  evasemnt,  et  ex  dn- 
cibns  Homcb  Alins  Algerii  prorex,  Pertaff  bassa  im- 
perátor classis  et  gener  Selimi  **},  jam  tum  inclinata 
victoría  nnico  lembo,  fugae  praesidíum  arrípientes  sibi 
consulnere.  XVI  millia  hostium  caesa;  capta  qnin- 
qne,  ex  his  dno  Aly  bassae  ex  pnrpuratomm  nu- 
mero filii ;  praeda  omnis  generis  ingens ;  item  argen- 
ti  atque  aurí  vis  immensa ;  christianorum  mancipiorum 
XV  millia  in  libertatém  vindicata.   Naves  christiano- 


♦)  Istvánfí  jegyzete  :  Aly. 

**)  Istvánfí  jegyzete  :  Non  fűit  gener  Selimi,  sed    fait  sorore 
Solimani  genitus. 


492 

ram  fractae  Bunt  VII.  SebaBtianus  VeneiiuB  imperátor 
Tenetae  claBBÍB,  poplite  Bagitta  con^nlneratiis ;  AnguBti- 
nnB  BarbadicnB  legatoB  ocnlom  aagitU  tranafixiiB  in- 
teriit ;  et  ad  lY  millía  ex  tota  claBse  déaiderata,  tóti- 
dem  fere  vnlnerata.  Ex  nayibuB  CXVII,  eeteris  ad  re- 
ficiendnm  ineptÍB ;  captivorom  millia  tria  et  quadrin- 
gentí  nonaginta  Bex,  plurimiB  inter  milites  et  duces 
dÍBtractÍ8,  ín  diviBÍonem  yenemnt  Philippo  Hiapani- 
arnin  regi  ex  omni  praedae  ac  Bpoliomm  aortítíone 
Bemifl ;  alterinB  BemÍ8BÍB  trientea,  duae  Venetomm  rei- 
publicae,  una  pontífici  obtigit 


LIBER  VIGESIMÜS  SECÜNDUS 


In  partítione  nobiliorem  partém  spoliorum,  et 
majorem,  triremium  praesertim  Johannes  Aastríacus 
Venetorum  facili  indulgentia,  non  tamen  sine  eorura 
offendone  obtínuit:  cum  ad  exaequandam  classem  ve- 
netam,  manifestam  aemulatíonem  prae  se  tulisset.  At 
Veneti,  ut  et  numero  et  robore  se  praestare  ostende- 
rent,  subductis  captis  navibus,  LX  novas  praeter 
veteres  exornarunt.  Accidit  etiam  haud  parva  ofFen- 
sio  inter  Austriacum  et  Venerium,propterea,quod  is  in- 
jussn  Austriaci  nuncium  victoriae  Venetias  praemisis- 
set;  deinde  quod  duos  hispanicos  milites  reos  capitis 
damnatos  securi  percussisset.  Itaqne  cum  in  collegio 
imperatorum  esse  amplius  non  sustinuisset,  Veneti 
nóvum  imperatorem  classis  Jacobnm  Fuscarenum  cre- 
arunt,  Venerío  autem  extraordínaríam  classem,  cum 
imperatoria  potestate  attríbuerunt.  Vietoria  navalis 
prout  insperato  accidit,  ita  etiam  omnibus,  sed  prae- 
sertim Venetis,  gratior  fűit ;  cum  in  eas  consiliorum 
angustias  redacti  fuissent,  ut  nuUum  prorsus  consilium 
expedire  possent :  contra  unum  illud,  modo  non  yicia- 


494 

sent,  miserabi  le  faturum  viderent;  qnando  hostem  ser 
pendo  longe  lateque  et  áttérendő  opes,  ad  interiora 
penetrare  posse  crederent.  Sed  tamen  praeterqnam- 
quod  maximo  metu  liberati  sünt  tam  ipsi,  qnam  socii, 
ex  tanta  victoria  ad  impérium  sociomm  adjectnm  est 
nihil  :  proptereaquod  multis   aut   amissis   aut    sau- 
ciis,  nullo  terrestri  exercitu  fultis  vires  non  suppete- 
bant  Etenim  hostis  potentiBsimusplnrimis  simul  exer- 
citibus  alendis  par,  magistrum  equitum  Graeciae  cum 
exercitu  maximo  et  victore  in  finibus  semper  habuit; 
quicquid  verő  terrarum  vei  in  mari  vei  in  continente  ftdt, 
praesidiis   maximis    íirmatum   ex   usitata  disciplina 
fűit.  Deinde  hibernum   etiam  tempus  appetebat.  Cum 
igítur  nihil  amplius  in  mari  agi  posset,  deductis  classi- 
bus  Veneti  praeter  supplicationes  nihil   in  publico  ad 
laetitiam  május  ostendere.  Prudentissima  enim  civitas 
prospera  atque  adversa  moderate  ferre  solita  est.  At 
collegia  artium  et  uegotiatorum  ludos   et  spectacula 
diversis  in  regionibus  urbis  magnó  sumptu  ediderunt. 
HispanuB  quam  splendidissimum  potuit,  Messinae  tri- 
umphum  égit.  Sed  Pius  V.  ac  senatus  populusque  roma- 
nus  Marco  AntonioColumnae  imperátori  suo  triumphum 
longo  intervallo  repetitum  decreverunt;  triumphavitque 
Romae  veteri  more.  Pertaff  bassa  Byzantiumfuga  re- 
versus,  nullo  majori  supplicio,  quamloco  motus,  perpe- 
tuaeque  ígnominiae  nóta  affeetus,  solitudine^et  moerore 
brevi  exstinctus  est. 

Ea  clades  post  natum  nomen  turcicum  maxima 
in  mari  censebatur.  Sed  Turcae  nacti  et  hibernum  tem- 
pus,et  proximum  ver  vacuumbello,classem  impensissimo 
studio  repararunt,  cum  ex  innumerabilibus  tum  trans- 
marinis,  tum  europaeis  provinciis,  navarchos  sociosque 
navales  conscripsissent,et  matériám  omnigenam  celer- 


ríme  congessissentQua  in  re  tantus  eratnbique  omninm 
ardor  et  celeritas,  ut  pleríque  primarii  viri,  et  feminae 
ex  snlthanornm  família  ex  privata  pecunia  certatim  plu- 
rímas   triremes  exornassent.  Ipse  Stephanus  Bathor 
a    Selimo  monitus,  ut  pretio  cannabim   conficiendam 
ciiraret,millecentumpondiagratuito  Lippam  secundo 
Marussiomisit.  Quod  ei  gratum  fűit.  In  tanta  enim  cla- 
de  cum  multa  essent  necessaria,  quae  summa  celeri- 
tate   erant  paranda,  nihil  tamen  supra  solitum  provin- 
ciis  et  regnis  imperatum  est,  cum  liberali  pretio  omnia 
compararentur.   Classis  ergo  CCVIII  navium  omnis 
generis  instructa  est,  adjuncto  ei  terrestri  quoqueexer- 
citn,  duorum  ducum  maximé  ductu^  Siausii  et  Huzaymí, 
quoram  hunc   Selimus  ex  magistro  equitum  Graeciae 
absentem  in  sex  viros  tum  legerat,  et   sexvirali  po- 
testate  provinciáé  praefecerat :   illum   ex    praefecto 
praetorianorum    magistrum  equitum  dixerat.  Interea 
orae  dalmaticae  Venetorum  praefectus  Sárra  Marti- 
ni lengns,  cum  tribus  peditum  míllibus  Castellonovum 
c^umtentasset,auxiliis  Turcarum  celerrime  accurrenti- 
Ijus  facile  retrocessit.  Ut  tamen  ad  sua  tuenda  potíus 
^enetos  cogerent,  quam   ut  invadere  eorum  fines  au- 
^erent,    simulque     obsidione   Catarenos   premerent: 
^^astellum  ad  Catharum  exaedificarunt.  Exin  Pius  V. 
^^loritor,  et  Gregorius  XIII.  creatur;  in  quo  temporis 
l:iaud    multum    absumtum  est.    Sed  tamen  vis  belli 
^efriguit.  Hispanus  belgico  bello  implicitus  ad  Messi- 
^Oam  classem  tenuit,  missis  XXV  triremibus   Corcy- 
:ram;  quo  jam  veneta  classis  et  pontificia  convenerant. 
^arcuB  Antonius  Columna  universae  classis,  in  absen-"* 
tia  Johaimis  Austriací ,  ex  conditionibus  foederis  im- 
perátor, Gum  frustra  din  exspectasset   conjunctionem 
c1a88is    hispanicae,     et  turcica  portus  atque   maria 


i 


496 


jani  teneret :  utatoit  propius  eaa  accedere.  d  a  icri 
po«Het  praelii  fortonam  ex  coBBodo  r^ptmmat.  Iti- 
que  eaio  tríremibus  CXL.  et  faleadis  VL  bivíÍmi 
oiierarííft  XXII,  circa  CaleniL  Angnsti  Cortjra  sohit, 
íutellexitqae  ad  insalam  Cvtheram.  Horadalini  em 
CCVIII  iiavibos  ad  Malvaaiam  eaae.  bob  de- 
trectaiitein  praeliam.  Sed  íUe  tamen  CBm  galeacfis  td 
manum  venire  nolebatquae  tot  castellomoi  Tioepne* 
teritara  cladem  iiitulissent  Cmn  ergo  claaaes  in  ordi- 
nem  rcdactac,  bora  tertía  diei  seae  coiiapexÍ88ent,Ho- 
rucbaliuH  arte  uteiidum  ratas,  sí  forte  ex  snperíoris 
victoría<'/  fiducia  cbriatíani  cam  tríremibiis  aolis  eon- 
l^edi  anderent,  adversis  ad  ho8tem  proris  paratas,  aí 
abHque  galeaciis  decertandam  foret  plus  retrocede- 
bat  quarn  illi  progrediebantur :  propterea  qnod  galea- 
cíae  et  naves  oueraríae  remulco  tractae  ceteranuD 
curMuni  acquare  non  poterant^  et  eas  relinqnere,  qnod 
Turcne  numero  triremium  praestarent  consaltnm  non 
videbatur;  íd  quod  tanta  ab  illó  arte  institutüm  fnit 
ut  et  propter  Holem  adversum  in  oculos  hostiam  inci- 
denteni.  et  pulverem  bombardicum ,  quem  sta- 
dio  edebant,  nÍ8Í  tarde  cognosei  ab  nostris  non  potuit- 
noeteque  appetente  redire  in  portum  potaerint. 

(Juin  autem  neutram  elasseni  difFdgere  praeliun^ 
appareret,  tamen  alíam  alio  conBÜio  innixam,  ita  nt 
neutra  quiequam  temere  eommitteret;  utque  non  clas- 
BÍ8  modo  eum  classe,  sed  virtus  cum  virtute,  pruden- 
tia  cum  ])rudentia  contenderet:  sese  insectabantur,  et 
Buis  consilüö  mutuo  se  petebant.  Huruchaliua  ergo, 
ut  elassem  cliristianorum  conspexit,  nnlla  ibi  cuncta- 
tione  U8US  est,  sed  audaeter  cornu  dextrum,  et  mé- 
diám aeiem  longius  produxit,  sinistro  cornu  terram 


497 

versus  (quem  portum  cotumícum  *)  vocant)  aliquan- 
tam  praecedente;  hoc  ordine  naves  tarcícae  L  passua 
a  Bese  dístantes  procedebant,  eo  consilio,ne  si  densati 
ordines  forent,  certiores  bombardarum  íctus  in  clas- 
sem  inciderent,  ut  priori  praelio  experti  fuerant ;  tum 
ut  intra  navium   certa  spatia  hostiles  reciperent,  et 
panciores  a  ploríbus  simul  circumvenirentnr,  cam  nn- 
mero  lenge  superarent  Eodem  ergo  modo  et  a  christia- 
nis  ordines  exaequati  sünt.  Et  ubi  cornu  sinistrum  ho- 
stilis  classis  propias  accessit,  Superancius,  qui  dex- 
tro     cornni    praeerat,     cum   duabus    galeaciis    et 
XXXII  triremibus  dextrum  cornu  promovit.  Cum  ve- 
rő post  tormentorum  mutuas  displosiones   tam  pro- 
pe    ínvicem  accessissent,     ut    omnes    comínus    pu- 
gnandum  sibi  crederent,  cornu  hostile  repente  se  re- 
cepit :  Superancio  ardentius  insequente,  cam  sero  in- 
tellexit  se  cum  VII  navibus  relictum,   et  parum   ab- 
fuerit,    quin  in  XX   hostiles  inciderit,   quae  cetera- 
mm   terga    claudebant;    aliae    enim   praecijátis  fu- 
gáé nullám  aliam,  quam  dolum,  ut  erat,  caasam  rati 
longius  insequi  timuerunt.  Interea  média  acies  et  cor- 
nu dextrum  hostíum ,  ab  média  acie,  et  cornu  sinistro 
christianorum   cum  procul  abesset,   qui  ob  galeacias, 
navesque  onerarias  lente  admodum  procedebant :  ver- 
sus sinistrum  suum  et  dextrum  christianorum  cornu 
iter  inflexit ;  receptisque  in  ordinem  suis,  duae  praeto- 
riae  insignibus  funalibus  conspicuae,  cum  aliquot  tri- 
remibus ad  recipiendas  X  triremes,  quae  speculatum 
profectae  sine  auxilio  ceterarum  tuto  reverti  et  con- 
jungi  non  poterant,  occurrebant.  Quarum  praetoria- 


*)  Ittvánfi  jegyzete  :  Portó  deUe  quaglie.  Videndum  quom(>do 
Uthw  dicator. 

^wíwafc  mmio,  mut.  bomipt*  xn,  32 


4»8 

iiarum  ad  alteraro  Angelus  Surianiia  cnm  sua  trirane 
animose  íiivectns  est,  et  Superancius  galeaciam  duee 
Antonio  Bragadeno,  ab  Johaime  Bembo  Femulco  tn- 
ctam  ante  se  a^i  jussit.   Ibi ,  cnm  ab  siniatro  cornOf 
hostilis  e  :ercítus  média  ades  haud  moltum  distaret 
al)  hocque  dextrum  conm,  repente  incitato  cursu  ím- 
petuose  invehebantur :  cnm  nostri  se  ad  mediam  adem 
fuga  receperunt.  Superancius  autem  com  Bragadeno 
et  tríbns  navibus  Suriani,  Mocenigi  et  Bembi  navar- 
chorum  perstitít :  quamquam  ab  aliis ,  ut  salnti  quam 
decori  potius  consuleret,  moneretur.    Sed  hostis,  ut, 
sí  nostris  audacia  cresceret,  eos  extra  ordinempugna- 
re  cogeret,  iterum  in  suam  stationem  consulto  rever- 
sus  est  Horuchalius  eo  díe  boni  imperatoris  landem 
túlit;  quando  et  exercitum  prudentíssime  ordinatom  in 
aciem  produxit,  et  Superantium  ín  manibus  prope  exí- 
stentem  elabi  sustiuuit.  Quis  enim  neget  summa  pra- 
dentía  gestum  factumque,  ut  bis  pene  justo  praelio 
congressus,  et  maguarum  navium  concursummiraarte 
declinaret,  et  cum  triremibus,  si  christiani  ad  manum 
venire  auderent,  provocando  lacessendoque  fortissime 
dimicaturuin  se,  certamenque  initurum  declararet?  £t- 
enim  et  decus  egregium ,  digiium  imperatore  reporta- 
vit,  et  vires  superesse  ostendit,  et  in  superioria  praelU 
fortuna  imperatorem  prudentiamque  defuisse.  Columnai 
cum  ad  hostis  arbitrium,  quod  est  stultissimum,  pu^ 
gnare  abstinuerit,  peritus  dux  habitus  est;  qui  cum 
videret  illum  cum  uiinoribus  solis  ad  magnarum  na- 
vium certameii  nequaquam  venturum ,  neque  se  vei  in 
terra  urbem  locumque  ullum  expugnandum  copias  ba- 
bere, etiamsi  exarmaret   classem  militibus  expositis, 
quod  tauien  periculosum  erat  et  nequaquam  commit- 
tendum,  ut  cum  Jobauue  Austriaco  vires  conjungeret, 


499 

majoribosque  copiis  bellam   restaurarent;    Corcyram 
abscesaii. 

At  posteaqnam  bellnm  belgicnmet  tumultus  gal- 
licus  aliquantum  resedit,  ut  mox  dicemus,  Jobannes 
Austriacus  die  Septembrís  decimo  ex  Sicilia  solvit,  cum 
cla88e  CLXX  triremiuin,  absque  navibus  majoribus ; 
conjnnctísque  ad  Cepbaloniam  classibus,  universam 
claasem  eduxit,  eodemque  tempore  ordines  distribuit; 
et  ex  artís  militaris  usu  exercitum  in  praelii  formám 
composuit  Ita  explorata  bostium  clas8e,quae  in  portu 
Navaríno  stabat,  eam  improviso  adoriri  statuit.  Sed 
illa  ab  Bpeculatoribus  certior  facta  ad  Modonem  in 
duodecimo  milliarío  distantem  se  intulit.Hujus  tamen,non 
tanquam  consilii,  sed  tanquam  facti,  ac  si  confectum 
bellum  esset,  et  bostes  profligati,  fáma  evolavit.  Et 
Maximilianus  ad  summae  laetitiae  signum  in  solenni- 
bns  8upplicationibus,tubicinum  et  musicorum  concentu, 
et  campani  aeris  sonitu,  et  tormentorum  displosione 
landationes  decantari  jussit.  Éodem  exemplo  in  con- 
finiis  idem  factitatum  est,  cum  celebri  omnium  festivi- 
tate.  £tenimid,quod  omnes  summe  desiderabant,  omnes 
facile  credebant;  praeterea  ex  tantorum  princípium 
unione,  et  superioris  victoriae  spe ,  quod  alias  conti- 
gerat  nunquam,  omnia  jam  posse,  et  quod  modo  voluis- 
sent,  contingere  quoque  certo  persuadebant.  Vulgo 
Dardanellas  et  Byzantium  sibi  proponebant :  ubi  si 
christianorum  signa  tantum  intuerentur,  relicta  Euró- 
pa Asiam  petituros  bostes  protinus  praedicabant,  et 
litterís  mandabant.  At  imperatores  quonain  modo  bel- 
lnm promoverent,  in  consultationem  venerunt ;  place- 
bat  enim  operae  pretium  aliquod  praestare;  alii  si- 
qnidem  collem,  qui  portum  defendebat,  expugnan- 
dnm,  sed  is  CGCC  tormentis  aeneis ,  et  magnó  prae- 

32* 


>^» 


sídkr  irmjftsü  tnt:  'jffiiíMm  ^In 

affor^rfastqw:  Ab  Bah.  ^iebOi  ■»«  d  wmDo  mgm 
wBoáto  perrmHpi  {k^mc^  sí  anrtarct,  Sei  fneafi 
M^gBÍtado.  ciaífttf  pn>{M]iq«a.  somI  u^yritM  cxarta, 
comMtmm  impednit    «>BBÍn  cCecn  firilli—M  tísu 
est  Xarwinj  expagnatio  :   ^vaaqvaB    ct  fneiidio 
■■■ifi  et  aftcensu  dififidk  m  edito  sottte  aünt  ti- 
debatsr :  tamen   ne   operán   perdidisBCflt.  et  poitB- 
biit  recipiendanim  clauiam  chrirtiaaannt  c^ortoto- 
MDUft  potireotor.  tenure  statnemnL  pnescrtn  Fuear 
ríno  impenitore  veneto  pemudente.  Ittqve  exponti^ 
per  Doctem  halicis  miKtibos  tríbos  miltíbiift.  hiqpftDi^ 
cú  mille.  tormentis  majoribus  XII.  ílUiift  erpognatíaiü^ 
Degcrtiam  príncipí  parmensi  attríbirant.  Ela   dk  qu^ 
est  seqaata.  Unta  pilamm  ferrearom  est 
emisaa  ex  arcé,   at  tonnenta  christianonim  ex 
eollocarí  non  potuerint  ;  et  eam  ob   caosam  per  noc- 
tem  id  fieri  Parmensűs  ratus  est :  cum  alia  tempestas 
Beqnnta  ventonun  et  plnviarom  frígidissímamm,  non 
terrestrem  modo  expedítionem.  sed  clasaem  nniveraam 
ea  nocte  veheiuenter  túrba vit:  qua  re  id  etiam  accessít, 
qnod  cíbaria  militibuB  deponinon  potuerint;  tnm  nt  in- 
calescerent.  siccarenturque,  quía  tabemaeula,  qniboa 
tecti  ab  injuria  tempestatis  fnissent,  non  habuerant, 
matéria  eos  deficiebat.  Quae  omnia  duces  vebementer 
permovebant ;  ged  etiam  niagis  id.  quod  transfnga  ex 
clasBe  turcica  retulit,  praecursores  hostílis  exercituB 
ad  IV  millia  Modonem  pervenisse.  exercitumqne  cum 
duobus  ducibus  Siausio  et  Huzaimo  haud  procul  ab- 
e&Be.    Itaque  eos   Johaiines   Austriacus  descendena 
consolatUB,  ex  praesenti  copia,  quantum  potnit,  recre- 
a  vit;  eodemque  tempore  conspexitauxilia  eqnítom  et  p«- 


ditum,   qnae  arcem  per  adversam  partém  nuUo  ab 

nostrÍB    impedimento  subintrarnnt ;  qnas  ob  cansas 

impedimentÍB  tormentÍBque  per  noctem  impositis,  in 

exorta  Incis,  cum  jam  milites  conscensnri  essent,  ho< 

BÜB  exercituB  affuit,  nec  dnbitavit  animoBe  concurre' 

re.  Sed  magna  pilarum  procella  ex  claBse  Bubmove- 

bantur,  BÍne  notabili  utriusque  exercitiis  damno,  prae- 

ter  pancoB  deBÍderatOB,  non  magni  nominÍB  viroB,  cnm 

tormenta  aenea  ipsi  quoque  ad  fances  ipBÍnB  portUB 

advexÍBBent,  qnibnB  claBsem  damno   proculdnbio    af- 

fecÍBBent,  nÍBÍ  BolvÍBsent ;  eodemqne,  quo  die  Buperior 

victoria  párta  fait,  proposito  ad  pugnam  signo,  acie- 

que  inBtmcta  et  parata,  maritimam  oram  legebant, 

credenteB  praeliuni  consertum  iri.  Etenim  ex  Zacyn- 

tho  inanla  navem  onerariam  veníentem  HoruchalinB 

cnm  conBpexiBBet,  ad  excipiendam  illám  tríremeB  mi- 

sit;  et  aliaB  Bnper  alias  mittebat;  erantque  naveB  am- 

pliuB  XL  egroBBae,  jamque  tormentis  majoribuB  op- 

pugnabant  Ibi  JobanneB  Anstriacus  Columnam  prae- 

cedere  jubet.    Alvaro  mandat,  ut  intercluso  itinere, 

quominnB    cnm   ceteriB  conjnngi  posBÍnt,   impediant. 

IpBemet  Modonem  extra  majoris  tormenti  jactum  ac- 

cedere  Btatnit,  nbi   HornchalinB  e  portn  educta   et  ad 

adem  exomata  elaBse  se  continebat.  Qní  íIIíb  matnre 

revocatiB  intra  ordineB  snoB  Balvos   recepit,  praeter 

QHam  triremem  Mebemet  begi,  népotiB  illinB  Bárba- 

i'OBBae,  qni  animo  inter  omneB  feroci  atqne  elato,  ali- 

^Ham  sibi,  qnae  prior  obtigÍBBet,  ex  cbriBtianiB  tríre- 

mibns  depoBcens,  cnm  Alvaro  fortisBime  congreBBUs 

^Bt,  doloque  servili ,  non  armiB  hoBtilibnB  victuB,  ab 

^^rro  christiano,  domini  Baevitiae  infenBo,  percnBBOB 

^teriit :  et  triremiB   capta,   occísíb  propugnatoribna, 

CbriBtianiB  CCXX  libertati  rcBtitntiB.  Inde  JohanneB 


502 

•  AustríacusZacynthuminBuIampetenspostldaBOctobrefl 
ad  promontoríum  Gomenicíampervenít^ettandemMes- 
sinamabscessitJntereaaddalniaticaoppida  in  ora  ma- 
rítíma  excursiones  factae  siint  ignobiles,  et  nulla  pror- 
808  memória  dignae,  cum  praeter  oppida  maritima 
nihil  in  ditíone  esset  Venetomm;  abqoibus  tormentis 
ipsis  Turcae  facile  Bubmovebantor.  Et  cum  italicí 
equites  et  pedites  in  eo  genere  bellandi  et  excurrendi 
populandique  apti  non  sünt:  ideo  ad  par  excurrendi  et 
praeliandi  genus,  CC  ferme  ungaricos  equites  in  Snpe- 
riori  Ungaria,  ex  Maximiliani  permissu  conductos  ad- 
duxerant,  duce  Nicolao  Sarmassagy. 

In  Belgio  novis  cansis  supra  veteres  aggrega- 
tis,  bellum  renovatum  est.  Homines  enim  ardebant 
vindictae  cupiditate  ob  neces  virorum  illustrimn^ 
alii  propinquorum  et  consangvineorum,  bonorom* 
que  confiscationem;  alii  autem  eadem  sibi  metuebant, 
et  malebanthostiumpericulo  bona  et  vitám  una  amitte- 
re. Incitabant  novorum  et  intolerabilium  vectigalium  trí- 
butorumque  exactiones,  et  tum  inaudito  vocabuIoniBi 
nomine  excogitato,  facta  aestimatione  bonorum,  cen- 
tesimam,  nonagesimam,  octogesimam,  septuagesimam, 
sexagesimam,  quinquagcsimam,  quadragesimam,  tri* 
gesimam,  vicesimam,  decimam.  nullo  ubique  persona- 
rum  delectu,du]t  Albae  gravibus  denunciationibus  per 
saevos  extorquebat  quaestores ;  quam  rem  provin- 
ciarnm  et  civitatum  legatis  humíli  oratione  deprecan- 
tibus,  aut  Deus,  inquit,  incoelo  non  erít,  autpendetís. 
Non  deerant  etiam  exsules,  qui  et  bonis  sese  spolia- 
tos  etuxoribus  angebantur.  Etenim  Hispani  eas  duce* 
bant,quod  haereticos  ne  in  numero  quidemvivorumda- 
cendos  praedicarent.  Nec  parum  oflFendit  Albanus 
universos,  etiam  eos,  qui  alioquin  in  regia  fide  per- 


503, 

starent,  nimia  ambitione.  Etenim  insignem  aeneam  sta- 
tuam  equestrem*)  in  arcé  nova  antverpiana  síbi  loca- 
vit,  cum  simnlacris  Egmoudam,Hornen8Ís,et  Orengiani, 
tanqnam  nexoram  et  prostratoram.  Quornm  recens 
memória  alios  acuebat,  alios  offendebat,  qnod  illorum 
dno  non  bello,  sed  fraude  vita  prívati  essent :  tum 
qnod  ne  quidem  Carolns  V.  imperátor  nnqnam  8ibi 
statnam'  locare  voluisset:  tum  verő  qnia  memóriám 
delére  cmdelis  rei,  quam  quotidie  spectandam  prae- 
bere,  praestare  pntarent.  Bellnm  antem  exortnm  est 
ita,  qnod  Anrangins  oppida  aliqua  in  Zelandia  obti- 
nebat,  ad  qnae  recnperanda  Albanns,  tanqnam  reli- 
qnias  belli  conficiendas,  trés  legiones  Vallonum  con- 
scribit,  Hispanomm  dno  millia  in  snpplementum  ac- 
cersit ;  confectoqne  bello  pacatam  provinciám  suc- 
cesBori  tradere  cupiebat,  nt  omnis  glória  penes  enm 
staret ;  cum  successor  illi  ex  Hispánia  ventnrus  esset, 
enmqne  Philippus  ob  ódium  Belgarum  revocare  sta- 
tnisset,  ratus  nunquam  bellum  desiturum,  quamdiu 
Albanns  Belgio  non  revertisset  Erant  hispanicae  va- 
nitatis  homines  inflati,  qui  libellos  ederent  et  inscribe- 
rent  de  Belgio  recepto,  cum  maximum  bellum  tum  ar- 
dereti  et  plures  provincias  Anrangins  mox  occupasset. 
Itaqne  Albanus  ad  transportandaauxilia  inZelandiam, 
XXX  naves  instmere  volebat;  sed  in  tanto  Hispano- 
mm odio  destituebatur  navalibus  sociis,  qui  ad  buos, 
Geosios  quos  vocabant,  libentius  proficiscerentur. 
Ergo  Famensis  cum  paucis  Yalencienam  cum  pri- 
mnm  intravit ,  audacter  praetorium  simul  et  portám 
dvitatis  occupat,   suosque  milites  in   subsidiis  col- 


♦)  letváníi  jegyzete ;  In  cujus  basi  Bculptum  erat :  „Lungelingi 
opus  el  aere  captivo/* 


504 

locatos  exterius  introducit.  Pari  stratagemate  Lndo- 
vicus  Nassovius  Montiam  oppidum  münitíssimnm  ob- 
tinóit;  XL  enim  circiter  milites  habita  rusticano,  et 
carros  cnm   stramentis,    quibus  arma  occulebantar, 
immisit,  qui  statim  in  fórum  accnrrentes  armia  captis 
nomen  Aurangii  conclamant,  portasqne  occnpant,  et 
Nassovium  foris  eventum  rei  exspectantem  contínuo 
cam  copiis  recipiunt.  Anrangius  tandem  acripto  pro- 
mulgato  :  Ego ,  inqnit   et  socii,  testamnr   Deum  et 
angelos  ejas,  bominesque  praesentes  et  fatoros,  nos 
justa  et  legitima  arma  necessitate  cogente  snmsisse : 
nulla  de  causa  alia,  quam  ut  immensae  avaritiae  et 
tyrannidi  ducis  Albani  et  Hispanorum  obstaremus,  qul 
miseris  populis  libertatém,  fortunas,  et  vitám  eripere 
conantur,  ut  cum  Deo  libertatém  tuentes,  illorum  cru- 
delitatem  refrenaverimus,  repulsa  vi  atque  tyrannide, 
fidem  atque  debitam  obedientiam  dominó  eorum  prae- 
stent.  Itaque  Geldriam  et  Frisiam  brevi  in  potesta- 
tem  redigunt,  et  pleraeque  civitates  sese  conjungunt 
Eodem  terapore  duci  Medináé  Coeli  navibus  ex 
Hispánia  in  provinciám  adventanti,   et   Albano  suo- 
cessuro,  Orengiani  obviam  profecti,  ipso  fuga  elapso, 
pecuniam  regiam,  naves,  et  res  universas  occupant.  Al- 
banus  his  de  causis  exercitum  equitum  et  peditum  in 
Germania,  quam  maxi  mura  potest,  conscribit;  et  rex 
Philippus  provinciarum   belgicarum   periculum   veri- 
tus,   classera  Messinae  continuit,  ut  illinc  Gallia  bel- 
lum  ostentaret,  si    auxilia  Belgis  misissent,  et  elás- 
siariorum  militum   partém   Albano   suppetias  misit; 
quod  bellum  minori  aliquauto  periculo  propter  neces 
illustrium  virorum,  in  gallico  tumultu,  qui  communem 
religionis  causam   et   vicinorum  injurias   neglectorí 
non  ridebantur,  gestum  est.  Etenim  pace  in  Galliís 


506 

facta,  animis  bellum  gerebant :  quos  enim  regii  bello 
Buperare  non  potnerunt,  in  pace  trncidare  commodis- 
BÜnum stataeront.  Namque  in conventíonibus  pacis  rex 
sororem  suam  regi  Navarrae  nxorem  pepigit;  ad  na- 
ptias  celebrandas,  ut  necesse  erat,  omniam  principnm 
atqne  ordinom;  ntrinsque     religionis  concursus  fit. 
Erant,  qni  Amiralinm  monerent,  ut  sibi  caveret,  qnod 
nnllam   Bervari  fidem  baeretícis  convenire  pápistáé 
crederent.  Sed   Amiralins   negavit  se  commissurum, 
Qt  fidem  regiam  in  dubium  vocaret;  ita  certatim  omnes 
Lntetiam  ad  solennem  diem  nuptiarnm   conveniunt, 
magnaqne  omninm  alacritate  peragnntnr.  Tum  in  con^ 
Bilio  regio    Amiralins   sermonem   de   statu    belgico 
exorsns;  excepit  rex,  non  convenire  foedera  pacis  vio- 
lán ;  móx  regis  fráter,  qnod  aliqnos  equites  in  Bel- 
gium misissct,  exprobravit ;  consilio  antemtunc  dimis- 
80   paulo   post    Amiralio   in  sua  habitatione   ad  fe- 
nestram     in    brachium    caput    reclinanti   bracbium 
tormento  trajectum  est,  et  pilae  venenatae  virulentia 
Bpasmum  adferente  medici  poUicem  amputant   Eum 
rex    et    regina  mater   officii  causa  invisendo  solati 
sunt,  futurum  esse,  ut  percussor  atrociter  puniretur. 
Eodem  officio,  sed  non  eodem  animo  plerisque  venti- 
tantibus  dux  Guisius  prius  dispositís  locis  opportu- 
nis    et   ad  regium  palatium   custodibus  et  Heluetio- 
Tmn  cohortibus  cum  accessisset,  ante  omuia  quaesivit, 
nnm  se  convaliturum  speraret  ?  quem  responsum  me- 
^tantem  in  lectulo  pugione  multis  vulneribus  confo- 
^t  Hinc  statim  discurritur  ad  aedes  virorum  illustri- 
Xis,  et  omnes  contrucidantnr.  Tum  ipse  fráter  regis 
itrmatus  cum  cohortibus  et  equitibus  armatis  prodit, 
populusque  ad  arma  vocatur.   Catholici   álba  cruce 
pap^racea,  aliave  matéria  in  pileis  sese  notant.  Do- 


506 


mus  protestantíum  álba  crnce  notantur;  ibi  omnes 
sine  sexus  discrimine,  viri  et  mulieres,  nece  mi- 
serabili interimuntur ,  bonaque  díripiontur.  In 
vicis  et  regionibuB  omnibus  civitatis  idem  fit  Cada- 
vera  occisorum  in  profluentem  deformi  et  horrendo 
spectaculo  trahuntur.  Rex  Navarrae  et  Condaenfi  in 
cnstodias  tradontur,  et  de  iis  vnlgo  ad  missam  vei 
ad  aqnam  praedicabatur.  Snpra  millía  hominnm  XH 
eo  tumulta  atriusqne  sexus  ínterempta.  Idem  qnoqne 
supplicium  in  omnem  sexnm,  et  aliis  in  civitatibus  de- 
saeviit ;  ut  ad  XL  hominum  millia  per  Galliam  eodem 
tempore,  et  praestitnto  die  delendis  ad  unum  omnibus 
protestantibus  caesa  dicantur.  Hoc  est  inter  omnia 
crudelitatis  exempla  ramm  et  singnlare,  nt  si  an- 
tiqua  persequntionnm  exempla  qms  miratuB  sit, 
jam  mirari  desinat,  cnm  religionis  ergo  non  alias 
uno  in  regno  tot  neces  patratae  sint.  Ab  boc  facino- 
re  rex  edictum  divulgat:  velle  se  omnibns  notom  esse. 
Aniiralinm  et  socios  ejus  ex  mandato  suo  oceisos  es* 
se ,  non  tamen  religionis  causa,  neque  qnod  pacifica- 
tionis  foederibns  contravenire  vellet,  verum  nt  nefa- 
riam  conspirationem  illornm  in  necem  snam  et  fratris 
et  regináé  matris  et  regis  Navarrae,  et  ceterorum 
regiorum  administrorum  anteverteret.  Itaque  refor- 
matae  religionis  homines  indemnes  atqne  illaesos  snb 
protectione  regia  se  főre  sciant.  Et  mandare  se  omni- 
bus regiis  administris,  ne  illis  in  corporibus  fortnnis- 
ve  vis  injnriave  uUa  inferatur.  Verumtamen,  ut 
omnis  ad  seditionem  et  tnmultnm  causa  praeddatnr, 
inhibere  se  conciones  conventusque  tam  pnbHcos, 
quam  privatos  omnes,  eousque  donec  meUus  per  emn 
providebitur.  Et  qui  contra  fecerit :  capitale  esto; 
bona  confisoentur.    Alterum  edictum  pubUcatur,  ut 


507 

omnes  reformataereligionisbominesprimariiet  capitain 
custodias  tradantur ;  de  conjuratorum  nominibüB  per 
qnaestiones  interrogantor,  et  sese  pur  gantor.  Ita  con- 
jnratíonis  nomine  miseri  mortalcis  miris  módis  plec- 
tebantur;  nec  erant  ad  defensionem  valida  argamen- 
t»,  cnm  alia  esset  causa,  alia  diceretor.  Parisiis,  qui 
necem  evaserant,  Mongomerius,  et  Monsieur  Vi- 
dámé de  Chartres,  aliique,  antequam  fáma  necis  viro- 
rum  illustriam  praeyenÍ8set,Rocellas  occnpaveruntyiion- 
nnllaqne  oppida;]  et  omnes  sacerdotes,  religionisque 
papisticae  bomines  pari  crudelitate  interemernnt. 

Interim  cum  eqnitibus,  qni  Belgis  anxilio  profi- 
ciscebantar,  Albaniani  conflixerunt,  vicemntqne,  et  ca- 
ptos  omnes  Albanus  in  patibnlum  snspendit.  Auxi- 
liis  gallicis  Belgae  destitnti,  magnis  incommodis  af* 
fecti  snnt;  primnmqne  Albanns  Montinm  obsidet,  et 
tandem  ab  Lndovico  Nassovio  per  pactiouem  recupe- 
rat.  At  Galli,  qui  in  praesidio  civitatis  erant,  in  Gal- 
lias  qnidem  per  praesid  inm  Albani  dedneti  ab  regis 
Galliae  müitibns  caesi  snnt.  Mecblinia  ab  praesidio 
Orengiani  principis  deserta,  qno  d  ad  defendendnm' 
consistere  dnbitasset,  cnmqne  se  tárd  ins  dederet,  data 
ad  praedam  hispano  militi.  Ubi  praeter  miserabilem 
stragem,  trncidatis  fere  omnibns  viris  et  feminis 
plus  minns  CCC,  et  bonornm  direptionem,  bo- 
nestati  feminamm,  qnod  in  captis  etiam  nrbibns 
servari  sólet,  non  modo  non  con  snlnerunt,  sed  ad 
omnem  libidinem  per  effusissimam  licentiam,  matronis 
et  virginibns  pessime  abusi  snnt .  Similiter  accidit  ci- 
yitati  Terremondae.  Aldenardnmpecnniis  se  redemit. 
Orangins  Ansterodamo  neqnicqnam  oppngnato,  nltra 
Mosam  amnem  geln  ac  frigore  exclnsns  revertitnr,  et 
proditionem    suorum  severissime  vindicavit.  Etenim 


508 

trés  ex  praecipnís  belli  ducibuB,  qui  ipBnm  in  manus 
Albani  tradere  conatí  snnt,  in  qnatuor  partes  disse- 
cnit,  multis  dextram  amputavit,  et  plorimos  varío 
snpplicii  genere  affecit.  Enm  quoque  qni  Mechliniam 
deseruerat  capite  mulctavit.  Albanns  interea  conaba- 
tor  civitates  amissas  recuperare  ;  et  Neomagi  in 
G-eldria  sédem  belli  figit,  ande  exercitum  ad  civitatem 
Harlem  mittit,  quae  muris  nudata  acerrime  oppugna- 
batnr.  Sed  postrema  oppngnatio  aerior  folt.  Nam 
cnniculis  Hispanorum  ex  adverso  obviam  contrarüs 
artibus  et  validioribus  viribns  itnm  est,  ita  ut  Xni 
tribuni  vexilliferique  ea  oppugnatione  ex  Hispanis 
desiderati  sint.  Eadem  insuper,  qua  haec  oppugnatío 
faeta  est,  die,  Orangiaua  auxilia,  cum  commeatu  vehi- 
culis  deportata,  per  glaciem  salva  in  civitatem  réce- 
pta  sünt,  unde  per  propugnatores  novus  murus  ab 
intro  fossaque  perducta  sünt.  Quibus  rebus  Hiapani 
spe  potiundae  urbis  frustrati  sünt;  quorum  saudi, 
cum  in  oppidum  Armue  missi  fuissent,  ut  nayigüs 
Antverpiam  deportarentur,  ab  bostibus  oppressi,  et  in 
maré  ad  unum  onmes  praecipitati  sünt.  Ab  iisdem  in 
portu  antverpiano  sex  naves  onerariae  supellectile 
aurea,  argentea,  et  tela  linea,  quae  pretiosa  et  multa 
in  illis  p  rovinciis  fít,  onustae  occupantur;  praedaque 
omni  Hispanorum,  quam  ex  captis  et  deditis  urbibufi 
coUegerant,  potiuntnr.  Ad  baec  civitatem  maritimam 
Bergen  occupant,  tormentaque  aenea  cum  apparata 
bellico  in  potestatem  redigunt ;  et  conflatoria  salina- 
ria,  ut  vectigali  salis  Hispanos  privarent,  confre- 
gerunt 

In  Ungaria  bellum  non  est  gestum,  sed  ei 
solita  fortuna  clades  non  defuerunt.  In  Inferio- 
ri  enim   Ungaria  ad   oppidum   Simandium  celebres 


509 

imiidiiiae  mense  Aprilí  fíeri  solent ;  ad  has  depraedan- 
\  ex  Superioris  Ungariae  tractu,  a  Cassovia,  Tokajo, 
|iie  praesidiís  ad  DCCC   coD^egantur   equites 
^ú  pedites.  Quod  cum  ex  itinere  longinqno,  tam  in  tan- 
ta  ezploratorum  copia  Torcas  latere  non  potuit,  prae- 
^  lertim  quod  per  pagos  tríbntarios  praedabnndi  iter 
w  fiu^rent  Nam  ex  oppido  Debrecenio   ad  CCC  eqnos, 
^  aliis  item  ex  pagis  plures  vi  abdaeunt;  tandem  ipso 
•-  die  mercatus,  quo  frequentes  negociatores  convene- 
:   ránt,  insperato   invadont,  multos   obtruncant,  multos 
eapiiint,  praeda    ditissima  auro,   argento,    rebusque 
omnigenis  pro  libitu  sese  onerant.  Haad  multam  pro- 
ceBserant,  cum  hostis  sese  aperto  in  campo  ostendit, 
sed  quibuB  neque  certus  ordo,  neque  certum  impé- 
rium, neque  unus  dux,  utpote  coUectitii,  vagi  et  latro- 
ciníis  potius  assueti,   facile   ad   primum    concursum 
terga  vertunt.  Deinde  ibi  eaedes  fit  non  pugna,  et  de- 
leti  fere  omnes  aut  capti ;  ex  quibus  XX  equites  ger- 
manici,  qui  Ruberi  jussu,  sperantis  majorem  praedae 
partém,  se  eis  coujunxerant,  Budám  delati  per  ludic- 
rum  spectaculum  equis  insidentes   et  armati  publice 
ostentati  sünt;  aliquot  ex  captivis  Selimo  Byzantium 
missi;  inter  quos  Gregorius  Docius  juvenis  ferox  ex 
nobilíssima  família,  matre  Jaxythia.   Byzantii  in  ma- 
ré projectus  est.  Eadem  pestifera   amentia  in  oppido 
Debrecenio  iterum  congregaricoeperunt;  contra  quos 
Chrístöphorus  Báthory  praesidium  varadiense  misit ; 
commissumque  est  praelium  in  foro  oppidi,  et  supe- 
rati  trucidatique  plurimi;  capti  fere  ad  centum.  Ex 
qneÍB  in  christianam   plebem  atrocissimorum  scele- 
mm  grassatores  XX,judicio   condemnati,  iisdem,  in 
qnoB  saevierant,  traditi,  similibusque  poenis,  quibus 
UloB  affecerant,  lento  igne    ustulando   necati  sünt. 


510 

Ceteri  in  compedibus  ferreÍB  ad  aedificiQm  varadiea- 
se,  gravissimorum  operám  assiduo  laboré  poenam 
Inerunt/  Idcírco  cum  saepe  ad  Maximilianum  de  üb 
StephanuB  Báthory  conquereretor,  commissumm  se 
snis  praefectis  solebat  respondere,  ut  ab  excnraioni- 
buB  per  ditiouem  tranBBÍlvanicam  abstineant.  Sed 
id  per  enm  more  solíto  observatum  eBt;  cum  mmquam 
ab  perpetuis  excursionibus  cessatam  Bit  Eam  ob  rem 
apud  Turcas  graves  Stephano  molestias  facessebant 
qnod  perBuaderi  non  poterant,  quin  connivente  ant 
conBentiente  eo  patrarentur,  praesertim  quod  alíqui 
ex  tranBBÜvanicae  ditionis  hominibus  capti  fuiBsentt 
qni  BeBe  adverBae  partis  excurBatoribus  mÍBCiiÍBBent. 
Magnis  ergo  subinde  muneribuB  illorum  facinora 
apud  purpuratOB  delére  cogebatur.  Ex  quibns  rebus 
factum  eBt,  ut  caBtellum  nóvum  Erdeohegy  ad  fluvium 
Fekete  Keres  erigerent  ad  probibendas  excnrsiones, 
non  modo  caesarianae  ditioni,  sed  etiam  varadinensi 
valde  incommodum.  Qua  in  re  illud  mirum  eBt,  qaod 
caesariani  cum  decem  fere  millia  hominum  ad  latro- 
cinia  conductorum,  quae  vei  in  magnó  bello  vix  truci- 
data  fuissent,  biennio  amiserint,  eo  ipso  tempore,  cum 
pauci  Turcae  castellum  aedificarent,  ne  ora  quidem 
ostendere  ausi  sint.  In  Illyrico  feliciori  fortuna  excur- 
Bionibus  usi  sünt,  síquidem  ex  confiniis  praesidia  ad 
conventum  diem  congregata  in  interiorem  Bossinam 
irruendo  magnam  praedam  egerunt,  agrestium  prae- 
sertim hominum.  Quam  rem  Selimus  expostolavit 
contra  foedera  patratam.  Cui  Maximilianus,  quod  se 
imprudente  patrata  essent,  excusavit,  jussitque  capti- 
vosdimitti;  sed  cum  populi  depraedati  Byzantii  supra 
capita  ignis  incensi  signifícatione  querelas  Selimo  de- 
tulissent  (id   quod  ii  facere  solent,  qni  gravisBiinaB 


querimonias,  cam  imperátor  equitat,  ad  eum  deferre 
volunt),  se  ejns  rei  vindictam  samturnm  testatus  est. 

Porro  Caesar   instítnto  paterno  de   successore 
cogítare  coepit,  eum  paulo  aute  dnos  filios  ex  Hispá- 
nia revocasset,  et  duos  alios  eo  misisset.  Conventum 
er^  Posonium  indixit,   in  quo  filium   primogenitom 
RQdolphum  eligendnm  in  regem  curat.  Per  növi  regis 
creationem  freti  ordines  regni  pro  Stephano  Dobone 
et  Johanne  Balassa  apnd  eum  intereesserunt,  cnmque 
in  príncipio  ab  notabili  clementia  auspicari  regnnm 
piaceret,  Doboní  gratiam  a  parte  impetravit,  Johanni 
antem  Balassae,  sí  coram  patri  satisfaceret ,  recepit 
főre,  nt  páter  ei  quoque  gratiam  facérét;  is  enim  per- 
forato  mnro  arcis,  acdeceptis  custodíbns  antea  evase- 
rat.  Sed  Dobó  non  diu  libertate  laetatus  est,  eum  intra 
pancos  dies  exstinctus  sit.  Johannes  autem  Balassa 
Yiennam  profectus  növi  regis  auctoritate  in  gratiam 
receptus  est.  In  eodem  conventu,  electione  praehabita, 
ad  coronationis  celebritatem  alius  conventus  in  mensem 
Augnstum  decretus  est,qui  celebris  fűit,  pro  regni  condi- 
tione,  duobus  millibus  et  quingentis  equitibus  ungaris, 
evocatis  non  modo  procerum  reliquiis,  tanquam   ex 
uanfragio,  sed  aliis  etiam  potioribus  ex  confiniorum 
praesidiis.  Habiti  sünt  peracta  coronatione  ludi  eque- 
Btres,  et  unus  inter  alios  arcis  ligneae  oppugnatio*), 


•)  Forgách  S.  jegyzete  :  Nem  volt  ebbe  semmi;  mert  az  várba  csak 
ttémct  yolt ;  lovag  gyalog  talám  voltöO;  faltörő  álgyu  ugyan  bizoniai 
u  láncsokba,  kikkel  hozzá  lövedeztck,  de  fagolyóbissal,  kiket  mind 
u  vár  felett  bocsáttak;  belől  is  sok  álgyuk  állásokon,  mintha  hegye- 
id voltak  volna»  kikkel  az  sánezokra  lövedeztek.  Az  várból  ki  lőve 
dtttek,  sok  puskások  kivUl  belől,  kik  egymáshoz  lövedeztek.  Az  vár. 
MkHttattek;  inn^t  kivül  reájok  mentenek,  kopjákat  történek,  harczol- 
taklovaggyalog,  az  álgyulövds  számtalan  volt,  végre  megostromlák,<58 


512 


qiaa  Jofaaanes  et  Aadreu  BiIoti^  rWfáfhraf;  <^ 
pa^oatores  astoi  eraal  Iixa«  d  ■alicres  cohoitnB 
genomeanim.  qsaA  earoBaiÍGBis  grada  Vieutte  cm- 
Mr  eonscripsent  Eae  mactatom  aaíiMBm  cxtm  d 
•ang^iiiem  ooIlegennL  et  m  in  Tera  oppvgmatmiibiis 
fierí  sólet  sese  defensoresqae  foede  Manlahant: 
deíode  arcem  tradentíbos  propogiiab^ibBa  eepemnt 
et  combussenmt  Creditnm  esL  ad  notandam  fawiliam 
Balaananam  doos  viros.  qQomm  aker  reeenti  gratia, 
aher  apaterna  proditione  infamis  esset.  deformi  et  in- 
honesta  specie  lodicrí  notatos  esse.  Me  ipsimi,  her- 
eole.  püdet  pigetqoe,  quae  forma  fait  comitiomiiL  qm 
ríri,  quae  consilia,  enumerare:  io  qmbas  nihil  mágia 
digntim  fait,  qnam  nt  amplíssimí  regni  cajna  ne 
imago  qoidem  saperest  amisom  decns  dolerent  Inge- 
rentqne.  In  eodem  comitio  cnm  de  externis  praefectis 
multum  diuque  conqaestíessentetdeepiscopatn  janrí- 
eiisi,  qood  homo  italos,  et  qai  semper  Romae  ageret,  de- 
stitota  interim  ecclesia.  epíscopatum  ab  illó,  assignata 
ei  pecunia  redemit,  qnod  etiam  Ungarí  decimas  reddere 
negarent ;  sed  potissimom  qnod  tum  mortno  rege  Polo- 
niae  regnum  pro  filio  ambiret  Poloui  enim  Ungariae 
calamitatcB  et  interitum  objiciebant,  et  quod  extemos  íb 
possesBÍonem    regni   introdnxisset.    Ob   qnod   nnnm 


az  fokokról  v^r  csorgott  le,  hogy  már  az  \'iadaltul,megvevek,haniia  feje- 
ket rakának  fel,  t^n  C8inált  embereket  akasztanak  fel  az  fokokon. 
Egyszer  ménének  zászlóstul  az  asszonnépek  alája,  tekenökkel,  ásók- 
val  sánczot  ásúnak,  hozzájok  löFedczenek.  Akaratjokval  hallani  kez- 
(J«<nek,  én  elfutamának.  Az  várbeli  kapitánokat  királ  eleibe  kötözve 
hozák,  térdre  cH^^nek;  királ  megkegyelmeze  nekik.  Elz  Tár  vivása  alatt 
az  magyarok  egymással  sok  kopját  tőrének,  játékra  csinált  kopjá- 
kat. Az  várat  meg  nem  égették,  hanem  épen  hagyák;  azután  az  köz- 
ség hordta  el.  Hzekre  éu  reánéztem  ;  különben  nem  volt. 


513 

potissimum    in    petitioné     regni     repulsam    postea 
tulit. 

Snb  idem  tempus  duorum  regnorom  Moldáviáé 
et  Poloniae  mutatíones  factae  sünt.  Sed  ut  Moldavi- 
cum  negotínm  praecessít,  ita  etiam  priori  loco  expe- 
diemus.  Snperias   narravimus,   uti   despotes  occisus 
sit,  et  Alexander  in  gratiam  Johannis  II.  ab  Solyma- 
no  remissus.  Quo  paucos  post  annos  fato  functo,  filios 
dnos  reliqnit,  una  cum  matre,  femina,  ut  inter  bárba- 
ros,  ingenio  et  prudentia  non  contemnenda ;  cum  ado- 
lescentes  filios  satis  florentes  in  tranquillo  statu,  suo 
consilio  reliquisset.  Quae  ubi  decessit,  et  Bogdanus  filius 
regnom  adeptus  est,  luxuriari  coepit,  consiliarios  vete- 
res  spemepe,  ac  novos  pariter  adolescentes,  ac  eos  Po- 
Ionos,  qui  ex  solito  commercio  commeabant,  recipére. 
Ita  fiebat,  ut  et  consuetudinepravorum  consiliariorum 
et  naturae   feritate    insolesceret ;     aliquos    Turcas, 
quiparentes  ab  exsilio  comitati  fuerant,  occidit;  de- 
nique  suae  gentis  homines   nuUo  honore  babito  con- 
temnebat.  Soli  Poloni  custodiam  corporis,  soli  nego- 
tia  regni  administrabant.    Ad  baec   ipsémet   saepius 
Hotino,  quae  arx  fluvio  intermedio  tantum  ab  Polonia 
abest,  luxus  gratia  in   Poloniam  rbedis  excurrebat. 
Postremo  ad  Poloniae  regem  misso  oratore,  se  et  re- 
gnum  ei  commendavit,  ut  impérium  palám  ad  Polonos 
transtulisse  videretur,  ignarus  adolescens  ex   insita 
barbaris  ferocia,  regnum  internis  et  domestícis  consi- 
liiamagís  stabiliri,  quam  ambitione  amicitíae  exter- 
üonun  regnm.  Deinde  duas  sorores  in  Poloniam  dat, 
et  ipse  uxorem  ex  Polonis  desponsat.  Has  ob  causas 
et  guis  et  Turcis  invisus  esse  coepit.  Itaque  SeUmus, 
primo  ut  extemae  natíonis  et  sibi  suspectae  omnem 
^citiam  et  commercium  vitaret,  mandare;   postea 

Vonni,  iiuva.  hist.  scbipt.  xvi.  Oó 


514 

evocare  Byzantiam,  promittens,  remissurumeum,  modo 
sibi  de  ejus  fidc  constet.   Ad  eam  legationem  ex  con- 
BÍlio  Polonorum  ita  respondit :   Se  quídem  tributa  li- 
benter  pendere,  sed  Byzantíum  nequaqnam  ventarum. 
Hinc  Selimus  Byzantii  nóvum  principem   Johannem 
qnendam  creat,  et  cum  exercitii  militum  eorum,  qui 
ad  Poiitiim  existunt,  Tartarorumque  anxiliis  ad  occu- 
pandam  provinciám  ablegat.  At  Bogdanus  nsque  eo 
delirabat,  ut  tum  quoque  unica  rheda  in  Poloniae  fini- 
bus  vagaretur,   cum  novus  princeps  Zuchvam  sedera 
atque  regnum  nemine  repugnante  occupavit.  Tandem 
autem  collectis  iis  modorebus.quas  mora  hostís  con- 
cessit,  in  Poloniam  cum  Petro  fratre  minőre,  relicto 
in  Hutino,  quae  arx  in  edito  monte  est  in  finibuB  Po- 
loniae, praesidio  Polonorum,  aufugit.  Jobannes  nihil 
moratus  Hutinum  una  cum  exercitu  Turcico  et  Va- 
lachorum  obsidet,  qui  tormentorum  aeneorum  et  sul- 
phurei  pulveris   in   Zucbva  copiam   non   mediocrem 
nactus    erat.    Interea  Bogdanus  ad  regem  Poloniae 
proficiscebatur,  sed  alius  casus  ei  oblatus  est.    Nam 
Martinus  Sborovscius  in  itinere,  illatis  duobus  vul- 
neribus,  eum  cepit,  et  non  antea  dimisit,  quam  XX 
millium   nummum    aureorum    vades   daret.     Etenim 
Sborovscius  sororem  Bogdani  ambiens,  tantundem  in 
sumptum  fecisse,   et  injuriam    etiam  cum   ignominia 
conjunctam  magna  verborum  contumelia  in  convivio 
spretus  et  contemtus  se  accepisse  afíirmabat.  Rex  ubi 
ad  eum  Bogdanus  venit,  auxilia  decernit,  et  Russiae 
Podoliaeque  Palatinis,  ut  eum  cum  exercitu  in  regnuni 
paternum  reducant,  imperat,  oratoremque  ad  Stepha- 
num  Bathoreum  in  Transsilvaniam  cum  secretis  man- 
datis  dimittit,  petens,  ut  vicini  príncipis  calamítate 
motuB,  eum  ope  et  auxílio  juvet.  Quodsi  omnino  copiis 


515 

juvare  noUet,  liceat  milites  conscribere,  et  per  fines 
regni  Transsilvanici  in  Moldáviám  ducere.  Ex  qua 
legatione  cnm  facile  appareret,  quam  magnó  pericnlo 
sna  causa  Transsilvaniam  implicaret,  maritimiqne 
belli  clade  Stephanum  sna  anctorítate  in  sententiam 
tractnrnm  credidisse  :  Stepbanns  omnía  se  majestatis 
regiae  cansa  facturum  respondit,  quae  modo  recto  jn- 
dicio,  et  sano  consilio,  magnisqne  fnndamentís  prae- 
stari  posse  pntet.  Quod  verő  anxilia  det,  aut  ex  sno  reg- 
no  bellnm  Selimo  inferri  patiatnr :  id  nibil  alind  esse^ 
quam  opportnnissimam  provinciám  et  Poloniae  et 
christianitati,  hostibns  intempestive  objicere ;  praeser- 
tim  quod  magnó  Selimi  et  patris  beneficio  hactenus 
immúnis  conservata  sit  At,  ad  regiam  majestatem 
pertinere,  qui  potentissimus  princeps  haberetnr,  etcui 
Bogdanus  se  atque  regnum  commendas8et,nePolonicae 
amicitiae  causa  regno  ejectus  perpetuo  careat. 

Itaque  Russiae  et  Podoliae  Palatini  ad  Hutinum 
cum  exercitu  venerunt,  et  parva  praelia  nequicquam 
tentavere,  multis  suorum  amissis,  praesertim  in  flumi- 
ne,  cum  fuga  praecipiti  in  flumen  ruerent.  Ita  co- 
natus  regis  nequaquam  successit;  cum  sperasset  ex 
clade  navali  se,  aut  per  gratiam,  aut  intentata  vi, 
Bogdanum  in  regnum  posse  restituere.  At  Selimus 
misBO  oratore  expostulandograviterdenunciavit,ut  ab 
Moldávia  abstineret,  et  Bogdanum  cum  fratre  sibí  de- 
deret.  Rex  intra  regnum  suum  Bogdanum  non  repe- 
riri  respondit ;  fratrem  autem,  qui  Bogdáni  culpa  non 
attineretur,  per  oratorem  Selimi,  stipulante  illó  de 
salute  ejus*) ;  quem  Mehemetus  pritnarius  vezirius, 
attributo  ei  honest  o   salario,   liberaliter    amplexus 


*)  Kimaradt  az  ige. 

33* 


516 

est  Per  idem  enim  tempas  Tartari  qaoqae  in  ca- 
atris  erant,  et  propinquos  pagos  populabantnr.  Tot 
enim  exercitoa  Polonis  oppoauerat,  cum  dnbitaret  oc- 
caaione  novae  cladis,  et  confoederatomm  príncípiim 
legationibas  eos  aoUicitatos,  Moldáviám  invaauros: 
praeaertim  quod  semper  illína  provinciáé  potiondae 
cnpidiaaimi  faerint,  nt  et  bellnm,  si  opna  eaaet,  propu- 
gnare,  et  inferre  possent.  Qnamobrem  omiaaa  supe- 
riomm  annomm  tribnta,  LX  millia  numum  anreo- 
rum,  et  ve&tem  pelliceam  XL  miliiam,  boIo  terroré  remít- 
tere  per  oratores,  et  Hatino  Polonos,  impetrata  eia 
salnte,  evocare  coacti  snnt  Quibna  omnibns  patratis 
JohanneB  Valachomm  regulns  Tnrcamm  exercitum  di- 
mi&it,  nobiliores  autemetpraecipuaeanctoritatis  viros, 
prae&ertim  Bogdano  studiosos,  more  quodam  gentis 
omnes  truddavit.  £a  enim  est  illorum  barbarorum 
immanitas,at  levissíma  decausa  dominos  occidere,  et 
dominis  snbjectos  consuetudo  sít.  Itaque  nnlli  unquam 
diutomom  impérium  esse  potuit :  neque  est  isthic  ulius 
familiarum  splendor,  quae  nulla  de  causa,  et  saepe  pecu- 
niae  aut  bonorum  aviditate  universae  delentur.  Grae- 
canicae  fidei  omnes  sünt  observantissimi ;  neque  hac- 
tenus  repertus  est,  qui  nóvum  dogma,  severitate  poe- 
nae,  quamquam  omnium  nationum  homines  eo  comme- 
ent,  profiteri  ausus  fűit.  Sed  superstitionibus  potius 
quam  religione  tenentur,  cum  et  ipsi,  et  eorum  sacer- 
dotes ,  fere  idiotae  sint ,  \ix  íllyricamm  litte- 
rarum,  quas  solum  in  usu  habent,  notitiam  habén- 
tes ;  május  crimen  vix  aliud  habent,  quam  diebus  ve- 
titís  esum  camium;  ideo  supra  dimidiam  anni  partém 
sese  abstinentia  omnis  pinguitudinis  macerant.  Uxores 
dimittere,  et  alias  ducere,  commune  est;  Iiomínes  occi- 
dere  et  violare,  qui  suae  religionis  non  sintt  non  ma- 


617 

gnifacinnt.   Propter  duarum  provincianim  Valachica- 
ram  contíguitatem,  tanta  est  in  Transsilyania  illoram 
copia,  Qt  tertíam  pene  agroram  partém  occupent ;  sed 
ita  rades,  et  ab  omnibus  hominibus  degenereB,  ut  nul- 
lo  exemplo,  nulla  lege  ad  civilitatem  addnci  possint. 
NuUis  omnino  domus  sünt  meliores,  quam  íngenaoram 
stabüla ;  ín  uno   eodemque  tecto,  ac  eo  modico,  plu- 
res  famíliáé  degunt.  Praecipuűs  victus  omnibus  unus 
est  ex  pecore,  plerique  panem  praesertim  aestivo  tem- 
pore  non  gustant,  cum  aestates  totas  in  sylvis  et  ne- 
moribus   degant;     neqtfe   vestitus    alius    viris,    et 
feminis,  nisi  quem  ipsi  texunt ;  interulas  sevo  inun- 
gunt,  ne  vermes  generentur,  quas  nunquam  deponunt, 
nisi  laceras  :  eam  etiam  ob  causam  viri  et  feminae 
pariter  capillos  sevo  aut  pinguedine  ungentes;  corpora 
babent   álba,  sed  olentia;  laborem   omnem  fugiunt; 
quodsi   quis  morbo  corripitur,  nuUi  alteri  rei ,  quam 
labori  praeterito,  etiamsi  multos  ante  annos  quid  prae- 
Btitissent,  attribuunt   Ideoque  latrocinio  fere  omnes 
operám  dánt ;  ex  quo  effectum  est,  ut  majores  nostri 
peculiarem    magistratum    capitalem   statuerint,   qui 
omnem  provinciám  singulis  annis  peragrando,  quae- 
stiones  de  illis  haberent;  quod  nostris  quoque  tem- 
poribus  durat.   Quod  minimo   laboré   fit,   miliő   vi- 
tám sustentant ;  tritici  et  vitium  culturam,  tanquam 
supervacaneos  labores,  negligunt.  At  Bogdanus  ob  ma- 
las  artes  regno  pulsus,  et  exul,  nemine  prorsus  adjuvan- 
te  desertus  ab  omnibus,  egens  et  pauper,  in  ditionem  Ma- 
ximilianiserecepit;  ab  quo  itidem  per  Selimum  misso 
oratore  ad  dedendum  postulatus,  aegre  vitám  sustenta- 
vit,  ab  iis,  quibus  immensas  largitiones  facere  erat  soli- 
tos,  negligenter  babitus  et  desertus;  et  sponsa,  quam  sto- 
lido  luxu  ambiverat,  spoliatus ;  cui  carpentum  mirifico 


il8 


ipdi  eoiifccenf.«troUmi  q«M|i 
et  q«a  Mpiaa  feni  asn  fnL  argcBtd» 
tíiq[«e  exoniasMt:  qvod  exoli 
úom,  sed  potÍMÍrmu  fntUi 
BoUbile  Tidetar.  qiiod  otnrai  eC  TofaiptBies 
pro  MDBBMi  boBO  habentn.  coiisOk>m  ac 
et  ordhm  onmis  curaiD.  Tchiti  labareai  et  dt^Mtm  ali- 
q«eiD«  fojpinit  et  tnrpissimi  otii  mc  TolnptitiB  mBore 
banam  atqiie  maiam  foitnnam  pariter  femnt  Ideo  bar- 
barornm  regidonim  liberL  qid  stolte  regna  aTÍtm  amne- 
rmit,  apud  noa  mnlti  TÍsnntiir.  et  pasaim  qiH>qiie  alibL 
Panlo  post  rex  Poloniae  Sigismundim  Aiig«stii8 
e  Ttta  decedit ;  com  quo  família  Jagellonmn  exatmcta 
est.  Xam  ex  uxoríbiift.  com  quatuor  babioMet  prolem 
imnqiiam  snscepit  nllam.  Ex  quibns  doae  Ferdi- 
nandi  Caesaris  filiae  invícem,  pontífieís  indnltiL  80c- 
ceaaere.  Per  idem  tempns  caesariani  excnrsio- 
nes  factítabant;  sed  qoía  per  campeatres  vias, 
qualis  Ungaría  Inferior  fere  tota  est  non  Ha  tn- 
tum  erat  praedari,  per  ditionem  Varadinenaem 
coepemnt  vagarí.  Karó  quidem  illi  hostem  nnnm 
vei  alterum  per  pagos  et  posBCSsiones  dimoran- 
tes  offendere  :  Bed  miseram  plebem  christianam  prae- 
dari,  ae  magnis  tormentis  iu  corpora  pro  exigendis 
pecuniis  desaevire.  Tandem  assueti  hisce  latrociniis 
duces  omnium  circa  coníiniorum  singnli  manum  hnjns- 
módi  latronnm  congregant,  peditum  plus  minns  bis  mii- 
le,  pleriqiie  etiam  ab  agrestibus  equis  ablatis  equitnm 
Bpeciem  faciebant.  Addunt  diicem  ex  eorum  ordine, 
audacia  et  latrocinio  magis  conspicuum,  coUuviem 
egentium  ac  perditornm  ad  oppugnationem  castelli 
Jeneo  dimittunt.  Turcae  tanqaam  ignari  eorum,  ai- 
mulare ,     ac  sine   displosione   tormentí  admittere  : 


illi  castellam  scalis  oppugnare,  alii  síibruere  muros 
ligneos ;  alii  ultro  in  oppidum  admissi.  Tiim  repente 
Turcae  ex  oppido,  arcé,  et  qiii  in  iiisidiis  erant,  erum- 
punt :  et  illorum  terga  caedere,  omnibus  ad  internecio- 
nem  caesis  aut  captis.  Forte  aliqui  partium  Traussil- 
vanarum  suos  coujimxerant;  quibus  Byzantium  missis, 
iram  atque  iudignatíonem  per  oratores  aegre  discus- 
sam  moverant ;  at  in  consilio  (divanum  vocant)  disce- 
ptatiim  est,  an  germani  foedera  violarint ;  et  senatua- 
consultum  factura ,  esse  violata  et  bello  vindicanda. 
Id  bellum  clades  maritima,  ut  paulo  post  dicemns, 
distulít.  Sed  irrítatis  seniel  finitimoriim  Turcarum  ani- 
mís,  Solnocíensis  begiis  excursioiie  in  caesarianam 
ditionem  facta,  christianorura  supra  D  capita,  confla- 
gratis  pagís  aliquot,  in  servitutem  abduxit.  Haec  in 
Inferiori  Ungaria.  At  in  partibus  caesarianis ,  ad  Cas- 
soviam  primum  arx  Gedeo  ab  Turcis  facile  est  occu- 
pata.  Ea  erat  JohannisPeteo,  sedpraesidium  caesaris; 
quod  tamen  ille  certis  de  causis  ad  se  evocaverat,  idem- 
que  occasionem  perdendae  praebuit ;  siquidem  nnum 
ex  nocturnis  vigilibus  jam  ante  Turcae  corruperant;  et 
commodum  accidít,  ut  praesidium  quoque  abesset 
Nam  hic  mos  a  temporibus  usque  pacatis  perdu- 
ravit,  ut  certi  aliquot  excubitores,  sive  agrestes  homi- 
nes,  sive  vilissimum  quodque  hominum  genus,  bini  vei 
temi  vigilias  nocturnas  in  arcibus  agerent ;  miles  fere 
ab  eo  munere  immúnis  est  *)^  nisi  ubi  praefectus,  qui 
modo  solertioris  est  industriae,  simul  vigilias  circumit, 
aut  id  alicui  ex  praesidiariis  demandat.  Haec  res  tem- 
pore  pacis  tolerabilis  fuitPostquamautemmortuo  Ln- 


*)  Istváiifi  jegyzete  :    lu  Sziget  uiilites   excubabant ,   uullua 
agrefilis. 


520 

dovico  rege,  Joliannes  imperiom  excepisset  et  mox  le 
FerdinanduB  partém  Uiigaríae  et  Illyrícas  provinciai  l^ 
per  homines  factiosos  ad  se  tradoxÍBset,  plnres  áron 
dolo  ntrínqne  amissae  snnt,  ant  praesidio  destítntien 
quam  armis  ab  hostibus  captae;  ita  neqne  offendendill^ 
que  defendendi  sni  modum  kabnere.  Igitar  yi^es  ei 
villis  utrinque  tributariis  erant,  qnorum  anius  ad  pro- 
ditionem  condnetus,  praefectum  cnm  majoré  praeridíi 
parte  exivisse,  per  exploratores  ad  Turcas  defert :  iili- 
que  tempore  et  loco  convento  cum  affnisBent^appositis 
8calis,et  adjuvante  vigile,  in  arcem  facile  evadnntAd 
qnorum  etrepitiim  excitatis  militibas,  cum  nnns  adcor- 
risset,  confestim  obtruncatur,  statimque  aliis  captis^ 
aliis  necatis,  arcem  occupant.*) 

In  transdanubiana  ditione  alia  cladea  interita 
celebris  viri,  major  et  acerbior,  accidit  Georgiufl 
TuriuB,  magiii   nomiuis   dnx**),  praefectum   Canisae 


*)  Forgách  S.  jegyzete;  Szervei  virrasztottak.  Az  szakácsra  ke- 
rült volt  az  szer  egyfelől ,  másfelől  drabant  virasztott.    Az  szakács- 
nak felnyújtották  kopján  az  borból  csinált  lajtrát,  ki  az  lövő  likhoz 
kötötte  >   es  azon  másztak  fel  eggyenkint.  Hogy  az  társa  másfelől  ai 
zergest  hallotta,  megszólította  az  szakácsot,  hogy  jól  vigyázzon ;  &z 
szakács  azt    mondta,  hogy  az  kecskék  ugrálnak,  kiket  metszeni  vit- 
tek volt  az  várba.  Az  többi  ugy  lett  oztán,  az  mint  irva  vagyon.   At- 
tól elválva,    hogy   az   pracfectus,  ki   Simon  Antal  volt,  ugyan   elbú- 
csúzott volt,  es  más  ment  volt  bele  szinte  akkoron,  Farkas  diák,  ki 
oztán   az   sialkodásra  egy  dárdával  ugrik  ki  kamorájából,  ^s  halálig 
vívott  szegen. 

*♦)  Forgách  S.  jegyzete  :  Ez  az  narratio  nem  igaz.  Mert  az 
törekct  rablani  kildte  volt  Szálába  Pirzuz  Alibeg  ;  maga  ott  nem 
volt,  hanem  előttek  bocsátta  volt  Malcuch  agát.  Es  hogy  az  rablót 
eldrte,  megverte  óa  szinte  az  helyig  űzte,  ahol  az  egyik  les  volt.  Az 
^llense'g  oztán  az  lesből  kiütött  reá,  e's  megverte.  Egy  sárnak  szorí- 
totta őket  Orozton  nevő  falunál.  Ö  maga  alatt  az  lovat  vágják,  e's 
az  sárba  elesik,  gyalog  kigázol  e's  egy  inassá  egy  törek  lovat,  kit  ott 
fogott  volt,  vi szén  neki,  kire  szegen,  midrt  hogy  nehéz  ember  vala, 
fegyver  is  volt  rajta,  meg  is  fáradt  volt,  fel  nem  ülhetett,  hanem  ott 


agebat,  et  cíebris  excursionibus  infestam  reddebat  Tur- 
eamm  ditionem,  et  magna  illis  damna  inferebat.  Qua  de 
caHBa  tnrcicus  praefectus  zígetiensis  dolum  machinatur. 
Etenim  Becretíssimis  litteris  et  nnncíis   ex  christianis 
parentibus  sese  ortum  significare,  nequequicqnamma- 
gis  cnpere,  qnam  ad  eam  religionem  veram ,  in  qua 
nimimm  natus  8it,  redire ;  agnoscere  enim  se  veram 
fidem,  agnoscere  quid  salus  animae  postulet ;  rogare 
ergo  eum,  ut  se  consilio  et  auxilio  juvare  velit.  Tamdiu 
per  intemuncios   et  tam  callide  res  agitata  est,  ut 
fidem  Georgio  fecerit ;  et  ad  Maximilianum  per  eum 
perlata,  approbataque  sit.  Itaque  diem  statuunt,  ad 
quam  Georgius  adsit,   ille  verő  concisís  praesidia- 
riis  turcis  Maximiliano  sacramentum  praestet  Geor- 
gius eum  selectissimís  equitibus  ungaris  D,  peditibus 
CC  ad  condictam  diem  advenit.  Ille  autem  ab  prorege 
budensi  auxiliis  comparatís,  in  ipso  arcis  prospectu, 
postquam  Georgius  comparuisset,  se  ostendit.    Ubi 
Georgius  aliud  deliberatum  fuisse,  et  aliud  evenisse 
videt,  ad  pugnam  se  praeparat;  summoque  ardore,  al- 
teri pro  vita  et  salute,  alteri  ab  saevissimo  suo  hoste  se 
liberando,  quem  unum  vehementer  metuebant,  acerri- 
mum  praelium  faciunt  Ad  extremum  tamen  superante 


ért^.  És  látván,  hogy  az  szabadulásban  semmi  rem^nsdg  nincsen,  az 
sisakot  kiveti  fejtből »  a  ve'gre  hogy  elevenen  ne  foghassák  meg  ,  ha- 
nem hogy  az  fején  halálos  sebek  essenek,  ds  nagy  erősen  vívott  mind 
halálig.  Végre  eunehány  kopjával  általöklelték,  az  fején  is  sok  se- 
bek estek,  és  ügy  esett  az  földre.  Az  törek  is  látván,  hogy  nem  él,  úgy 
vették  fejét.  így  lett  az  jámbor  vitéz  embernek  halála.  De  holta  után 
fizetek  meg  maradékinak  jámbor  szolgálatját,  hogy  Keszöt  az  kas- 
télt, kit  Maximiiián  császár  neki  adott  vala,  feleségétől  gyermekitől, 
List  János  kedvéért,  ki  akkor  győri  pispek  vala,  és  az  kastél  is  az 
pispekséghez  való  volt,  azontúl  elvevék  tőlök.  Nem  sok  idő  múlván 
az  fia  is,  Pál.  ki  az  császár  inasi  között  vala,  meghala. 


622 

paucitatem  multitudine,  Georgius  fortissime  pugnans 
ocGubuit,  et  ceteri  fere  omnes.  Ex  tenui  quidem  genere 
ortus.  etmortuus;  sedhonore  tamen  militiae,  et  morum 
probatissimorum,  atqiie  adeo  totiiis  vitae,  praestantis- 
8ÍniU8  vir  censeri  merítő  debet. 


ORATIO 

IN  FÜNERE  IMP.  FERDINANDI  I. 

liABITA 
VII.  AÜG.  M.  D-  LXV-  IN  TEMPLO  I).  STÜPHANI  VIENNAE. 


Quod  nnnm  semper,  Augnstissime  atque  Invictisai- 

iQe  Imperátor,  vosque  Serenissimi,  et  lUastrissimi  Prin- 

^ipes,  primnm  mihíantiquissimamquefmt,  uti  in  omni- 

bus  quae  agerem ,  divinam  mihi  opem  atque  auxilium 

ioiplorandam  putarein,  id  mihi  maximé  esse  agendum 

hoc  tempore  constitni.  De  Ferdinando  enim   Caesaré 

mihi  verba  facienda  snnt ,  de  summa   eius  incredibili- 

<iiie  virtute,   de  rebus  gestis,   de   meritis  in  Christia- 

Ham  Rempublicam  maximis  atque  amplissimis ,  quae, 

quando  me  aequare  dicendo,  nulla  vi   aut  copia  ora- 

tíonis  posse  intelligo :   tum  idem  Deum  immortalem, 

I^arentem,  Conservatoremque  omnium  precor  ita  mihi, 

^Qmhoc  postremum  pietatís  munus,  optimi  Principis  et 

fortissimi  memóriáé  persoluo,  volens,  propitiusque  ad- 

dit,  uti  illius   virtutibus   clarissimis  et  maximis  com- 

luemorandis,  vos,  ad  exemplum  antiquae  virtutis  exci- 

tare ,  revocareque  adeo  queam.   Quo  in  munere  fun- 

gendo   simul   illud  me  assecuturum   spero,  uti  dum 

mecnm  paternas  laudes  atque  indolem,  in  filio  eodem 

Imperatore ,  maximo  et  fortissimo  non  minus ,  quam 

oris  lineamenta  effigiemque   agnoscitis ,   desiderium 

tanti  amissi  Principis  leniendo ,  Maximiliani  felix  fau- 

fttamqne  Impérium  Christianae  Reipublicae  universae 

gloriosum  idem  Austriae  familiae,  formidolosum  com- 

luonibus  hostibus   vobis  aliquando  főre  spondeatis. 

Ferdioandum  amisimus  (nisi  reviviscere  eundem  Au- 

gtttíB&ima  ac  felicissima  relicta  prole,  immortalemqne 

Adeo  főre  eredendőm  est)  Ferdinandum ,  inqnam,  ami- 


52G 

simus,  in  quem   iinum   ita  Deus   immortalis ,   summa 
orauia  divinaque   contulerat,  ut,  quod  votis  omnibns 
optaudum   uobis   expeteiidumque   fait ,  si  dintius  eo 
Principe,  Christianique  orbis  moderátoré  uti  licnisset, 
liuius  uuius   auspiciis ,  virtute,   felicitate ,  aut  nuUias 
praeterea  tot  malorum  finis,   quae  nos  dia  oppresse- 
rnnt,  imminentia  urgent,  fuerit  sperandus.  Ita  dum  ei 
hoc  loco  de  eius  eximiis  laudibus  dicere   institao  (id 
mihi  imbecUlitatem   mearum   viríam   agnoscenti,  et 
cunetanter   et  prudenter  fűit  agendum)   tot  undique 
res  tam  inter  se  variae  dicenti   occurrunt,  tot  expedi- 
tiones,  tot  bella  pro  tuendis  Imperii  finibus.  pro  Ma- 
iestate  Christiani  uomiuis  suscepta ,  uti  illud  quidem 
non  desperem  főre ,   ut  animi  mei  stúdium   in  optime 
de  me  meritum  Principem  declarem ,  uti  nulla  oratio- 
nis  copia  atque  artifício,   tantarum  rerum  magnitudi- 
nem  videar  assecutus ,   id  verő  minimé  unquam  futu- 
rum putem.  Sed  me  illud  tamen  in  re  tam  gravi  diffi- 
cilique  consolatur,  quod  apud  eos  viros   verba  facio, 
quibus  quo  propius  licuit  domesticas    eius  virtutes, 
fortitudinem,  sapientiam,  magnitudinem  animi  spectare 
(etsi   longe   lateque  harum  fáma  pervagata  est)  eo 
mihi  aequiores  futuros  spero.    Ita  autem   statuendum 
est,  quisquis  ille  futurus  sit,  qui,  ut  maximé   ab  inge- 
nio  et  ab  eloquentia  paratus,  se  existimet  posse  con- 
sequi  dicendo,  quae  ille  vivendo  gessit,  eum  pláne  sua- 
rum  virium  oblitum ,   cum  suscepti  a  se  muneris  ma- 
gnitudinem,  tum   apud   quos  verba  faciat  ignorare. 
Haeret  enim  infixa  vestris  animis,  atque  adeo,  ut  nulla 
sit  diutumitate  temporis  obsoletura ,   immortalis  Fer- 
dinandi  ac  divina  virtus,  lumen  ingenii,  invictiac  celsi 
animi  robur ,  religio ,   sapientia ,  quae ,   si  ulla  vi  aut 
abertate  orationis   explicari  possint :  tum  eius  esse 


527 

hoc  niuuus  censeatis,  qni  aeque  Princeps  in  diceudo, 
ut  Princeps  in  agendo  habitus  Ferdinandus  est,  longe 
uaus  inter  omnes  eloquentíae  laude  excellat.  Quae 
quidem,  etiamsi  nie  minimé  fngiunt,  sive  tam  comple- 
cti  animo  divina  eins,  atque  immortalia  in  Rempubli- 
cam  merita  volueritis ,  sive  quibus  me  beneficiis  au- 
gendum  perpetuo  honestandnmque  cnravit ,  tnm  me 
hand  uno  nomine  adductnm  accessisse  ad  dicendum, 
ab  eodem  arrogantiae  crimen  longe  abesse,  quod  gra- 
viores  partes,  qnam  meae  vires  ferant,  mihi  imponi 
passns  sim,  sed  pietatis,  sed  stndii,  sed  offícii  landem 
meritum  aliquando  existimetis ,  qni  monumentum  hoc 
qualecunque  illud  futurum  sit,  meae  in  optimum  ac 
sanctissimum  Priucipem  observantiae ,  in  quem  nulla 
mihi  posthac  facultas  relinqueretur,  grati  animi  signi- 
íicandi  extare  ad  posteritatem  voluerim.  Ereptus  no- 
bis  est  Ferdinandus,  si  res  illius  gestae,  si  pietas  ani- 
mi, morum  sanctitas ,  vitae  instituta  et  rationes  spe- 
ctentur  (quando  satis  ille  laudi  et  gloriae  vixit)  minimé 
immatura  morte  :  si  Reipublicae  tempóra,  calamitates 
impendentia  bella  a  saevissimo  hoste  atque  immanis- 
simo ,  immatura  morte  ille  atque  importuna  nobis 
maximé  ereptus  est.  Aeque  enim  natus  Christianae 
Reipublicae  causa,  positus  idem  celsoetsublimi  loco, 
ut  esset,  qui  sua  vigilantia ,  sapientia ,  consilio  immi- 
iientia  mala  explorando  a  nobis  arceret :  mortuus 
aeque  nostra  causa  lugendus ,  tanta  communis  salu- 
tis  iactura  facta  deflenda,  lacrimis ,  luctu,  moerore  te- 
standa ,  monumentum  summi  doloris  illustre  ponen- 
dum  constituendumque  est. 

Habetur  hoc  parentibus  a  nobis  pietatis  munus, 
quicanque  illi  sint,  quibus  huius  lucis  usuram  referí- 
mus  acceptam  (nihil  enim  aequius  esse  ducimns,  quam 


528 

in  eornm  morte  fletu  et  lacrimis  nostrum  dolorem  te- 
stari, per  quos  nobis  vi  ta  licuit  fmi)  mortuo  Impera- 
toré,  fortissimo,  instiss  imo,  sapientissimo,  qui  non  for- 
tunae  temeritate,  sed  divino  consilio,  non  casn,  sed 
sapientissi  monim  hominum  snffragiis,  non  commen- 
datioue  nobilitatis,  sed  virtntum  maximamm  delecti- 
bns,  qui  patriae  Páter ,  Dax ,  Imperátor  ,  tot  populis, 
tot  gentibus  ,  tot  nationibus  praeesset ,  qui  exemplo 
domesticarum  laudum  ad  glóriám,  ad  decus,  ad  immor- 
talitatis  stúdium  suos  excitaret^  hostes,  virtute,  robo- 
re  animi ,  autoritate  párta  optimis  vitae  rationibns^ 
fáma,  Majestate  nominis  in  metu  contineret,  qnibns 
verbis,  qua  orationis  vi,  quo  eloquentiae  flumine  con- 
ceptum  animi  dolorem  exprimere,  declarare  nosposse 
arbitramur?  Neque  verő  liaec  una  est  nobis  causa 
doloris ;  aliae  praeterea  sünt  et  maximae  et  iustisaí- 
mae ;  ut  enim  liberi  non  ob  id  solum  parentes  colunt, 
quod  se  ab  illis  iu  lucem  susceptos ,  altos ,  educatos^ 
ad  honestae  vitae  instituta  conformatos  meminerint, 
sed  etiam ,  quod  eorum  summa  indulgentia  utantur? 
quod  se  unice  amari  ab  liis,  quod  ferriin  oculis  animad- 
vertunt.  Ita  tui  Ferdinándé  Caesar  desiderio  angimar, 
quod  omuia  nobis  munera  cumulate  persolueris,  quae 
sünt  liberis  a  parentibus  expetenda ,  quod  nos  fo 
veris  charitate  incredibili ,  liberalitate ,  benignitate 
complexus  sis ,  tuo  consilio  saepe ,  et  sapientia  tec- 
tos  servaris,  sed  quod  tua  erat  in  nos  summa  dili 
gentia,  charitas,  singularis  amor,  ut  id  modo  vidererist 
te  uti  homines  virtute  Principem,  iustitia  recte  factis^ 
rerum  gestarum  magnitudine  suspicerent  et  vérerén- 
tur :  moderatione,  aequitate  animi,  lenitate,  ut  minimé 
de  summa  tua  dignitate  decederes,  parentem  eundem 
indulgentissimum,  mitissirao  iiigeuio ,   comitate,  facili- 


529 

taté  et  snavítate  monim  maximé  amandum ,  non  iam 
tacitÍB  votia,  sed  laetis  omnibns ,  atqne  exclamationi- 
bos  domi  forisqnequocnnqne  incederes,  certatim  effusi 
proseqnerentur. 

Ac  mihi  quidem  de  immortalibns  ac  divinis  Fer- 
dinandi  laudibns  dicere   instituenti ,   longe  alia  ratio 
videtur   ineunda,  atque   nsus  ceteros   intelligo,  qui 
summos  homínes  Regesqne  maximos  landare  aggre- 
diuntur.  De  maiorum  enim  nobilitate,  de  reram  gesta- 
rnm  glória ,  de  victoriis ,  triumphis   ita  multa   dicont, 
ut  de  maiomm  meritis  maximam  gloriae  partém,  quod 
praeposterum  est,  in  eos,  qnos  landant,  derivare  vide- 
antnr.  Ita  ille  sapientissime  statuit,  tnm  posteris  maio- 
rum decora  esse  ornamento,  tibi  quidem  partam  ab  illis 
glóriám ,   non  solum  sibi  haereditariam   relictam,  sed 
debitam  etíam  summae  virtuti   meritísque  in  homines 
singularibus,  quocunque  illi  loco  nati  essent  se  fuisse 
consecnturos   probarent.   Itaque  quod  se  ortum   ex 
Augustissima  familia  meminisset,   in  qua  claríssimi 
belli  Duces,  summi  Reges ,  Imperatores,  rebus  maxi- 
mis (erra  marique  gerendis,  plurimi  floruissent :  quod 
Fridericum  proavum ,  avum  Maximilianum,  Philippum 
patrem,  fratrem  Carolum,  atque  illum  non  suae  modo  ae- 
tatis,  sed  omnium  seculorumimperatoremfortissimum, 
et  maximum  domesticae  gloriae  et  laudis  auctores  tan- 
tos  haberet.  Hinc  sibi  addi  stimulos,  atque  adeo  admo 
veri  f aces,  quibus  animum  ad  maximarum  rerum  stúdium 
inflammaret,  tanquam  sibi  cum  alienis  non  cum  suises- 
set  de  glória  suscepta  contentio,   minimé  ille  quidem 
obscore  praeseferebatQuae  cum  essent,  ita  se  ille  iam 
a  príma  aetate  comparuit ,   ut  non  solum  ex  tanta  fa- 
milia natum  se,  id  quodafortuna  haberet,  sed  dignum 
etiam,  qui  ex  ea  nasceretur  optimis  artibus  imbuendo 

MuXUM.    HÜXG.  HIST.   BCRIPT.    XVI-  34 


530 

aiiimain,etqnae  viro  Principi  sunt  ornamento.  id  qiiod 
magnae,  ac  spectatae  virtntis  est  facile  demonstraret. 
Hinc  decedente  Ferdinaudo  Rege  Catholico  Carolo 
fratri  possessionem  amplissimorum  Regnorum  in  Hí- 
spaniis,  in  Gallia  Belgica,  in  Itália,  ac  Növi  Orbis 
impérium  relinquit :  ipse  admodum  adolescens  prae. 
ter  Noricos,  Carnos,  Austriam ,  qua  paternae  ditíonis 
haereditate  crevisset  ad  Pannóniáé  et  Bohemiae  re- 
gna,  adiectís  Illyrís  ac  Marcomannis,  incredibili  popii- 
lórum  consensu,  ut  dari  hoc  uuius  Ferdinandi  virtnti, 
non  maiorum  gloriae  appareret,  est  evectus. 

Erant  quidem  in  Ferdinando,  id  quod  neminem 
vestrum  ignorare  arbitror,  cum  alia  omnia  cumulata. 
quaecunque  summis  Regibus  studia  populorum ,  ani- 
mosqtte  conciliant,  tum  humanitás  quaedam  mirifica 
et  singülaris  liberalitas  quidem  tanta,  ut  non  id  a  for- 
tuna  habere  (etiamsi  in  illum  omnes  suas  copias  effta- 
disset)  sed  ab  ingenio ,  atque  animi  vi  quadam  im- 
mensa,  quae  nullis  finibus  circumscribi  posset ,  faeile 
videretur.  Ita  veluti  fictus  ab  aliquo  Deo  ac  di^nitn^ 
e  coelo  demissus  unus  esset  in  terris  rebus  hominuio 
praeíiciendus  :  in  augustissimo  orbis  terrae  consilio 
Romanorum  Rex ,  Principum  suffragiis,  id  sibi  certa- 
tim  populis  omnibns  votis  deposcentibus  deligitur ,  ae 
more  et  instituto  maiorum  Aquisgrani  summae  digni- 
tatis  insignibus,  quod  felix ,  faustumque  et  fortunatiim 
Christiauae  Reipublicae  esset,  honestatur.  Fűit  haec 
quidem  in  Austria  familia  maiorum  virtus,  ut  summos 
hoHores  virtutibus  maximis  anteire,  exspectationeiu 
hominum  cum  sibi  maxima  de  illis  sponderent ,  longe 
superare  etiam  viderentur  :  sed  illud  in  Ferdinaodo 
eximium  ac  longe  pulcherrimum.  cum  ad  tantam  digni 
tatem ,  et   q4iidem  -illám  partém  florenti   sua  aetate. 


tegna  nobilissima  átque  opuleutissima  accesBÍ88ént, 
bmd  propterea  extulisse  animum ,  non  sibi  maiores 
tpirítas  BumpsÍBse,  ea  inquam  aetate ,  quae  ferri  faci- 
tiuB,  quam  regi  consilio  potest,  summa  praeterea  for- 
tamae  indnlgentia ,  tantam  intcr  homines  potestatem 
adeptum  taeri  constantia  quadam  singulari,  gravita- 
teque  potuisse.  Ac  vereor  interdum,  ne  quís  putet.  se- 
catam  me  eorum  morém,  qui  magnós  homines  landa- 
re  consueverunt,  hanc  tantam  virtutem  Ferdinando 
Caesari  tribuere  (nihil  enim  hac  una  in  summo  Rege 
maiag,  divinins,  admirabilius)  illud  vos  etiam  atqne 
etiam  monitos  velim ,  cum  illum  mitissimum  Regum 
omninm,  lenissimum,  aequitate  animi  singnlari,  et  mo- 
deratione  fiiisse  contendo «  non  me  rei  ampliíicandae 
^Qsa,  ac  Rhetorum  more,  sed  explicandae  ae  signi- 
ficandae  loqui  existimetis.  Nam  illud  etiam  minimé 
ease  silentio  praetereundum  puto  ,  ubi  ab  eodem  in 
9tmmo  imperio  iustitiae  partes  exigerentur,  ut  id  esse 
^olnntatis  magis  et  iudicíi,  quam  naturae  atque  inge- 
nii  videretur,  neminem  acriorem  unquam  vindicandis 
hominum  sceleribus,  constantiorem  neminem,  nec  gra- 
^orem ,  ut  tamen  longe  acerbitas   abesset,  hoc  uno 


Quae  autem  tanta  párta  dignitate  eius    auspicia, 

adimnistrando  imperio  fuerunt  ?   Cum  maximi  Reges, 

Ildiig  gravissimis  gerendis  in  mutuam    perniciem  pu- 

Snarent,  Hispániám,  Galliam,    Italiam  perpetuis  cla- 

dibng,  incendiis,  populationibus  complereut,  Turcarum 

^ynumis  formidolosa  armaChristianispopulis,  immen- 

^  opes,  potentiam  non  ferendam  ostentaret,  ruinam, 

etitnua  moliretnír ,  cum,   inquam ,   per  unius  urbis  ex- 

cidiam,  quae  eadem  est  Christianae  Reípublicae  uui- 

<^  j^ropugnaculum  ac  firmissimum,  Germauiae  lm- 

'  34* 


532 

perio,  Italíae,  Galliae,  ac  totms  Christiani  nominis  ím- 
mineret :  unus  Ferdinandus  invicto  animo,   et  adver- 
sus  iugentem  malorum  molem  obfirmato,   ia  tanto  re- 
rum  dÍBcrímíne,  trepidantibus  omnibns ,   non  ille  qui- 
dem  cunctando,  sed  celeritatem  summám   adhibendo, 
id  quod  temporis  ratio  postulabat,  rem  nobis  restítoit, 
ac  magnam  cladem  a  Chrístiana   Republica ,  ingens 
dedecus,  foedíssimam  labem   summa   sua  cum  glória 
avertit.  Ita  cum  potentissimus  hostis,  atque   immanis- 
simutf  ducenta  hominum  míllia  per  Pannoniam  in  Aa- 
striam  efudisset ,  atque   arctissime   obsessam  urbem., 
aut  vi  aut  metu  propediem  in  potestatem   redactnni& 
videretur,  retro  redire,  soluta  obsidione,  ac  fuga  prae- 
cipiti  elatum   maiore   metu,   atque  ignominia ,  omissa 
re,  quam  vi  in  principio ,   et  audacia  tentata,   se  per 
Illyrium  in  Thraciam  recipére   foedisssime  coegit. 
Revocate  quaeso,  Auditores,  in  memóriám  quae  dein* 
ceps  Ferdinandus   bella  gesserit  (non  enim  nostmm 
consilium  est  singillatim  omnia  enumerare ,  qna  in  re 
dies  antea  me,  vox  latéra  deficiant,    necesse  sit)  qua 
magnitudine  animi ;   qua  virtute ,    quo   consilio ,  unus 
Christianae  Reipublicae  propugnator  fortissimus  totios 
Orientis  potentissimo  Tyranno,   se  suosque  hinc  effú- 
sissimis  snmptibus ,  hinc  periculis  maximis  defunctn^ 
obiecerit.   Neque  enim  ea  vera  laus  est ,  unum  bella 
multa  confecisse ,  maximas  urbes   cepisse ,   devictas 
provincias,  regna^  atque  imperia  suae  ditionis  fecisse, 
sed  pro  salute  suorum ,  pro  patriae  libertate ,  pro  ius- 
tissima    causa    bellum   illatúm   defendere   coactnm. 
tueri  suos  praeclare  et  cum  laude  potuisse.  Ita  apud 
Athenienses  non  minus,  quam  Miltiadis,  ThemistocIíSi 
Periclis  celebre  Codri  Regis   nomen ;  apud  Lacedae* 
monios  Leouidae ,   quam  lijsandri,    Agesilai ,    qui  in 


acie  pro  Bnonim  salute  oc6ubuerunt.  Suut  quidem  iusta 

arma,  non  quae  stndio  gloriae,  odío,  cnpiditate  immani 

dominandi,  ac  proferendí  Imperii  íines  gernntur ,  sed  quae 

ita  snnt  salntaría  suis,  ntunis  modo  hostibus,  atque  in 

illa  ultro  incnrrentibns  exitium  perniciemqne  afferant. 

Ita  verő  ceteri  Reges  maximi  victorias,  ettrium- 

phos  iactent,  ut  fateantur  odio  se  et  cnpiditate  victos, 

perpetnis  cladibus   pene   ad   interitnni   Christianam 

Rempnblicam  redegisse  :  eam   landem   Ferdinandns 

adamavít,  qnam  verae  et  solidae  gloriae   effectrícem 

consentiens  fáma  bonorum,  nomen,  immortalitas  cou- 

seqnatnr.  Hic  verő,  facite ,    vobis  veniat  in   mentem, 

qm  status  totius  Christianae   Reipublicae  fuerit  futu- 

nis,  si   immanissima  bellua   et  saevissima  perruptis 

Pannóniáé  claustris,  quibus  constricta   tenetur,  Chri- 

stianos  Reges,  dum  inter  se  odiis  et  bellis   certabant, 

totius  Orientis  viríbus  aggressa  esset.  Ita  enim  vobis 

statnendum  est,  tot  tantaque  esse  Ferdinandi  in  vos  be- 

neficia,  et  merita,  quot   quantaque  vobis  mala,  clades, 

interítus,  atque  eversiones  urbium  erant  timenda,  nisi 

is  a  vestrís  capitibus  ea  sua  virtute  avertisset.    Huic 

uni  vére  patriae  parenti,  vére  Augusto,  vére  Christiani 

nominis  defensori,  quod  vivimus ,  quod  patria  fruimur, 

liberis,  coniugibus,  atque  omnibus  quae  in  vita  charis- 

síma  habentur,  referimus,  acceptum.   Quid   enim  non 

ílle  fecit,  qnam  viam   intentatam  reliquit,    quam  non 

r&tionem  consilii  inivit,  ut  pacatis   Christianorum  Re- 

gum  animis,  ac  privatis  simultatibus^,Reipublicae  con- 

donatis,  tanto  hosti  in  nostram   ruinam  incumbenti) 

GOiomunibus  viribus  obviam   iretur,   magna  labes  e 

(^l^tiana  Republica  toUeretur ,  Imperii  Maiestas  in 

antiquam  dignitatem  et  glóriám  vindicaretur  ?  Qua  ex 

^«  illi  debita  immortalis  laus,   et  quod  quidem  gravis- 


534 

simám  est ,  mágna  Christiauoriim  Regum  ignominia 
constitit,  nobis  adversa  fortana  certíssimam  glóriám, 
hoc  nno  Imperatore,  hohestum  otinm ,  pacem ,  secnri- 
tatem,  fininm  propagationem  invidit.  Desertns  antem 
ille  in  tanto  rerum  discrimine  ab  omnibus ,  non  ob  id 
tamen  deseruit  suos,  sed  in  perpetua  quadam  vigília 
manendo,  ita  se  per  septem  et  triginta  annos  gessit, 
ut  sperandum  sit,  Maximílianum  filium  iisdem  vesti- 
giis  paternam  glóriám  persecatum,  non  ex  Pannónia 
solnm,  sed  ex  Thracia  nniversa  Chrístianornm  Prin- 
cipnm  dissidiis  adtoUentem  in  nos  vires  hostem,  ultra 
Bosphomm  profligatnrum. 

Cúm  autem  tantá  eius  virtus,  ahimi  vis,  nsas  rebns 
bellicis  esset ,  pacis  artibus ,  religione  ac  pietate  in 
Denm  immortalem  únns  maximé  excelloit.  Qnis  enim 
illó  sanctior  ?  quis  sacra,  ritns,  supplicationes ,  preces 
publice  privatimquQ  constantins  taéri  ünqnam  aut 
maiori  cum  laude  potuit  ?  Nihil  illé  nnqnam  facere  in 
animnm  induxit,  nihil  prius  aggressus  est,qaina  divis 
rebns  anspícatas,  divinó  semper  implorato  auxilio  ad 
íinem  perdnxerit.  Qua  in  re  commemoranda ,  id  qnod 
vobis  qaoque  pro  vestra  summa  in  illum  observantia 
usu  venire  intelligo,  non  síné  gemitu  tamen  et  lacri- 
mis  mihi  videor  illum  in  hoc  sanctissimo  Dei  optimi 
Maximi  domicilio,  in  his  ipsis  inquam  subselliis  pro- 
cumbentem  in  genua,  atque  ex  imo  pectore  suspiria  dn- 
centem,  vota  pro  vestra  salute,  et  incolumitate  snsci- 
pere,  preces  eífundere,  ac  si  fieri  posset,  üeum  vobis, 
vestrisque  rebus  propitium  e  coelo  advocare.  Nunc 
illnd  quis  ignoraf,  in  componenda  Religionis  contro- 
versia,  re  una  omnium  maxima  et  gravissima,  quan- 
tum  operae  stndiique  posuerit ,  quas  ratíones ,  quae 
consilia  pacis  semper   otii ,  et  concordiae   autor  inie- 


535 

rit?  magnó  qnidem  totinaChmtiánáeReipublicaeincom- 
modo  factum  videina8,ati  tot  opiniOnoiA  varietas  per  eam 
Religionis  mentes  hominiim  sdbire  potnerit.  Grave 
enim  est  amittere  fortunas,  parentes,  pelli  in  exiliam, 
a  coningibus,  a  líberis  divelli ,  in  servitntem  abduci : 
sedomninm  gravissimnm  est  de  sálute  in  diserímen 
vemre,  aeternissuppliciis  damnari,  atqne  a  sempitema 
illa,  et  immortaii  vita,  qna  beati  in  coelo  fruuntnr,  qni 
finis  nobis  propositns  est  optimns,  et  beatissimns;  pro- 
hiberi.  Ita  Pins  ét  Religiosus  Imperátor  in  omnibns 
publicis  prívatisque  colloqaiis,  eunl  erebro  Principum 
coDventüs  dissidii  toUendi  catisa  indicti  essent,  id 
unmn  agebat,  id  cogitabat,  in  id  vltes  omnes  nervos- 
qne  intendebat,  nt  ex  őrbe  Cfaristiana  nniverso,  coacto 
Patrum  concilio,  optatam  pacem  atqne  otinm  tandem 
nobis  restitueret,  qna  ex  re  nna  főre  intelligebat,  nt 
Gommnni  eonsilio  priiicipibus  ac  liberis  civitatibns  in 
id  conspirantibns ,  salntare,  bellnm  adversns  commn- 
nes  hostes  susceptum,  itiprimid  ex  nsu  ac  dignitate 
Reipnblicae  geréretnr. 

lam  in  legnm  observantia,  severitate  indiciornm, 
monim  disciplina  tnenda  ita  se  acrem  vindicem  osten- 
dit,  üt  nnnquam  odio  in  quenqnam ,  simnltati,  cnpidi- 
tati  ulciscendi.  quaé  nna  res  inprimis  in  magis  animis 
dominatnr,  indulserit,  potestatem  Imperii ,  atqne  anim- 
advertendi  severitatem  clementia  qnadam  singulari 
ac  prope  divina ,  lenitateque  temperarit.  Snnt  enim 
hae  primae  virtntes,  et  praecipnaein  snmmis  Regibus 
spectandaé ,  et  qni  magna  Inüperia  administrant ,  nt 
in  hominnm  malefacta  saeviai^t ,  liberum  animnm  ab 
iracnndia,  odio,  cnpiditate  iű  eos  ipsos  retineant ,  in 
qnos  exempli  constitnendi  cansa  animadvertnnt.  Ita 
Ferdinandus  sibi  esse   institíae  partes  praestandas 


536 

dnxit,  ut  cleinentiae  lenitatisque  suae  esset  memor,  ita 
indnigendum  ubi  id  misericordiae  ))arte8  postularent,  nt 
potestatis  atque  Imperíi,  quae  unares  maximé  indicio- 
rum  severítate  stat,  minimé  oblivisceretnr.  Nam  audien- 
dishominnm  postnlatís,  cuiuscunqae  illi  ordinis  et  forta- 
nae  essent,  ea  facilitate  comítateque  fait,  ut  illi  in  hac 
parte  laudis  constet  parem  unqnam  fuisse  nemínem, 
nnnm  esse  hoc  tempore,  qni,  si  fieri  possit ,  haeredita- 
riam  hanc  a  parente  virtatem,  studio  etiam  maiorem  red* 
dat,  cnius  nobis  Impérium,  et  Christianae  Reipublicae 
faustum  diutumumque  ominamur,  MaximilianumfiKum 
videamus.  Quotidíe  enim  statis  horis ,  omnibus  aditu 
aperto,  ut  nuUum  discrimen  esset,  se  adeuntes  suppli- 
ces  oris  quadam  hilaritate  mirifica  accipiebat,  ut  timi- 
dis  fiduciam  adderet^  audentiores  ne  extra  praescriptos 
sibi  cancellos  evagarentur,  maiestate,  gravitateqne 
pari,  tanquam  freno  moderaretur.  Saepe  quidem  ipse 
vidi,  cum  uno  atque  eodem  die ,  centum  supplices  li- 
bellos  acceptoB  legerit ,  totidem  de  consilii  sententis 
privatorum  causas  re  cognita  transigendas  curarít. 
Qua  in  re  illud  cum  humanitatis  cuiusdam  incredibilis 
et  inauditae,  tum  populare  maximé,  ubi  puerum  aetatis 
imbecillitate,  feminam  pudore  prohiberi  animadverte- 
ret,  ultro  occurrere,  quid  sibi  vellet  percontari,  qui 
esset  adeundus,  a  quo  transigenda  res  esset,  qua  de  re 
ageret,  indicare  ipsum  consuevisse. 

Criminationibus  malevolorum  audiendis,  pruden- 
tia  idem  et  continentia  summa  fűit ,  ut  neque  neglige- 
ret  delata,  nec  temere  in  eos,  quorum  nomina  defer- 
rentur,  pronunciaret ;  re  ad  consilium  reiecta ,  ac  de 
more  cognita  animadverti  in  reos ,  et  convictos  scde* 
rís  iuberet.  Laboris  tolerantissimus  fűit,  ut  satis  aptos 
perferendo  haberetur ,  non  a  natura  magis,  quam  din* 


537 

tárna  exercitatíoue  atqae  nsa  paratos.  Negotíam  nbi 
utrumvis  liceret ,  otío  praeferebat,  in  otio ,  et  cam  va- 
ciiiis  esset,  non  cessabat,  aed  sive  solas  ageret,  qnae 
agenda  yíderentnr ,   secam  animo   meditabatnr,   sive 
esset  idem  cnm   snis  de  rebns  praeclarís   sermones 
serendo,   tempns  snmma   cnm  volnptate  tradncebat. 
Temporis  iactnram  nemini  ferendam ,   viro   Principí 
minimé  omninm  arbitrabatnr,  otium  tanqnam  pestem 
qnandam ,  et  qnae  otinm  volnptatea  conseqnnntnr,  de- 
testabatnr.  Corporis    exercitamenta  praeter   venatio- 
nem,  cnins  omninm  8tudio8ÍB8Ímns  habitns  est,  sive  ea 
oblectationem  qnaereret,  sive  plnrímnm  id  tnendae  va- 
letndini  et  viríbns  confirmandisconducerearbitraretur, 
facile  contempsit.  Qno  consilio  et  qna  animi  vi  rebns 
providendis  prospiciendisqne  esset,  cnm  vos  mihi  te- 
stes locnpletes  estis,  qnos  ille  in  partém  consiliomm, 
nbi  de  snmma  Repnblica  esset  agendnm,advocare  con- 
sueverat,  tnm  ipse  omni  snae  vitae  cnrsn,  ex  üs  bellis 
inprímis ,  qnae  vei  feliciter  gessit,  et  confedt  vei  ma- 
gna  cnm  lande  a  nobis  avertit,  satís  declaravit.  Qnid  ? 
nonne  is  nnns  Christíanomm  Reg^nm  omninm  magnitn- 
diné  animi  ac  sapientia  qnadamincomparabili,  Tnrcae 
potentiam  snstínendo,  liinc  pacis,  binc  belli  artibus, 
qnae  semper  in  illó  snmma  cnm  glória  vignemnt,  otio 
popnlomm  et  secnrítati  consnlere  conatns  est.  Qnid  ve- 
rő gloriosins  ?  qnid  magniíicentins  ?  qnid  admirabiliusi 
quam  nnnm  pro  commnni  salnte  bella  snscipere,  dimi- 
care,  Regni  fortnnas,  capnt,  salntemindiscrimenconii- 
cere?  Belli  praemia  ad  alios,  remm  gestamm  ghiriam 
modo  ad  victorem  pertinere  ?  Atqne  hic  te  Pannónia, 
qnae  eadem  es  mihi  Patria  charíssima,  appello :  hnini) 
enim  nnins  vigilantia,  stndio,  sapientia,  quícqnid  tan- 
qnam e  fancibns  ereptnm ,  appetenti   atqne  hianti  tna 


538 

visccra   et  sanguineni  liosti   crudelissímo ,  possides, 
acceptum  refers. 

Huins,  inquam,  uníus   virtuti   et  consilio ,  quod 
minus  servitutis  iago  acerbissimo  cervices  sobieceris, 
omnibus  Asiae  atque  Afrícae  viribns  in  te  cradelissimo 
hoste  incnmbente ,  debes  vindíci  eidem   eorum  fütoro, 
quae  amisisti,  nisi  eam  glóriám  integram  solidamque 
íilio  reliquisset,  quo  Imperatore   maximo  et  fortissimo 
imnquaiQ  estnobis  spestanta  interitura.  Nnllam  autem 
ille  in  te  unquam  studii  sni  documentum  et  voluntatis 
illustrius  dedit.  Is  enim  nnns  est,  qui  te  labentem  snsti- 
nere,  erigere  iacentem,  distractam  et  divisam  firmare, 
et  coniungere.  sive  summa  virtate ,   atque  animi  ma- 
gnitudine,  sive  rei  militaris  peritía   opns  est,  maximé 
posset.  Quod  beneficium  in  te  tantum,  non   solum  ta 
quidem  grato  animo  in  praesentía  agnoscere,  sed  tnerí 
in  posterum  fide  pari  et  constantia  vltro   tanti  Kegis 
praedaros  conatns  adiuvando,  totins  Regni  contractis 
viribns,  debes.  Ac  cum  aliae  virtutes  omnes  in  Ferdi- 
nando  viguernnt,  quae  sünt  summo  Principe  et  Rege 
dignae ,  tum  naturae   bona  in  eodem   eximia  et  prae* 
clara  fuerunt,  vis  ingenii  singularis ,  memória  par,  fa- 
cultas  ad  dicendum,  quae  vellet^  mirifica :  ad  haec  qoae 
studio  comparaverat,  et  maximarumrerum  usu  recondi 
tiores  literae,  rerum  varia  cognitio,  praecepta  luriscon* 
sultorum  et  Philosopborum  scita,  ut  saepeeruditis  homi- 
nibus,  quaerendo,  sciscitando,  interrogando,ultro  nego- 
tiumfacesseret  Históriáé  stúdium  et  cognoscendarum  re- 
rum, quas  maiores  cum  laude  gessissent,  acerrimum.  In- 
ter  prandendum  et  cum  animi  remissio  a  rebus  gravio- 
ribus  quaereretur,  variarum  rerum  atque  admirabiliom 
commemoratione  mire  gaudebat ,  cum  nova  semper  et 
relatu  admiranda  sua  sponte  ipse  afferret.  Hispanicam 


539 

lin^am  nna  cum  lacte  a  Matre  hauserat ,  Latina  fre- 
qaentíns  utebatur,  complurímum  Gallica,  quam  aeqne 
callebat,  oblectaretur ,  Germanica  inprimis  diser- 
tas  et  copiosns  esset.  Mnnificus  et  liberális  cnm  in 
omnes  alios  semper ,  tnm  inprimis  in  eos  fait,  quo- 
rum  in  se  meríta,  et  praeclara  et  testata  essent, 
nunqnam  beneficium  differri  (minui  enim  et  vilescere 
cnnctatione  et  mora  arbitrabatur)  diutíns  spe  eoram, 
quibas  benigne  facérét ,  desiderarive  passus.  Ita  cum 
re  illos  iuvabat,  in  qnibus  suum  beneficinm  coUocarat, 
tniD  illud  asseqnebatnr,  quod  maximum  est,  ut  exemplo 
ceten  incensi ,  íierent  ad  praeclare  agendnm  alacrio- 
res.  Assentatores,  gulae  et  volnptatnm  administros, 
ac  8i  qnialiiinfamiagraviorelaborabant,  pessimeode- 
rat ;  Magistratus,  dignitates  et  Regni,  munera  amplio- 
ra,  ita  ut  nihil  gratiae  daret,  omnia  uni  virtuti  tribue- 
ret,  non  qui  opibus  et  nobilitate ,  sed  qui  vitae  inno- 
centia  atque  integritate  praestarent,  deferebat. 

Atque  ita  ille  quidem  perpetuo  se  in  vita  gessit, 
in  morte  tanquam  ex  ea  certissimus  illi  ascensus  in 
coelum  páterét,  pari  fortitudinis  et  constantiae  laude 
diem  snpremum  clausit.  Cum  enim  lethali  febre  corre- 
ptus,  atque  aliquamdiu  conflictatus  esset ,  Nono  Kai. 
Augusti,  quem  diem  festum  D.  lacobi  Hispaniarum 
patroni  divinitus  sibi  főre  vitae  extremum  praedixerat,  e 
vita  migravit.  Nam  multos  ante  dies  cum  Sacrosan* 
ctam  Eucharistiam  tranquillo  ad  placido  animo  de 
more  sumpsisset,  multa  graviter  et  copiose  de  mortali 
vita,  multa  de  futura  disserens ,  libenter  se  cum  D. 
lacobo,  quem  patriae  suae  paesidem,  et  tutelarem 
religione  summa  et  sanctimonia  venerabatur,  coelum 
petitnrum  dixerat.  Ita  si  eos,  qui  mortalem  vitám  cum 
bene  beateque  vixissent,  sancte  et  religiose  cxuerunt, 


540 

felices.  fortuiiatosque  ducimus,  quid  de  tanto  Impera- 
toré  statuendum.  qiií  per  summám  laudem,  anteactam 
vitám,  omiii  genere  virtutum,  pietate,  religíoiie,  san- 
ctítate  clarissimns  tam  laudabili ,  et  fortí  exita  finie- 
rit?  Nemo  posthac  tam  ferus,  nemo  tam  barbarus, 
tam  obstinato  atque  obfirmato  ad  omnia  scelera  et 
•  fiagitía  animo  est  fnturus,  quem  non  flecti,  corrigi,  ad 
meliora  vitae  instituta  animnm  convertere,  colere 
íidem,  religionem,  officium,  cni  tam  sanctns  et  beatus 
exitns  sít  perspectus,  credeudnm  sit.  Tantam  víri  for- 
tissimi  a  nobis  factam  iacturam,  amissnm  Regem  tan- 
tum,  Ducem,  Imperatorem,  cuius  auspiciis  erat  Chri- 
stiana  Republica  tuta  fntura,  non  hoc  lugubri  vestitu 
modo,  qui  animorum  est  index,  sed  fletu,  lacrimis,  &i 
illae  modo  pares  sünt,  ad  doloris  magnitudinem  sí- 
gnificandam,  prosequamur. 

Sit  hoc  quidem  nobis  solatium  vei  maximum  in 
malis  non  esse  cum  illo  extinctam  nativam  illám  vir- 
tutem,  cuius  recordatio  perpetuoin  nostris  animis  hae 
reat ,  vigere  in  Imperatore  filio  eandem  animi  magni- 
tudinem, constantiam,  gravitatem,  sapientiam  snperesse 
fiorentem  aetate,  corporis  atque  animi  viribus,  glória,  re- 
bus  gestis,  qui  nobis  effigiem  illám  hnmanitatis,  clemen- 
tiae,  lenitatis  referat,  snperesse  parivirtute  praeditos 
íilios,  ne  tanto  nobis  inflicto  vulnere  concidere  necesse 
sit.  At  non  sit  haec  nobis  modounacansa  doloris,  expri- 
mat  a  nobis  lacrimas,  avulsus  a  complexu  liberornm,  non 
natura,  sed  voluntate,  sed  animo ,  sed  iudicio  parens. 
Hoc  enim  illi  pietatis  nomen  sanctissimum  debetur,  qui 
nos  liberum  loco  liabuit ,  fovit,  texit,  tutatus  est,  qui  suo 
perículo  a  nostris  capitibus  c^rtam  perniciem,  cladem, 
exitium,  avertit,  qui  maiestatelmperii,  glória,  nobilitate, 
Regum  omnium  Maximus  et  Glarissimus,  cum  snis  ut 


541 

cnm  aeqnalibns  vixit,  qnemimprobivindicem  Bcelerum 
acerrimnm,  mitissimnm  lenitate,  facilítate  summa,  hu- 
manitate  sin^lari  atque  incredibili  probi  experti  smit. 
Plnra  dicere,  Auditores,  couBtítueram ,  si  uUa  modo  di- 
cenditantacopia  est,  quae  Ferdinandi  laudes  aequare 
possit,  Bed  cnm  dolorís  magnitúdó  me,  tnm  lacrimae  ab 
institnto  avertnnt,  quae  me  obrunnt,  atque  impediunt  di- 
centem.  Detur  igitur,  quicquid  temporía  reliquum  est, 
dolori,  fletni,  lacrimis,  et  sit  eius  laudandi  finis,  cuius 
nnllus  esse  finis  perpetuo  fluens  Oratio,  perennis- 
qae  esse  possit ,  ego  utcunque  officio  sum  functus. 
Dixi. 


MOHtiV.  HtniO.  HIfT«  8CBIPT.    ZTI. 


36 


VARIA. 
L 

DEUBERATIO  AD  FERDINANDVM  DIP. 

DB  NBOOnO  TRÁNSYLVAKIAM  A   FILIO   RBGIS  lOAMNIS    SKCVPB- 

RAMDI    CVM  8VCCVRSV    DESPOTAE  j   VATVODAB  MOLDaTIAB|  AB 

EP18COPO  VARADIEN8I  BLVCVBEATA  1561. 


Etsi  certíssimum  est ,  cancta  fatali  providentU 
administrari,  in  nulla  tamen  re  magÍB  variabiles  sor- 
tes,  quam  in  bellorum  casibus  est  videre.  Nam  uti  e 
longinqno ,  matnreque  petita  consilia  snis  deBtinatis 
finibns  nonnunquam  prívari ,  illudiqne  a  fortnna  80- 
lent,  ita  subitanea  consilia,  et  extempore  capta  qnan- 
doqne  optatos  sortiri  fines ,  qnorum  altemm  bellum 
Gallicum  Italiae  infestum ,  alternm  verő  Saltanorom 
Egypti  miserandns  exitns  ostendit 

Proponitur  itaqne  in  praesentiaram  ratio  recn- 
perandi  Transylvaniam ,  et  ditionem  Trans-Tibisca- 
nam,  nisi  fata  iustis  et  certis  consiliis  aliena  sínt 

Nam  Despotes  (Vayvoda  Moldáviáé)  per  avios 
montes  iusta  peditum  equitnmqne  utríusque  generís 
manu,  tormentornmque  apparatn  Moldáviám  ingres- 
sus,  ac  summa  vianímiet  corporís  praelio  fnndens,  si 
eadem  eeleritate  et  virtute  utatur,  dubio  procul  Tran- 
sylvaniam spe  citius  recuperaturam,  et  Tranaylvanum 
simul  nutantem ,  nihilque  tale  cogitantem ,  extnncque 
et  interna  militia  carentem  opprimi  posse. 

Ad  boc  praestandum  non  deestDespoti  erga  no- 


men  Oaesareum,  quod  imprimis  est  necessarium,  fide- 
litas.  Non  desunt  milites  et  duces  praedarae  fidei, 
fortíBsimi  ac  prudentisBimi.  £t  his  copiam  Provincia- 
lium  adBcríbere  potest,  quornm  plurimí  et  si  praecipui 
quique  vei  metu,  vei  pretio,  vei  lucri  causa,  castra  se- 
quentor.  Anri  et  argenti  magnam  vim  consecutum, 
qnae  militi  soluendo,  Bcribendoqne  snppetant,  constans 
est  fáma,  factornmque  ipsnm ,  bona  cantione ,  dubiam 
non  est. 

Accedit  ntriusque  provinciáé  contigua  propin- 
qnitas ,  nemine  mortaliam  saltus  Alpíum ,  per  quos 
agmen  dnci  debet ,  prohibente ,  liaec  omnia  celeritate 
et  insperata  profectione  praevertente.  Ac  ultro  etiam 
Gábrielé  Mailath,  possessore  Castri  Fogaras,  qui  imís 
Alpinm  insidet ,  non  solum  passum  permitteute ,  sed 
instis  copiis ,  qui  sex  diernm  curricnio  equitnm  mille, 
peditnm  snpra  duorum  millium  nnmerüm  ex  sua  di- 
tione  cogere  potest,  adiuvante,  cuius  fides  nequaquam 
est  dnbia ,  ac  in  Transylvanum  certissimi  odii  tam  pa- 
temo,  quam  privato  nomine ,  pront  notum  est ,  mani- 
featissima  sünt  indicia. 

Ad  haec  plerique  et  praecipui  quique  ita  sünt 
Caesaréi  nominis  studiosi,  e  contra  in  illum  inveterato 
et  naturali  quodam  odio  affecti,  inter  quos  est  Caspar 
Pathocby,  dominns  Arcis  Bethlen  et  Volfgangus  Ha- 
ryniay ,  qui  concepto  iam  odio .  et  exercitu  prompto 
confisi  Oaesareum  nomen  statim  certatim  amplectentur. 

Iam  verő  ad  hoc  intentandum  ,  et  bono  fine  ter- 
minandum ista  est  via,  quae  celeritate ,  et  dexteritate 
ingenii  consistit ,  nimirum  ut  Despotes  de  ratione  to- 
tiuB  consilii  per  literas  quam  citissime  certior  fiat,  ad- 
liortetnrque  praemiis ,  ut  totam  vim  belli  et  consilii 
quam  celerrime  et  secretissime  in  Transylvanum  ver- 

86» 


544 

tat  Főre,  ut  eundcm  imparatum ,  consiliiqae  inopem, 
quique  8olíu8  Balutís  spem  in  foga  liabitunia  «t,  ob- 
gervatis  omnibuB  pa88ibna  et  itínemm  Baltíbns  oppri- 
mat,  Transylvaniam  totam  ingenti  yirtnte ,  nullo  peri- 
cnlo  recuperet. 

Praeminm  optíme  navatae  virtatís  Vayrodatiini 
Transylvaníae  fatornm ,  honorem  amplisaiiiiiim  et 
principata  Moldáviáé  magis  expetendam ,  ac  inanper 
universa  bona  simul  cum  castris  et  castellis  loanms 
et  Antonii  Kendy,  ac  Francisci  Bebech  in  perpetoam 
liberorum  snccessionem. 

Alberto  Laskio,  Antonio  Zekel  etloanní  Villyey 
in  eandem  sententiam  itidem  seríbendum  et  praemii 
proponenda.  Alberto  Laskio  Batboreonim  Soiiil<Hen- 
sinm  universa  bona ,  illis  verő  singulis  quingeDtí  eo- 
lőni.  Et  si  quid  amplius  eos  desiderare  (contigerit), 
nullám  gratiam  illis  denegatum  iri. 

Haec  quoad  Transylvaniam.  Prout  autem  períti 
medici  vulneri  medendo  pus  et  saniem  abstergere 
consueverunt ,  ita  quoque  in  praesenti ,  ex  Hungária 
in  Transylvaniam  omnes  aditus  occupandi  et  aver- 
tendi.  Id  sic  fiet,  si  Generális  partium  superionun 
Capitaneus,  habita  mutua  cum  Deapote  intelligentUt 
ipse  quoque  armatus  in  campum  maioribus,  quanto 
iieri  potest,  copiis  progrediatur.  Sic  enim  saltem 
ostendendo  vires,  nulla  conserendi  manus  data  copiftt 
cunctando  in  utramque  partém ,  Turcas  pariter  et  La- 
pinae  factionis  contribulos  non  solum  remorarí ,  sed 
prohibere  ab  ingressu  poterít.  Nec  enim  timenduiDf 
revocatis  ex  Hungária  Bizantium  plerisque  Torca- 
rum,  eos  iusti  exercitus  speciem  constituere  posse. 

Quin  insuper  ad  eludendos  hostes  illud  qnoque  ad 
omnium  regnorum  confinia  mandandum,  ut  per  id  te»' 


545 

pus,  quo  haec  gerentur,  mÍDÍsque,  certisque  apparatíbus 
&x  inBtitütofactis,  utpote  tormentorum  praeparatione, 
carrorum,  eqaoramque  instructíone ,  fal8isqne  rumori- 
bna  pa88im  sparBÍs ,  hosiilia  signiíicentur,  nihil  tamen 
palám  attentandos ,  quo  tali  ludificatione ,  saltem  ho- 
Btiam  animi  in  omneB  partes  distineantur. 

Cnm  aotem  praeter  Melchiorem  Balassy  nullus 
adversae  factíonis  sit,  qui  vei  militari  peritia ,  vei  co- 
piis  metuendos  esset ,  et  alioqni  ut  Andrcas  Báthory 
significat,  non  est  alieno  reconciliandi  se  se  gratiae 
[mperatorís  animo  :  si  ab  una  parte  rem  in  Transyl- 
vania  sinistre  geri  videat,  ex  altéra  verő  praemiis 
oppngnetnr,  ipsum  ad  clementiam  Imperatoris  reditu- 
ram ,  inclinato  nltro  animo,  mihi  persnadeo ,  ac  enm, 
^ni  modo  adversus  nos ,  iam  pro  nobis  strenue  dimi- 
[»itnmm  habituros.  Cni,  si  reconcilietnr ,  promittatque 
fidelem  navare  operám ,  noxa  omnis  deleatar,  ac  uni- 
versa  bona  Gasparis  Drágffy,  quae  Georgius  Báthory 
occnpat)  donentnr. 

Hac  ratione,  negotio  feliciter  transacto,  ex  occa- 
sione  saltem  nato  :  oppresso  Transylvano ,  quinque 
et  triginta  annornm  controversia  puncto  temporis  ter- 
minabitor.  Transylvania  verő  recuperata,  et  Melchiore 
Balassy  in  gratiam  recepto,  reliqui,  in  Hungária  nem- 
pe,  inferioris  conditionis  ad  Caesaris  clementiam  con- 
fngient,  vei  certe  nnllo  negotio  cogi  possunt. 

Quod  verő  ad  rei  bene  gerendáé  summám  adti- 
det,  haec  omnia  summa  celeritate  et  secretissima  cau- 
ione  indigent,  quae  magis  dexteritate  ingenii,  rerum- 
jae  agendarum,  quam  periculo  constant ,  ne  illinc  oc- 
sasio,  quae  y  ut  dicitur,  calua  est,  elabatur ;  nam ,  cum 
mmime  Despoten  diu  rerum  potiri  posse  ratio  ipsa 
lictat,  eaqua  ivit,  regrediatur,  vei  foedere  cum  Tran- 


54fi 

sylvaiio  percutiat,    hinc  verő  patefactÍB  rebus  irrite 
coiiBÍlia  fiant. 

(Eredi'tie  a  cb  k.  p**nxügyiniiiÍ8!eriuin  levéltárában.  Kiadta  gr. Kcnáiy 
Jó/sef  az  Új  M.  Mnz.  1854.IL}. 


II. 
NÁDASDI  TAMÁS  NÁDORNAK. 

SpectabilÍB  et  Magnifice  Domine  etc.  Nihil  mibi 
gratíuB  esBct ,  quam  Dominatíonem  VeBtram  Specte- 
bilem  et  Magnificam  ex  animi  snia  ententia  bona  frai 
valetudine ,  ntinamque  DeuB  O.  M.  eandem,  pro  qna 
saepe  Deum  oravi,  afflictae  et  propemodum  collapaae 
nostrae  Patriae  Protectorem,  Patremqiie  Patriae,  feli- 
cem  dili  conservare  dignetnr.  Ceternm  nova  quaedam, 
quae  ex  sua  Caesarea  Maiestate  intelieximuB ,  Dohá 
omíttere,   quin    Dominationi   Yestrae  Spectabili  et 
Magnificae  scriberem,  speransnon  főre  eidem  ingrati. 
Ex  Constantinopoli  habetur,  quod  Tnrcamm  Imperá- 
tor Oratorem  ad  Peraam  misit,  a  quo  Peraa  acceptiB 
muneribus  quinquies  centenorum  miliiam ,  et  de  tra- 
dendo  Bajazete  legatione  intellecta ,  poat  aliqaot  diea 
Persa  iii  venationem  profectus ,  Bajazete  nna  dacto, 
eundem  liberum   mísít,  ac  tandem  Oratori  Turcioo, 
Bajazetem  libemm  esse ,  et  hospitem  spe  secnritatiB 
ad  se  profectum  mancipare  non  posse ,  tnm   maximé 
ob  id ,  quod  crudelitatem  patria  in  fiiium  iam  antea 
sibi  perspectam  baberet.    Quod  si  spoute  ad  patrem 
proficisci  vellet,  in  eius  esse  arbitrio  respondit  Ceté- 
rum  rogare  se  Imperatorem,  ut  tria  quaedam  lóca 
quae  antea  ditionis  fuissent  PersicaOi  quomm  nomina 
Gae8.Maie8ta8tuncnomiuare  non  potuit|Bajaseti  aalteia 


647 

redderet ;  similiter  ipse  quoque  alia  quaedam  tria  loca 
eidem  daturns  esset ,  et  quo  pax  firmi  or  inter  iitrum- 
que  filinm  permanere  posset,  Selimnm  remotius  a  se, 
ndelicet  Budám,  mitteret.  RespoDSum  hoc  cubicula- 
rius  qnidam  Imperatorís,  qui  cum  Oratore  erat,  Do- 
minó Buo  retulit  Nam  Orator  ille  graviter  decumbe- 
bat,  ac  diligenti88ime  custoditar  ab  omnium  hominum 
accesBU,  literarumqne  receptioné  :  familiares  omnes 
ab  invicem  singuli  sünt  separatí.  Imperátor  ob  hanc 
legatíonem  mirum  in  modnm  conturbatus,  et  moestus 
esse  dicitur.  Existimant  etiam  aliqni  enm  Amasiam  pro- 
pina  Persiam  versus,   metns  alicuios  incutieudi  causa 
profectorum ;  prudentíores  tameu  id  minimé  Tnrcam 
iam  facere  posse  iudicant.  —  Classis   Turcica  Con^ 
stantínopoli  soluerat^  sed  intellecto,  quod  Moscus  ma- 
ximam  cladem   Tartaris  intulisset,  partemque  eias 
Regni  occnpasset,  classem  Tartaris  ferre  snbsidium 
inssit ,   ac  in  illis  oris  maritimis  moneta  usualis  per 
anreos  ad  solnendam  classem  permntabatur.  Moscus 
ad  Regem  Poloniae   Oratorem  pro  pace ,  ut  dicitur, 
misit,  quamquam  nondum  ad  Regem  pervenerat.  Nova 
haec  pro  Christíanitate  videntur  bona ,   cum  Deus  O. 
M.  pro  nobis  pugnare  videatur ,  occasione  nobis  in- 
terim  nescio  quo  pacto  abutentíbus.   In  reliquo  etc. 
Datae  Viennae  XI.  lulii.  MDLXI. 

Spectabilis  et  Magnificae  Dominatíonis  Vestrae 

deditissimuB  Servitor 
Franciscus  Forgách, 
EpiscopuB  Waradiensis. 

S.  Caesarea  Maiestas  ad  28.  oct.  est  Pragae  fu- 
tnra,  ad  quam  diem  Comitia  Bohemica  sünt  indicta. 

(Kradeüe  Comides  Dánielnél  volt,  ki  után  adto  Horánji  For- 
gáeh  Életében,  és  P  r  a  7  Epp.  Proc.  III.  50.  sz.) 


548 


IIL 
NÁDASDI  TAMÁS  NÁDORNAK. 

Spectabilis  ac  Magniíice  Domine  etc.  Nova,  qnae 
scríbamus  Dominationi  Vestrae  Spectabili  et  Magni- 
íicae  nulla  alia  habemns,  niai  quod  Dominns  Adamas 
Smekovics  ad  Ducem  Saxoniae,  Ludovicna  Ungnad 
ad  Brandebnrgum  sünt  tranamissi.   Vult  enim  Sere- 
nissimns   Rex  Maximilianus  in  Regem   Bohemiae  et 
Regem  Romanornm  coronari,  propter  qnae  et  Serénia- 
simns  Rex  Maximilianns,  et  Caeaarea  Maiestaa  Do- 
minns noster  clementíssimns  in  Impérium  profidad 
propoBuit,  quod  tamen  ita  cito  futurum  non  aperamua. 
Haec  melius  et  certius  circa  ferias  Paachatía,   aut 
pest  cognoacemua,  tandemque  Dominatíoni  Veatrae 
Spectabili  et  Magnificae  perscribemus.  Nova  Triden- 
tina  praeaentibua  adiuncta  transmittímus.  Quod  au- 
perest  etc.  Datae  Pragae  XII.  Mártii.  Anno  Domini 
MDLXIII. 

FrancÍBCUB  Forgách 
Episcopus  Waradiensifl   m.  p. 
(Eredetié  Cornidesnél   volt ,  ki  után  adta  H  o  r  á  n  y  i  Forgách  Éle- 
tiben.) 


IV. 

BORNEMISZA     AL  ERDÉLYI  PÜSPÖKNEK. 

Reverendimmo  Dominó  Dominó  Paidlo  Bomemiszszay 
Episcopo  Transilvaniensi  ac  perpetuo  Ecdesiae  Nitrien- 
sis  Admhíistratori,  S.  C.  M.  ConsüiariOy  Dominó  Patrono 
óbservandissÍTno.  (Bornemisza  jegyzése :  ^yWiennae  prae- 
séntatae  inane  VIII.  Decembi^is.^^) 

Reverendiaaime  Domine  et  Patroné  obaervandia- 
aime!  Salutem,   et  perpetuam   servitiorum   meomm 


549 

Gommendationem.  Saepenamero  habui  in  animo ,  ut  a 
Re  ver.  Dom.  Vestra  peterem  Commentariola ,  et  ob- 
servationeB  Rerum  Hungaricarum.  Nam  nemo  earum, 
qnam  Reyer.  Dom.  Vestra  peritior  est\  et  diligentiam 
suam  in  hís,  nt  in  alüs  snmmopere  admiratus  sum.  Ita- 
qae  Rever.  Dom.  Vestram,  ut  quidqnid  talium  rerum 
habét,  quas,  scio ,  habét  in  copia ,  adcommodare  mihi 
dignetnr,  etiam  atque  etiam  rogo-  Proposui  enim  mibi 
rea  Hungaricas  pro  virili  meo  scribere,  precorque 
Deom,  ut  aliquando  perveniant  ad  messem.  Promitto 
omnium ,  quae  Vestra  Rever.  Dom.  mihi  crediderit, 
sanctum  silentium.  Sed  de  his  tantum ,  ac  bonum  ex- 
specto  responsum ,  quod  hnc  ad  Provisorem  Domus 
meae  Vestra  Rever.  Dom.  mittat;  nam  crastina  die 
Deo  duce  ad  Pornó  iter  suscipiam;  quod  id  res 
meae  familiares  exigunt  maximé ,  quod  Provisor  na- 
turae  concesserit.  De  me  nihil  scribo,  qui  etiamsi  sta- 
tnm  praesentem  deplorem,  sed  miserabilius  est ,  quod 
nec  dandi,  nec  accipiendi  modus  uUus  est  relictus.  Ea 
est  Vestrae  Rever.  Dominationis  bonitas,  ut  eam  nun- 
qnam  mihi  defuturam  sperem,  in  cuius  me  gratiam 
vehementer  eommendo.  Deus  Vestram  Rever.  Domi- 
nationem  felicissime  conservare  dignetnr.  Dátum  Po- 
sonii  die  II.  Decembris  Anno  Domini  MDLXVI. 
Reverendae  Dominationis  Vestrae 

deditissimus  servitor 
Franciscus  Forgách 
Epiecopus   WaradienBÍB   m.   p. 
(Forgách  Commentáriusai  legtöbb  másolataiban.  Riadva  G  á  n  ó  c  z  y- 
nál  Epp.  Varad.  II.  127.  én  H  o  r  á  n  y  i  nál  a  Forgách  Életiben). 


550 


V. 

FORGÁCH  SIMONNAK. 

A/agniJico  Doniino  Simoni  Forgách  de  tíhymeSy  SH^re- 
mo  Partiam  Hungáriáé  Cis-Danubiananím  Capitaneo^ 
Caes.  Mai.  etc.  Dominó  et  Fratri  nobis  observandisdmo. 

Suraan. 

>fagniíice  Domine  et   Fráter  observandissime. 
salntem  et  servitiomm  meomm  commendatíoiieiii ! 

Elvettem  az  Kegyelmed  levelét ,  kiben  írá  Ke- 
gyelmed, hogy  örömest  szembe  lett  volna  velem. 
Azért  bizony  én  is  igen  akartam  volna  ha  az  megle- 
hetett volna,  de  im  látom,  hogy  módja  nincsen,  kit 
békességgel  kell  immár  szenvednonk.  Legyen  akkor, 
az  mikor  Isten  akarja.  Itt  immár  meglett  az  koro- 
náztatás.  Húshagyó  vasárnap  koronázák  meg  az  ki- 
rályt ,  elég  splendide  az  ö  módjok  szerént.  Mely  ko- 
ronázatba  semmi  olymi  dolog  nem  esett .  kit  kegyel- 
mednek megírhatnék.  Az  királynak  pedig  az  ö  szán- 
déka felöl,  ha  hadakozik  vagy  nem  Moszkvára,  sem- 
mit meg  nem  tudhatunk.  Igen  iQn  legény  még ,  és  a 
tanács  fogja,  én  azt  hiszem ,  igazgatni  és  határozni, 
mely  tanácsnak  igen  kevés  módját  és  akaratát  látom 
az  hadakozáshoz.  Az  török  felöl  nem  tudok  egyebet 
írnom  Kegyelmednek,  hanem  hogy  azt  hiszem  bizony- 
nyal, hogy  ez  esztendőben  semmi  hada  ezen  felden  nem 
leszen.  Az  tengeren  vagyon  minden  gondja  és  készöleti, 
mert  most  is  uronktól  kedvet  keres.  Immár  ott  ki 
ellen  hadakozzék,  azt  nem  tudjuk.  Itt  Lengyelország- 
ban szintén  úgy  vadnak  most  is  mint  az  ebek  :  ki 
német  párt,  s  ki  franczus  párt  most  is  :  ez  factio  igen 
regeál  köztök.  Az  franczusok ,  kik  ide  jöttek  az  ki- 
rálylyal,  megént  mind  elmennek  innen ,  csak  az  fran- 


551 

czia  király  követe  marad  itt.  Az  törökkel  ez  a  király 
az  frigyet  meg  nem  bontja ,  hanem  Moszkvára  va- 
gyon, a  mint  értem,  nagyon  igyekezeti ,  kire  az  len- 
gyelek is,  a  mint  látom,  inkább  propendeálnak.  Mond- 
ják azt,  hogy  követe  jön  ide  az  moszkvának.  Egye- 
bet most  nem  tudok  mit  írni  Kegyelmednek.  Isten 
tartsa  meg  Kegyelmedet  jó  egészségben. 
Datnm  Gracoviae,  príma  martii  1574. 

Franciscus  Forgách  de  Ghymes  m.  p. 

Kredetie  a  Forgách  család  levéltáráb.  Közli  M  o  c  s  á  r  y  Nógr.  Vi(rm 
IV.  164—6. 11.) 


552 


VI. 
GENEALÓGIA  SYDONIAE  FORGÁCH. 


§. 

n 

a 
S. 

ö 

i. 
5 


Maaritias  Elect.  Saz. 


Filía  Auna  anica,  Wilhel- 
mi  PríncipÍB  Vraeiae,  Phílip|R 
HispaDÍae,  oudc  Begie,  mai- 
léi, coniaz. 


MauritíaB  Príncepe  Ora- 
niae ,  terror  Híapanoram ,  ex 
Anna  unicuB  et  heres. 


f-i 


AugustuB  Eleot.  Saz. 


ChrifitianuB  Elector  Saxoo. 
mortnus  Anno  aetatú  tríge- 
BÍmo,  incomparabíli  Impeiii 
damno ;  tribuB  impaberibos 
relictÍB  liberÍB. 


I 

í 


Sybilla  Soror  Germana 


Sydonia  Catbarina,  filia  ex 
FránciBco  Daee  Sazoniaeio- 
feríorís,  Emerici  Forgacb  Ba- 
ronifl  coniaz,  mortaa  in  Ghy- 
mee  caatro  Hungáriáé  Fiatrá 
HÍBtorici  haioB  GermanL 


(Több  k^xiratban  ,  b  Horányi  kiadáBában  is ,  a  CooDmentáríiuok  II. 

könyve  után.) 


553 


VII. 

POSTERIS  MEIS  HEHORIAE  ERGO. 

F.  ForgáchEp.  manu  mea. 

Rami  Cansanguineitatü 

Serenisaimi  Regis  Poloniae  Stephani  Báthorí  de  Somlyó  et  Principis 

Transjlv.  Christophori  Báthori  etc.  cum  Magnificis  Dominis  Simoné 

et  Emerico  Forgách  de  Ghymes. 


Stephanus  Telegdi 
Margaretha  Bebek 

r  ' 1 

Vajv.  Transilv.  «ab  loanne  R.)  (J^^^-  Zólyomi  de  Albes) 


UodreaaB.deS.  ChnBtophorii8B.deS.l    Catharina  Zólyomi 

Stephamu  B.  de  S.  Bex  Pol.  (Sigism.  Forgách  de  Ghymes) 


I  Simon  Forgáeh,  Paolui  Forgách,  Franc.  Forgách,  EmericuB  Forgách.  I 


(Eredetié  a  Forgách  család  ley^táráb.  Fasc.  W.  Nro  20.  közli  M  o- 
c B á r y  Nógrád  Várm.  IV.  169). 


TARTALOM. 


Toldy  Ferencz  Bevezetése V 

Ebez  függelék  : 

I.  Első  Ferdiaánd  király  oklevele,  mely  által  a 
Porgáchokat  báröságra  emeli,  1560.  martías  30.         LYIII 

II.  Negyedik  Pias  pápa  megerösitö  bnll^a  For- 
gácb  Ferencz  nagyváradi  püspök  részére ,  1560. 

júlias  17 LXI 

III.  Benessa  Péter  levele  II.  Jánoshoz,  1Ő70. 

febr.  2ö LXVII 

IV.  Második  János  oklevele,  melyben  Forgácb 
Ferenczet  kolosmonostori  birtokaiban  háborgat- 
tatni tiltja,  1570.  májas  22. LIIX 

V.  Maximilián  király  biztosító  oklevele  Forgácb 
Ferencz  részére  1571.  jan.  31 LXS 

yi.  Maximilián  király  levele  Forgácb  Ferencz- 
bez,  1571.  martias29 LXXII 

VII.  Brntas  János  Mihály  I.  levele  Forgácb  Fe* 
Ferenczhez.  1572.júninsl LXXIV 

Vin.  Bmtos  János  Mihály  II.  levele  Forgácb 
Ferenczhez,  Kelet  nélkül LXXVI 

IX.  Brutas  János  Mihály  III.  levele  Forgácb  Fe* 

renczbez.  Kelet  nélkül LXXIX 

X.  Brntas  János  Mihály  levele  Kovacsöczi  Far- 
kashoz. Kelet  nélkül LXXXI 

XI.  Tasi  Gáspár  Ajánló-levele  Bethlen  Gábor  fe- 
jedelemhez 1619.  júlias  7 ,     .     .  LXXXIII 

XII.  Vita  Aactoris,  scripta  per  Nicol.  Istvánfi     .  LXXXTÜ 


555 


Remm  Hongaricarum  sui  temporis  Commentarii. 

Liber  prímás 1 — 30 

Liber  secandos 31 — 86 

Liber  tertíus 87—96 

Liber  quartus 97—102 

Liber  qnintus 103—108 

Liber  sextus 109—155 

Liber  septímus 156 — 161 

Liber  oetayas 162—180 

Liber  nonns 181—187 

Liber  decimus 188 — 214 

Liber  nndecimas 215 — 229 

Liber  daodecimus 230—246 

Liber  decimas  tertiug 247 — 271 

Liber  decimas  quartus 272 — 279 

Liber  decimus  quintus 280—294 

Liber  decimus  sextus 295 — 352 

Liber  decimus  septímus 353 — 384 

Liber  decimus  octavus 385—408 

Liber  decimas  nonus 408—425 

Liber  vigesimus 426 — 456 

Liber  vigesimus  primns 457 — 492 

Liber  vigesimus  secundas 493 — 522 

Oratio  in  fnnere  Imp.  Ferdinandi  L  ha- 

bita  VIL  Aug.  1565 523—541 

Varia 542—546 

L  DeliberatioadFerdinandum  Imp.  de  negotio  Tran- 

sylvaaiam  a  filio  Regis  Joannis  recuperandi.  1561  542 

n.  Nádasdi  Tamás  nádornak 546 

m*  Ugyanannak 548 

IV.  Bornemisza  Pál  erdélyi  pttspök 548 

Y.  Forgách  Simonnak 550 

VI.  Genealógia  Sydoniae  Forgách 552 

VII.  Posteris  meis  memóriáé  ergo 553 


,;» i  • 


I 


f  MONÜMENTA 


í 


HUNGÁRIÁÉ  HISTORICA. 


SCRIPTOBES. 

XVII. 


MONUMENTi  HUNGAmAE  HISTORICA. 


MAGTAR 

TÖRTÉNELMI  EMLÉKEK. 


KIADJA 

A  MAGYAR  TUDOMÁNYOS  AKADEIÜA 

TÖRTÉNELMI  BIZOTTSÁGA. 


MÁSODIK  OSZTÁLY:  ÍBÓK. 


TIZENHETEDIK  KÖTET. 


FEST,    186(i. 

EGGENBEKGEIl  FEKDINAND  MAGYAR  AKAD.  KÖNYVÁRU>NA: 


BASOII¥AI  DEC8I  JÁNOS 


MAGYAR  HISTÓRIÁJA 


1692—1598. 


A  SZERZŐ  ELETÉVEL 


KÖZLI 


TOLDYFERENCZ, 

X.   AKAD.     B.   T.    S  A    TÖBTÉNBLlfl   BIZOTTSÁG   ELŐADÓJA. 


FEST,  1866. 
EGGENBERGER  FERDINÁND  MAGYAR  AKAD.  KÖ 


Hf—imi  Emkk  0«Mtár.  BMSf.  •kmá.  ay ■■#!■■■«.  riitea,  IMI 


DECSI  JÁNOS  ÉLETE  ÉS  MUNKÁI. 
BEVEZETÉSÜL. 


I.  Midőn  hazánk  XVI.  századbeli  egyik  legtu- 
dósabb, míveltebb  ésmunkásabb,  s  tán  legszellemesb 
^»  legtöbb  oldalú  írója  tört<5nelmi  munkájának  ma- 
radványát bemutatom,  a  szerző  némi  ismertetésére 
clöre  bocsátom  azon  kevés  adatot,  melyet  róla  össze- 
szedhettem 0- 


^)  Első,  ki  róla  néhány  sorban  említést  teszen,  egykorú 
földié  Lipovai  Jeremiás^  folytatója  a  wittenbergi  egyetem  ma- 
gyar tanulóiról  Laskai  Csókás  Péter  (Monedulatus)  által  adott 
lajstromnak;  1.   Weszprémi  István  „Medicorom  Hungáriáé  et 
•Transilyaniae   Biographia^   czimü   munkája    I.  kötetében  a 
191-193.  U.  —  Molnár  Albert,    szótára  2-dik  kiadásának 
előszavában   csak  Decsinek  Strassburgban   voltát   állapítja 
^eg,  és  Adágiáit  említi.  —  Ezek  után  tudtomra  első  szól  róla 
Schmeüd  Márton,  aBibliotheca  Hungarica  (MS.)  L  Sect  VUI. 
^w.  7.  §-ában,  Syntagmáját  bírálva. —  Rotarides :  Históriáé 
H^.  Literariae  Lineamenta  (Altona  1745.)  „inter  alia"  Syn- 
*»gniáján  kivül  említi  Históriáját,  melynek  elvesztet  fiSjlalja, 
P-  35. 43, 44.  —  Legtöbbet  tud  róla  Bod  Péter,  Athénásában, 
l''66n  a  68,  9.  IL,  ki  Hodoeporiconát  is  esmérte.  —  Hordnyi  a 
Ifamoria  Hung.Lköt.  1775.  p.  486  sk.  csak  Bodot  fordítja,  de 
*|^ja  hogy  a  Hodoeporicon  versekben  van,  8  véli  hogy  Histo- 
J%  a  lágrábi  jessoitákhoz  került.  —  BenkS  a  Transsilv.  I.  k. 
^^78.  p.  337, 8.  csak  Bodot  követL  —  WaUauky,  Conipectui 


VI  DECSI  JÁNOS  ÉLETE 

II.  Decsi  ^)  Czimor  ^)  János  birtokos  nemes  apá- 
tól *)  Decsen,  Tolna  vármegyének  népes,  és  a  XVI. 
században  már  nevezetes  református  ekklézsiát  bíró, 


Reip.  Lit.  in  Hung.  1785.  csak  Telegdihez  írt  levelét  nyom- 
tatja le  újra  Bodból.  —  Katona^  Hist  Crit.  XXVIII.  k.  p.  839. 
csak  Bodot  vonja  ki.  —  Seiverty  Vierter  Beitrag  zur  Gelehr- 
tengeschichte  d.  siebenbürgisclien  üngarn  u.  Sekler  (Sieb. 
Quartalschr.  VI.  1798.)  a  233—9  U.Bod,  Korányi  és  Schmei- 
zel  után  szól,  s  halála  évét  jegyzi  fel.  —  Kazinczy  F.  először 
ismerteti  Sallustiusát,  az  Erd.  Muz.  IIL  k.  1815,  a  176.  1.  — 
Bartholomaeides  L.  a  Memóriáé  Vngarorumban ,  1817,  sem 
mond  újat  a  wittenbergi  matriciila  dátumán  kivül  —  Mind- 
össze kevés,  részben  hibás,  adat,  kritika  nélkül. 

'^)  A  kor  írásmódja  szerint  Deczi,  mint  a  Synopsis  Phi- 
losophiae  czimén;  Sallustiusán  már :  Detsi^  s  ez  határoz;  deákiil : 
DeciuSj  mint  az  Adagiak,  a  Syntagma,  a  Telegdihez  írt  Epis- 
tola,  s  a  Commentáríusok  előtt.  Bod  Detzit,  Benkő  Détzit, 
Pray  üéczit,  Nagy  Iván  és  Szilágyi  Sándor  Décsit  és  Décsyt 
csinálnak  belőle,  holott  Tolnában  sem  Décz,  sem  Décs  helység 
nincsen,  deigen  Decs,  a  honnan  magát  Decsi  a  kor  szokása- 
ként nevezni  szerette. 

^)  Vezetékneve  Lipovainál  csupa  C-vel  jelelve  (loh.  C. 
Decius  Barovius) ;  Bodnál  először :  Tzimor  (Seivertnél :  Thi- 
mor,  sajtóhiba).  Ez  volt  családneve,  s  Bod  azt  tán  a  Hodoepo- 
riconból  vette.  Decsi  maga,  Commentáriusaiban  (itt  a  281. 
lapon)  Decsi  Gáspárt  és  Jánost  földiéinek^  de  nem  rokonai- 
nak, nevezi :  „In  iis  fuere  et  Caspar  ac  loannes  Deci?,  popula- 
res  mei,  qui  Debrecino  ad  praelium  profecti  ac  peditum  cohor- 
tibus  adiuncti,  sponte  pulcram  pro  patria  mortem  obiere",  t.  i. 
a  keresztesi  vérmezőn  1597.  oct.  26.  (Az  utóbbi  aligha  nem  a 
debreczeni  iskola  igazgatására  1588-ban  meghivatott  Tolnai 
János  lesz ;  az  elsőbb  pedig  Decsi  Oáspár  tolnai  pred.  és  költő 
lehetne,  ha  Lampe  világosan  1597.  Máté  najjjáray  tehát  sept. 
2 l-re  nem  tenné  halálát;  így  tán  hasonnevű  fia  lesz). 

*)  „ego  .  . .  quem  nunc,  cum  meis,  saevitia  Turcica  sedi- 
bu8  bonisque  patriis  eiectum"  (a  Syntagma  Ajánló  lev.). 


És  MUMKÁI.  VII 

akkor  mezővárosában^)  született^),  mely  a  felsöbara- 
nyai  superíntendentiába  Qsvén  ^),  ö  magát  Baronyai- 
nak*),  deákul  hol  Baroniusnak^),  holBaroviusnak^^) 
írta.  Első  oktatását  az  akkor  virágzó,  és  jeles  könyr^- 
tárral  bíró  *  *)  tolnai  reform,  iskolában  vette,  a  tudo- 
mányáról 8  különösen  zsidó  nyelvbeni  jártasságáról 
híres  Tolnai  Bálint  alatt*'),  ki  1575—81  közt  tanár- 
kodván,  Decsink  tolnai  iskolázása  is  szükségkép  ez 
időbe  teendő,  s  így  születése  is  1560  köré  fog  esni. 
Innen  Debreczenbe,  s  majd  Kolosvárra  menvén  tanul- 
mányai folytatására,  itt,  mint  jelesül  kiképzett  fiatal 
férfi,  Losonczi  Bánfi  Farkas  fejedelmi  tanács  úr  figyel- 
mét vonta  magára,  s  általa  fia  Ferencz  mellé  adva, 
ezt  külföldi  egyetemekre  kísérte. 

m.  A  kiindulás  Bonczhidáról  Brassó  és  Kézdi- 
Vásárliely  felé  történt ;  a  honnan  az  ojtozi  szoroson 
át  Moldvába,  Kis-Orosz-,  Poroszországon,  Pomerá- 
nián  és  Brandenburgon  át  Wittenbergbe  mentek,  s  itt 
1587.   júliusban    nevelő  és    nevendék    magokat   az 


*)  Tóth  Ferencz :  A  magyar  és  erdélyországi  Protestáns 
Ekklézsiák  Hist.  275. 1. 

®)  Ezért  nevezi  földiéinek  a  Decsieket  (3.  jegyz.). 

')  Lampe:  História  Eccl.  Ref.  inHung.  et  Trans.  p.  677. 

^)  Sallustiusa  cziralapján. 

•)  Ugyanott  az  Ajánlás  alatt. 

^")  A  wittenbergi  matriculában  (Bartkolomaeides:  Me- 
móriáé Vngarorum,  az  id.  h.) ;  Lipovai  szerint  (  Weszpréminél 
az  id.  h.) ;  a  Syntagmában ;  a  Telegdihez  szóló  Epist. ;  a  Com- 
mentáríusok  előtt.  A  Baranyaság  neve  is  Barovia  (Lampénál 
mindenütt). 

^^)  Lampe,  p.  667. 

>«)  Bod  az  id.  h. 


X  DEcsi  jIkos  Élete 

leket  védett,  mit  tenni  nem  fojtott,  ha  nem  ezen 
aristotelicus  philosophns  alatt  hallgatta  vala  a  böl- 
csészetet. Úgy  látszik  innen  látogatták  meg  utazóink 
Francia-  és  Olaszországot,  mely  útról  Decsi  egykorú 
íöldie,  Lipovai  Jeremiás,  tanúskodik  '  ^) ;  a  francia- 
országira látszik  azonfelül  Decsi  egyik  előszava  mu- 
tatni, ahol  francia  jogtudósokkal  szemben-voltára 
hivatkozik^'). 

V.  Míg  Decsi,  a  kolosvári  collegiumban  befejez- 
vén hazai  tanulmányait,  mintegy  öt  évet  külföldön 
múlata,  a  szigeti  és  pécsi  bégek  apró  harcai  és  rablá- 
sai folytán,  nem  csak  maga  pusztult  ki  atyai  javai- 
ból, hanem  az  övéi  is  kiszorultak  lakhelyeikből,  s 
Erdélyben,  Bátori  Zsigmond  fejdelem  szárnyai  alait 
kerestek,  és  találtak  is,  menedéket^'),  mit,  alig  kétel- 
kedhetünk, Decsi,  hatalmas  pártfogója  Bánfi  Farkas, 
s  tán  most  már  Varkucs  György  hadi  kapitány") 
és  Kovacsóczi  Farkas  cancellár  '  *)  közbejárásoknak 
is  köszönhetett,  kik  Decsinek  jóemberei  voltak.  Itt 
telepedett  tehát  le  ömaga  is  1592  végén,  kénytelen 
egyszersmind  az  övéiről  is  gondoskodni  ^*).    Minden 


^V  99 P^^^  ItalicaMj  OaÜicas  et  Germanicas  peregrinatio' 

nes**  {Weszprémink\  az  id.  h.), 

*•)  ^Coepi  quoadam  excellentes  Germaniae  ac  Galliae  i«r^ 

cansuUos  obnixius  rogare. . .  ^  mond  a  Syntagma  Előszavában. 
*^)  „ . . .  propter  memóriám  collati  nuper  benigne  in  ímos 

beneficii. .  .**  (Synt  Ajánló  lev.).  Szülői,  testvérei  értetnek-e  az 

övéi  alatt,  azt  ki  nem  deríthettem. 

««)  A  kinek  ajánlotta  1588-ban  Adágiáit 

23)  A  kinek  ajánlotta  1595  ben  Philosophiáját 

"**)  „E  Germania  reversus  . .  .  inUgrum  fere  annum  hic 

transigere,  familiarUnuque  meoruniy  nuper  editione  ac  tyran- 

nide  Tarcica  elapsorum,  rebu9  operám  dare  coactus  fueram*' 


É8  MUNKÁL  EK 

inakat  Í8  vezetett  volna  be  ez  idétt  ^az  imperiomi  és 
magyar  törvényekbe  és  egyéb,  úrfíaknak  szükséges, 
tudományokba^,  név  szerint  Zsombori  Sándort, 
Zsombori  László  tanács  űr  fiát,  és  Budai  Mártont, 
Kovacsóczi  Farkas  cancellár  öcscsét.  Annyi  áll,  hogy 
ezek  neveit  a  wittenbergi  matriculában  hiába  keres- 
sük, s  hogy  ö  maga  ez  idiíböl  csak  egy  tanítványát 
említ  ^*);  lehet,  hogy  a  Bod  adata  a  későbbi,  strass- 
burgi,  múlatásra  értendő.  Egyébiránt  Decsi  tanítástól 
és  saját  jogi  tanulmányaitól  fenmaradó  mellékes 
óráiban  ^'),  még  Wittenbergben,  Erasmus  Rottero- 
damus  közmondásos  könyvét ,  másokéiból  bővítve, 
magyar  szöveggel  látta  el,  s  már  1588-ban  közre  is 
bocsátotta.  Hogy  még  1589-ben  is  itt  múlatott,  arról 
Decsi  azon  versezete  világosan  tanúskodik,  melyet  ez 
évben  Forgách  Mihálynak  akkor  s  ott  megjelent 
munkácskája  elibe  vetett  ^*). 

IV.  Ha  jól  sejtek,  ez  évben  cserélte  fel  Decsi, 
nevendékével,  vagy  tán  maga,  a  wittenbergi  egyete- 
met a  strassburgival,  ahol,  lehet,  hogy  Kovacsóczi 
öcscse  is  volt  gondjai  alá  bízva.  Annyi  bizonyos, 
hogy  Decsink  később  (1595),  Hawenreuter  János 
Lajos  bölcsészettanár  elnöklete  alatt  bölcsészeti  téte- 


—  alienis  studüs,  quibus  ut  consulerem  magis  etiam  quam 
meis,  operae  pretiom  erat  Id  quod  tanta  fide,  industría  ac  as- 
siduitate  feci,  quantam  Deus  Opt  Max.  ac  boni  doctíque  viri, 
quíbascum  vizimus,  testari  possunt^ 

^^)  „. . .  cmn  eiu8,  qui meae  fidei  eammiasut  erat,  profectni 
ssLŰBÍácGTej  eumque  politicis  hisce  studiis  ímbai  maximé  cape- 
rem." 

>^)  0  . . .  sed  com  mccinída  haec  operU  inter  severiom 
studia  saltem  obiter  percorrerímos. .  .^  Az  Adagiak  EIömmv. 

<^  Oratio  de  Magoanimitate  regia,  vírtate  et  Magnanimfl 
ficripta  et  recitata  Wit.  1589.  Typis  Z.  Cratonis  (egyei,  könyvi.) 


Xn  DEC8I  JÁNOS  ÉLETE 

Kolosvárt ;  sőt  innen  tett,  tán  csak  is  a  bölcsészeti  babér 
megnyerése  végett,  egy  második  utat  Strcissburgha. 
T.  i.  Mobiár  Albert,  híres  szótára  második  kiadásá- 
nak előszavában  (1611)  azzal  dicsekszik,  hogy  De- 
csinél  Strassburgban,  sok  évek  előtt,  mint  i^u  még, 
kegyeletesen  tisztelgett^^):  Molnár  pedig  csak  1593. 
májusban  jött  először  Strassburgba  ^®),  midőn  Decsi 
Kolosvárt  Syntagmáján  dolgozott ;  de  későbbre  sem 
tehető  Decsi  egyetemi  disputátiója ,  mint  1595,  mert 
tanára  Hawenreuter,  ki  azon  alkalommal  elnökölt,  ez 
évben  hagyta  el  bölcsészeti  tanszékét '  ^) ;  s  maga  az 
ekkor  védett  munkája :  Synopsis  Phüosophiae^  ez  év- 
ben jelent  meg.  —  Különben  Vásárhelyt,  a  tanítás 
mellett,  buzgón  folytatta  Decsi  irodalmi  pályáját  is. 
Szinte  1595.  végeztébe  Sallustiits  magyar  fordítását ; 
innen  intézte  Telegdi  Jánoshoz  1598-ban  ama  híres 
levelét  a  húnscytha  írásról ;  végre  itt  készült  történeti 
nagy  mtmkája^  melyet  az  egyetemi  könyvtárban  levő 
töredék  másolat  szerint  1603.  apríl  14.  előtt  fejezett 
be.  Halálát  Seivert  161  l-re  teszi''):  annyi  bizonyos- 
nak látszik,  hogy  ez  évben  többé  nem  áíí''). 


^*)  Szencei  Molnár  Albert  döntő  helye,  szótára  második 
(1611-ki)  kiadásának  Előszavában  így  hangzik  :  „Inspersi 
praeterea  et  usitatiora  proverbia  nngarica^  cum  corresponden- 
tibuB  adagiis  latinis.  Ea  autem  selegi  ex  Libello  Adagiorum 
Latíno-Vngaricorum  CL  Víii  loannis  Decii  Barovii  P.  M.  quem 
arUe  muUoa  annoa  Argentínáé  adolescenB  observanter  ooluu 

*p  L.  gr.  Kemény  Józsefet :  „Molnár  Albert  Emlékezeté- 
ben" (Új  M.  Múzeum,  1859.  L  312.  sk.  11.). 

3«)  L.  JöcheH,  Alig.  Gelehrten-Lexikon,  H.  1404.  L 

^^)  L.  Siebenb.  Quartalschrift.  az  id.  h. 

^3)  Ha  t  i.  Molnárnak  a  29)-ik  jegyzésben  idézett  he- 
lyén a  P.  M*,  mint  alig  lehet  máskép,   Piae  Memoriae-nek 


És  MUNKÁI.  xin 

VII.  Munkái,  melyek  eddig  ismeretesek,  a  kö- 
vetkezők : 

1.  Hodoeporicon  Itineris  Transylvanici^  Molda- 
vicij  Bussici  etc.  Vitebergae  1687.  4.  ~  Első  Bod  Péter 
említi,  ki  úgy  látszik  ismerte  azt ;  a  többi,  még  külföldi 
irodalmi  történészek  is,  csak  őutána  írják  le  a  felebbi 
módon  megrövidített  címet;  Horányi  azt  is  tudja, 
hogy  versben  van.  Minden  igyekvéseim  azt  magyar, 
erdélyi  s  külföldi  könyvtárakban  feltalálhatni,  vala- 
mint az  akadémiának  ez  iránt  közre  bocsátott  felszó- 
lítása, siker  nélkül  maradtak. 

2.  Adagiorum  GraecO'LatinO'Vngaricorum  Chi- 
liades  qidnque^  ex  Des.  Erasmo,  Hadriano  lunio,  lo- 
anne  Alexandro,  Cognato  Gilberto,  et  aliis  optimis 
quibusque  Paroemiographis  excerptae,  ac  Vngaricis 
Proverbiis,  quoad  eius  fieri  potuit,  translatae,  studio  ac 
opera  succisiva  loannis  Decii  Baronii.  Bartphae.  Ex- 
cudebat   lacobus  Klösz.  Anno  1588.  12rétben.   **) 


olvassuk.  Kelt  pedig  az  Előszó  1611.  martíus  7.  Nemievén 
feltehető,  hogy  Decsi  halálának  híre  rögtön  elhatott  Molnárhoz 
Marbnrgba^  hol  ez  Előszó  költ,  bizton  hihetjük,  hogy  1611 
előtt  halt  meg,  minden  esetre  tehát  1603  és  1611  közt:  amaz 
évben  Íratván  már  le  Commentáríusai.  Áz  azutáni  időre  élte 
semmi  körülményeiről  sem  értesülünk. 

'^)  ^S7  találom  a  teljes  chnet  1828-ki  kivonataimban 
Bnrián  Pál  akkor  budai  ókönyvkereskedő  könyvészeti  jegy- 
zeteiből. Nyomtatva  volt-e  vagy  írva  a  Buríánnál  látott  pél- 
dány címlapja^  azt  feljegyezni  elmulasztottam.  Egészen  így 
adja  azt,  de  az  j^Excudebat  lacobus  KUkz^  nélkül,  Szathmári 
Pap  Mihály,  egykori  kolosvári  ref.  coll.  tanár,  Bod  Péter  M. 
Athenásához  írt  becses  pótlékai  közt  (az  Erdélyi  Múzeum 
könyvtárában,  Szabó  Károly  könyvtámok  úr  közlése  szerint). 
Jankowich  Miklós  igy  hozza  fel  a  czímet:  „Adagiorum  Graeco- 
Latino-Vn^aricorum  Chiliades  quinque,  ex  Desiderio,  Erasmo, 


MONÜMENTil  HUNGÁRIÁÉ  fflSTORICA. 


MAGYAR 

TÖRTÉNELMI  EMLÉKEK. 


KIADJA 

A  MAGYAR  TUDOMÁNYOS  AKADÉMIA 

TÖRTÉNELMI  BIZOTTSÁGA. 


MÁSODIK  OSZTÁLY:  ÍRÓK. 


TIZESHETEniK  KUTET 


PEST,    ISM. 
EGGENBEKGEIÍ  FEKDIJÍÁND  MAGYAR  AK.VD.  KÖNYVÁRUSNÁL 


^h^ 


BABONYAI  DECSI  JÁNOS 


MAGYAR  HISTÓRIÁJA 


1592—1598. 


A  SZERZŐ  ÉLETÉVEL 

KÖZLI 

TOLDYFERENCZ, 

M.  AKAD,    B.   T.    8  A    TÖBTÉNELlfl  BIZOTTSlO   ELŐADÓJA. 


PEST,  1866. 
EGGEXBERGER  FERDINÁND  MAGYAR  AKAD.  KÖNYVÁRUSNÁL. 


XVI  DECSI  JÁNOS  6LBTE 

mondásokra  fordított  figyelmet.  Heltai  Gáspár,  Me- 
séiben, —  és,  ha  csakugyan  jól  sejtem  öt  a  magyar 
„Salamon  és  Markalf"  írójának,  ebben  is  —  elősze- 
retetet mutatott  már  azok  megfigyelése  és  használá- 
sában ;  magának  Decsinek  vallomása  szerint  pedig  (1. 
alább  a  XLIII.  1.)  bizonyos  y^SUdyósi  Miklós^  s  még  más 
már  elhunyt  komoly  férfiak^  foglalkoztak  volt  előtte 
is  példabeszédek  gyűjtésével,  kiknek  munkái,  ú.  m. 
ha  megvolnának,  ez  az  ö  gyűjteménye,  vagy  feles- 
legessé, vagy  jelesbbé  vált  volna.  így  tehát  ö  csak- 
ugyan előd  használása  nélktü  dolgozott ;  s  azért  nem 
csodálhatni,  hogy  nem  mindig  ad  vissza  közmondást 
közmondással,  hanem  gyakran  csak  fordít,  vagy  csi- 
nál analogont,  vagy  magyaráz'^).  Még  is  ő  igazi  még- 


is emlegetett  Brasdcanus  (f  1539) :  „Proverbiorum  Symmicta'; 
viszont  Cognatus  Gilbertus  a  híres  Cousin  Gilberij  Erasmus 
tanítványa  (f  1567) :  ílagoífucov  űvlXoyioj  quas  Erasmus  in 
suas  Chiliades  non  retulit 

3«)  Például : 

HerctUei  Idbcres :  Iszonyú  nagy  munkák. 
Qlauci  ürs :  Hamar  mü. 

ExigU  a  étakuit  farinaa :  Elveazi  ő  bizony  ahol  mit  vehet. 
Adaetum  iunurandum :  Készeritesből  való  esküvds. 
ÁWum  panem  pinaere :  Nagy  dolgot  ig^mi  maga  felől. 
£"110  euiqué  »tu!HUa  noeet:  Rinekkinek  az  ő  maga  bolondsága 
árt  8tb. 

De  többször  csakugyan  találó  közmondásokkal,  vagy 
legalább  phrásisokkal,  adja : 

Oéneronu  es  esc  erumena :  Pénz  emberség,  ruha  tisztesség. 
Óléba  anmm  anget :  Tóba  visz  vizet. 
Genéroiior  Oodro:  Elmehetsz  nömösségedvel. 
Scruta  laudat  sarutariua :  Czégér  nélkül  is  elkel  az  jó  bor. 
Seahrosior  Meride :  Sem  izi  sem  bűzi. 
Quid  ad  Mereurium  f :  Semmit  nem  hoz  az  az  konyhára. 
Cave  ti!n  a  eane  mtUo  et  aqua  Hlente :  Lassú  víz   partot  mo^ 
Mord  eb  hamarébb  megmar  stb. 


És  MUNKÁI.  XVII 

indítója  közmondási  és  példabeszéd!  irodalmunk- 
nak :  t.  i.  az  ö  könyvéből  vette  át  Molnár  Albert  a 
közmondásokat  szótárába,  ^Q  innen  lettek  azok  a 
magyar  szótárak  álló  czikkeivé,  s  irányzák  kétségte- 
lenül mások  figyelmét  is  e  tárgyra  úgy,  hogy  Decsi 
lett  e  munkája  által  közmondás-irodalmunk  valódi 
atyjává,  s  utána  minden  századnak  viszont  a  maga 
közmondás-gyűjtője. 

3.  Syntagma  Institutionum  Ittris  Lnperíalis  ac 
Vngaríd,  quatuor  perspicuis  Quaestionum  ac  Re- 
sponsionum  Libris  comprehensum,  opera  ac  studio 
loaunis  DeciiBarovii.  Anno  Salutis  1593.  Impressum 
Claudiopoli  Transylvaniae,  typis  Heltanis.  4rétben, 
12  számozatlan,  61  számozott  levél,  667  1.  s20  lapo- 
zatlan  lapnyi  index,  öszvesen  tehát  833 1.  —  Külföldön 
megismerkedvén  a  római  joggal,  s  azzal  a  magyart 
összehasonlítván,  felismerte  ennek  hibáit,  hiányait  és 
módszertelenségét**),  mi  viszont  a  hazai  törvények 
reformjának  eszméjét  költötte  fel  benne.  De  ö  tegyen-e 
kísérletet,  így  elmélkedik :  ő  a  magán  ember,  a  nem 
is  gyakorlati  jogász  ?  Másfélül  gáncsolandó-e,  ki  a 
haza  intézményei  javítására  magán  úton  is  törekszik  ? 
Még  is,  bár  ö  nem  törvényhozó,  s  nem  köz  tekintély- 


^)  „Inspersi  praeterea  (L  i.  Szótára  második  kiadásába^ 
1611)  et  nsitatiora  Proverbia  Vngarica  cum  correspondenti- 
bos  Adagiis  Latinis.  Ea  autem  selegi  ex  Lihdlo  Adagiorum 
iMtínO'Vngaricorum  Cl.  Viri  loannis  Decit  Baronii  P.  M. 
quem  ante  multos  annos  Argentínáé  adolescens  colui.^ 

'®)  „Cognoveram  enim  leges  nostras  non  solom  ordine 
confuso  coUectas  ac  stylo  squallido  conscríptas  esse,  sed  etíam 
plarímis  naevis  atque  defectíbus  scatere"  —  írja  az  Elöszában; 
l.  al.  az  LVII.  l 


MOVUM.  HÜHOk   HIST.   SCBIFTORBS«  ZTH. 


XVIII  DEC8I  JÁNOS  ÉLETE 

lyel  hirdeti  tanait,  hanem  caak  mint  bölcsész  azok. 
nak,  kik  mindkét  jog  alapjait  érteni  kivánják :  legyen 
—  ezt  óhajtja  —  ki  az  ö  művén  javítva,  a  hazai  tor- 
vényeket^  a  Rendek  kőz  megegyezése  hozzd-járúltával^ 
minden  tekintetben  tökéletesekké  tegye  f^^)  E  végre  kí- 
sérletté meg  a  két  jogot  úgy  kötni  össze,  hogy  a  ma- 
gyarnak hibáit  a  rómainak  méltányossága  szerint  sze- 
lidítse,  hézagait  kitöltse,  módszerbe  hozza,  és  barbár 
alakját  választékossá  tegye*  ^).  Verbffczi,  a  kánoni  és 
római  jog  ismerete  által  kiképzett  jogtudós,  midőn  a 
haza  szokásos  törvényeit  codiíicálta,  tudományát  két- 
ségtelenül felhasználta  munkájában,  de  6  mint  köz 
tekintély    alatt   álló  valódi  törvényhozó    működött : 

Deesí  első  volt  hazánkban,  ki  mint  tudós,  a  tudomány  ál- 


'•)  „At  dicat  qiiis  refarmationem  DecreH  Vngariei,  tc4 
seculoruiD  consensu  confirmati,  frustra  tentari  ab  homine  pri- 
vatOy  et  eo  quidcm;  qui  nunquam  in  foro  iudiciorum  versahis 
8Ít . .  Verum  enimvero,  si  quis  eo  sua  studía  dirígat,  tU  melior<i 
prioribus  seu  consilia^  seu  instituta,  iustis  rationibus,  volenti 
patriae,  privato  sttidioj  perstiadere  canetnr :  eum  ego  non  repre- 
hensione;  sed  laudibns  ac  praemio  dignum  esse  iudicaveríni.' 
—  „Haec  enim  7íon  ego  vi  Legislator,  publíca  authoritate  pro- 
mulgavi,  sed  ut  Philosophus  et  Sapientiae  studiis  addictos,  pri- 
vato studio  in  meos  ac  eorum,  qui  fundamenta  iuris  utriusqot 
ex  ipsis  fontibjis,  auimi  causa,  cognoscere  cupiunt^  usas  col- 
legi."  —  „Exlstat  igitur  aliqvis  e  posterip,  qui,  quod  ego  in 
recensendo  iure  Vugarico  ob  ingenii  tenuitatem  . .  .  non  fo 
tui...  leges  patrias,  üccedente  pnblica  Ordinnm  aulhoriUlf 
omnibus  numeris  absolutas  reddat.^  Otfy  LVL  LIX.  H. 

*®)  „Ita  ius  Vngaricum  Imperiali  coniungere  conatii? 
sum,  ut  illius  naevoB  huius  aequitate  temperarem,  defectii> 
ubertate  supplerem,  confusionem  methodo  corrigerem,  squai- 
lorem  ac  barbariem  elegantia  mitigarem  ac  expolirem.**  Ott, 
LVIIL  l 


És  MUNKÁI.  XIX 

I 

lispontjáról  merte  szóba  hozni  a  magyar  jog  reformját 
s  annak  szükségét,  s  egyszersmind  ahoz  liozzüjárúlni, 
nagy  monkájával,  igyekezett  is.  S  ebben  ö  úgy  járt  el, 
hogy  a  Verböczi  törvényerejű  szabályait  a  római 
jogrendszer  során  adta,  de  folyvást  a  Négyeskönyv- 
re, helyenként  a  kir.  végzeményekre  is  figyelmezve, 
mindenütt  pedig  a  római  jog  értelmezéseit,  sőt  ennek 
sanctióit  is  mint  alapot  előre  bocsátva,  s  a  magyar 
jog  által  elő  nem  látott  eseteket  a  római  szerint  in- 
tézve el.  Nem  tagadhatni  hogy,  bár  a  római  jognak 
8  egy  codificáló  törvényreformnak  Decsi  beútat  nem 
szerezhetett,  még  is  az  összehasonlító  és  kiegészítő 
tárgyalás  által  a  magyar  jogeszmék  körét  tetemesen 
bővítette,  s  azoknak  új,  tudományos,  alapot  vetett*^). 


^■)  Schmeizel  „Bibliotheca  Hungarica"  cimtt  kézirati 
munkájában^  Sect  I.  Class.  VIII.  a  7.  §-ban  más  Ítéletet  hallat 
&  jeles  munkáról  :  „In  quantum  lura  Hungarica  in  Trípartito^ 
3um  lure  Civili  et  Canonico  Romano  conveniant ;  aut  ex  iis 
ianquam  fontibus  profluxerint ;  denique  qualis  et  quanta  pe- 
regrinis  illis  luribus  adhucdum  in  Hungária  sit  auctoritas^ 
lisputatum  et  aliquando  inter  doctos  fuisse  constat  Primus, 
}ui  in  hoc  argumento  vires  suas  periclitare  voluít,  lo.  Decius 
uit,  Hongarus  a  tracta  Hungáriáé,  in  quo  locus  natalis  eius 
^ontigit,  BaroviuB  dictus,  cui  debemus :  Syntagma  Institutio- 
mm  et  luris  Imperialis  et  Hungarici.  Claudiopoli.  1593.  4. 
'raefatione  praemissa  oceasionem  suscepti  laboris  plenius 
narrat^  ac  inde  Methodo  Tabellari  Iiistitutionum  Titulos  pro- 
>onit,  et  per  quaestiones  resoluit;  et  quae  in  lure  Hungáriáé 
onformia  lurí  Romano  esse  putat,  edocet.  Circa  finem  sex 
üenturias  variarum  luris  Regularum  et  Sententiarum  ex  Serip- 
ara S.,  lure  Romano,  Canonico,  uti  ex  Aristotele,  Cicerone^ 
liisque  scríptoribus,  depromptas  adiecit  Quo  laboré  id  égit 
Luctor,  alias  omnino  doctus,  ut  ex  nimia  in  lus  Romanum 
ropensione,  multa  obtorto  quasi  coUo,  huic  suo  libro  ingesse- 

6* 


XX  DBCSI  JÁNOS  ÉLETE 

4.  Synopsis  Philosopkiae^  in  prívatum  memome 
8ub8Ídium,  thesibus  et  velut  apliorísmis  quibusdam 
comprehensa,  et  ad  disputandum  proposita  in  Acade- 
mia  Argentínensi ,  praeside  loanne  Ludovico  Hav- 
venreutero,  Med.  et  Phil.  Doctore  atque  Profesaore, 
respondente  et  authore  loanne  Deczio  Vngaro.  Wi- 
tebergae,  per  praelum  Welacianum  Anno  M.  D.  XCV. 
Kia8.  A— H  ívek,  125  számozatlan  lap.  Ajánlva  II- 
lustri  et  Magnifíco  Dominó  D.  Wolphango  (qíc)  Ko- 
vaczioczio,  Regni  Transylvaniae  Cancellario  atque 
Senatori  sapientissimo  .  .  in  perpetuae  observantiae 
monimentum  stb.  —  Az  öszves  bölcsészetet,  az  újpe- 
ripatetikusok  iskolája  által  kitűzött  körben  s  annak 
szellemében,  két  fö  rész  —  az  elméleti  és  gyakorlati 
—  szerint,  t.  i.  amabban  a  Mathematikát,  Physikát, 
és  Metaphysikát,  ebben  az  Ethikát,  Politikát  és  Oe- 
konomikát,  öszvesen  570  tételben,  tárgyalja.  LiOgikai 
élesség  módszerben  és  kifejezésben  jellemzik  ezen 
aphoristicus  módon,  tömötten,  dolgozott  rendszert, 
melyből  alább,  LXII.  l  mutatvány  áll^^- 

6,  Az  Cains  Críspus  ScdtAstitanac  kei  Históriaiam 
Elseo.  Lucius  Catilinanac  az  Romai  birodalom  ellen 
való  ország  arulasarul.  Masodic.    Az  Numidiai  lu- 


rít ;  ncc  pauciorcs  doctrinas  hacreticas,  in  se  bonas  satis,  immis- 
cuerit,  adpraxin  verő  et  usuvi  forensirm  in  Hungária  vatUtwroi^ 
tU  magnum  nihiL^  —  Látni  hogy  Schmeizel  nem  tudományos 
szempontból  itéli  meg  Decsit,  nem  is  mint  a  docirinának  a 
( örvény hozíisi-a  befolyást  kivívni  akaró,  korát  megelőzS,  nagy 
kísérletet  móltatja,  hanem  pusztán  csak  gyakorlati  oldalról 
tekinti  —  s  így  mint  valami  nagy  semmit  itéli  el  —  DecsiTcl 
o^yiltt  magamagát 

*'0  Egyetlen  előttem  ismeretes  példánya  a  nemzeti  mú- 
zeum könyvtarában. 


É8  MUNKÁI.  XXI 

giirta  kiralynac,  az  Romaiak  ellen  viselt  hadárul: 
Had  viselöknec,  es  minden  renbeli  embereknec  hasz- 
nokra, deákból  magyarra  fordittatot.  Baronyai  Detsi 
János  által.  Cum  gratia  et  privilegio  Illustrissimi 
PrincipisTransyluaniaeetc.  Addecennium.  Nyomtat- 
tatot Szebenben,  Fabricius  lanos  által.  1.  5.  9  6. 
KisSr.  6  számozatlan  és  51,  meg  97  számozott  levél, 
íehát  308  1.  —  Ajánlva  ^Serenissimo  Principi  ac  Do- 
minó, Dominó  Sigismundo  Dei  gratia  Transyluaniae, 
Moldáviáé,  Transalpinae  Valachiae,  et  S.  Rom.  Imp. 
Principi,  Partiam  Regni  Vngariae  Dominó,  et  Sicu- 
orum  Comiti  etc.  Hanc  Salustianam  coniurationis 
]!atilinaríae,  et  lugurtini  belli  Históriám  nativa  a  se 
ingna  donatam.  In  publicum  testimonium  gratulatio- 
lis  de  fusis  fugatisque  ex  Transalpina  copiis  barbari- 
is,  et  saluo  ac  incolumi  eiusdem  Principális  Maiesta- 
is  reditu  a  Germanico  Imperatore.  loannes  Decius 
(aronius  literarij  xenij  loco  cum  subiectissima  animi 
romptíssími  significatione  D.D.  D.***)  —  Az  1595. 

^3)  E  jeles  munka^  első  kísérlete  egy  római  classicus 
lAgyar  műfordításának;  váltig  ismeretlen  volt  irodalmunkban 
;ész  1815-ig;  midőn  Kazinczy  Ferencz  első  említette  azt  fel 
iz  Erd.  Múzeum  III.  k.  176. 1.)  azon  példány  nyomán,  melyet 
rimóczi  Szentmiklóssy  Alajostól  ajándékul  vett  E  példány, 
ül  teljes,  Jugurtha  80-d.  levelével  szakad  meg,  s  így  végül 
7  levele  hiányzik.  Kazinczy  azt  1828-ban  Jankowichnak 
ándékoztA;  ki  már  ekkor  egy  más,  teljes  és  ép  példányt  bírt; 
ely  jelenleg  a  m.  akadémia  könyvtárának  egyik  legnagyobb 
:kaságát  képezi  (melynek  számára  az  60  ezüst  frton  szerez- 
tett  meg).  Egy  harmadikat;  elül  hat  s  hátúi  egy  levél  híán; 
ulcsár  István  bírt  (jelenleg  az  én  könyvtáramban) ;  végre  egy 
gyedik  a  Horvát  István  könyvtárával  jelenleg  a  nemz.  mu- 
umé.  Ez  utóbbi  három  példány;  mind  Burián  Páltól  került; 
ig  1828  előtt 


XXII  DEC8I  JÁNOS  ÉLETE 

sept.  29.  kelt  előszó  szerint  az  indította  szerzőnket 
^az  bölcs  historiairó  Salustius^  fordításának  kiadá- 
sára, hogy  ^ne  csak  azoknak  használna,  kiknek  fő- 
képpen es  kiválképpen  hasznokra  es  tanulságokra 
magyaráztam  vala  meg^  (bizonyosan  tanítványait 
érti),  ^hanem  minden  egyéb  renden  való  embereknek 
is^,  hogy  a  história  olvasására  édesítse,  melyből  a 
hadban  és  tanácsban  forgók  s  a  nemesség  vaj  menn}ít 
tanulhatnak ;  hogy  a  tudós  embereknek,  de  főkép  a 
felső  renden  valóknak  példát  mutasson  fel  mint  keU- 
jen  magát  efféle  „tisztességes  mulatságban  foglalni^, 
—  s  mennyire  illenék  hozzájok  „való  dolgoknak  hií^ 
toriáját  megirniok,  avagy  I.  Caesar,  Livius,  Tacituíi. 
Curtius  es  egyéb  efféle  bölcs  historikusoknak  íráso- 
kat magyar  nyelvre  forditaniok^ ;  végre  hogy  alkal- 
ma legyen  a  fejedelem  török  győzedelmein  érzett  örö- 
mét e  munkájával  is  kimutatni**).  Decsi tehát  Salliis- 
tot  tartalma,  nem  classicai  formája  kedvéért  adta,  ^ 
figyelmet  érdemel  mikép  itt  is,  mint  jogtudománxi 
nagy  munkájánál,  főleg  politikai  czélokratörekedet 
Mégis,  korában  ritka  classicai  képzettségénél  fogvi 
a.  tartalmi  hűségre  törekvés  mellett  szerzője  sajátsá- 
gos és  választékos,  tömött  formáival  is  megküzdő t,^ 
ez  igyekvéssel  egy  új  mozzanatot  vitt  be  a  nyelvk 
mely  által  prózája  a  XVI.  század  legszebbjeivel  vi- 
télkedik. 

6.  loannes  Deckbs  Barovius  loanni  TdegcUo  S 
F.  D.  Ex  Foro  Siculorum,  die  V.  Mártii  MDXO'in. 
Áll  Telegdi  János  elég  híres,  bár  csekély,  ily  ciíie' 

««)  L.  Decsi  Előszavát  alább  a  LXIII.  sk.  lapokon,  seb 
bár  Kazinczy  azt  üresnek  monda  az  id.  A.,  sokat  hagy  a k' 
állapotaira^  s  némít  Decsire  nézye  íb,  kiolvasnunk. 


SS  MUNKÁI.  XXin 

munkája  előtt:  ^Rudimenta  priscae  Hunnorum  lin- 
guae,  brevibus  quaestionibus  et  responsionibus  com- 
prehensa,  Lugduni  Batav.  1598.^  s  azóta  a  levél  több- 
ször lenyomtatva*^).  —  Decsi  legismertebb  darabja, 
bár  nem  egyéb  buzdító  levélnél,  de  melyet  egy  ne- 
vezetes irodalpmtOrténeti  adaton  kivűl  az  életrajzi  ér- 
dek tesz  becsessé. 

Vni.  Ezek  után,  vagy  talán  már  1593.  óta,  Decsi 
egész  gonddal  atörténelem  felé  fordult.  A  Syntag- 
ma  Előszavában  ugyanis  hazai  történelmünknek  a  mie- 
ink által  elhanyagoltatását  panaszolván  :  íme  — 
így  elmélkedik  —  ha  az  egy  Márk^  különben  míve- 
letlen  író,  régi  dolgainkat  fel  nem  jegyzi,  saját  honi 


*^)  E  curíosum  inkább,  mint  irodalmi  becstt,  Rudimenták 
nyomtatott  példányát  egy  magyar  irodalomtörténész  sem  látta, 
de  egykori  léteztén  alig  enged  kételkednünk  a  Bél  Mátyás 
hason  tárgyú  munkácskájának  (Literatura  Hunno-Scythica, 
Lips.  1718)  lipcsei  bírálója,  ki  arra  így  hivatkozik  :  „Operae 
pretium  forte  fecisset  Cl.  Auctor,  si  Tractatum  Lugdani  Ba- 
tavorum  1598  in  8.  editum,  qnem  non  vidisse  videtur,  in  con- 
silium  adhibuisset"  (1.  Wallaszky  Consp.  Reip.  Liter,  in  Hung. 
Pos.  et  Lips.  1785.  p.  2.  s  a  második  kiadásban  u.o.).  így  csak 
a  szemmel-látó  szólhat,  ki,  mint  elfogulatlan  külföldi,  azon 
kivül  hitelt  is  érdemel.  Bírja  hibásan  írott  mását  a  giesseni 
egyetem  könyvtára,  melyből  Schwarz  Godofréd  irattá  le;  ebből 
viszont  egy  „Lad.  M.  Szanchii  Vngarus^  írta  le,  mely  példány 
Comides  birtokába  került,  s  jelenleg  Lugossy  Józsefé.  Kézzel 
irt  másolat  van  a  marosvásárhelyi  Teleki-könyvtárban  is  (Bib- 
liothecae  Sam.  Com.  Teleki  Pars  Tertia,  p.  256.);  nálam  a  két 
utóbbinak  htt  másai.  —  Decsi  Epistoláját  újabban  kiadták 
Bod,  a  M.  Athénás  Előszavában  (1766-ban)  és  Wallaszky  (id. 
műnk.  L  része  5.  §-ában  1785  és  1808);  mindazáltal,  a  ke- 
zemnél levő  másolatokból  méltónak  tartottam  azt  ide  is  beik- 
Ütni  (L  alább  LXVII.  sk.  11.) 


XXIV  DBCSI  JÍJI08  ÍLETE 

foliiünköu  iihrn*^ben  idegenek  volnánk,  mert  Tnróc^ 
otole  véne  iVzres  »nvagát,  de  oly  barbár,  és  költői 
stíllel  élve,  hogy  inkább  elhomályo8Ít|a  a  történ^;et, 
semhogy  a  haa  dicsoe^^ét  emelni  akarni  láttatnék.  Az 
ö  nyomait  tapoc^lák  Ranzani  és  Bonfín,  két  külföldi  em- 
ber, kik  tdrténetünk  igazságát  oly  agglanti  mesékkel 
8  oda  nem  tartozó  dolgokkal  homályosíták  el,  hogy 
fájlalnánk  kell.  mikép  eddig  a  mieink  kOzt  nem  ta- 
lálkozott senki,  a  ki  e  dologra  fordítá  gondjait,  ki- 
vált mintán  Zsámboki  annyi  részrehajlással  rontotta 
me;f .  mit  ez  idegen  inSk  egyszerűen  és  igazán  adtak  elé. 
Annál  nagyobb  dicseretet  érdemelnek  azok,  kik  Bon- 
fínt  adalékaikkal  kiegésuteni  törekedtek.  —  Dy,  kfi- 
iQnlicn  nagyrészt  igazságtalan,  ítélet  mellett,  mOyfel- 
fogá^csal  volt  Decsi  egy  kritikai  magyar  történelemről, 
melyhez  már  egy  iáS  óta  készült,  s  melyhez  már-már 
fogandó  volt.  mutatták  azon  helyt  álló  saját  szavai: 
„\'t  mea  quideni  fért  opinio,  ad  perfectionem  antiqai' 
tatisnostraehocdesideniturut.  coUatis  omnibus  omni- 
um  in  hoc  genere  scriptorum  monimentis  ac  fragmeih 
tis,  universa  rerum  Vngaricarum  história  vere^  brm- 
ter,  ac  pure^  inde  usque  a  primordio  ad  hanc  nostrtm 
menu/riam^  in  unum  quoddam  corpus  ac  breve  com- 
[>endium  redigatur,  et  quidem  redigatur  a  nostratibus, 
ne  semper  accersita  peregrinorum  industria,  nostram 
orbi  accnset  infantiam  ac  negligentiam  plus  quain 
certe  barbaram.^  6^  íme  ezt  tűzte  volt  kifelmdásátd :  „Hoc 
si  aut  mihi  unquam  facere  licuerít,  qtiod  tamdiu  cogir 
tOj  et  non  exiguis  laboribus  molior^  aut  alius  quispiam 
me  vei  impedito  occuparit,  vei  mortuo  effecerít,  is 
certe  non  solum  studüs  eorum,  qui  Sapientíae  doctri- 
nis  delectantur,  sed  etiam  universae  patriae  remsum- 


És  MUNKÁI.  XXV 

ne  necessariam  atqiie  gloriosam  praestiterit.^  És  — 
blytatja  —  ha  Isten  életet,  erőt  s  módot  ad,  s  föem- 
)erek  részéről  pártolást,  e  munkát  véghez  is  fogja  vin- 
u**).  Elődei  feletti  nézetei  után  Decsiben  a  classica 
iteratiira  emberével  találkozunk,  ki  az  úgynevezett 
Bécsi  Képes  Krónika,  általa  névszerint  is  esmért, 
szerzőjének,  úgy  az  ezt  átíró,  kiegészítő  és  folytató 
Turóczinak  középkori  naívsága  iránt  érzékkel  nem 
bírva,  azoknak  a  népköltészet  és  szájhagyomány  alap- 
ján álló  jellemzetes  előadásaikat,  mint  barbárságokat, 
megveti.  így  a  részben  ily  kútfőket  használó  Ran- 
zani  és  Bonfín  is  kikapják  a  magokét:  de  másfélül 
azt  is  kivehetjük,    tőle  mit  várhatánk,    t.  i.  bírálati* 

lag  és  művészileg  dolgozott  Oszves  törtéoetét  nemze- 
tünknek. 

IX.  Hogy  Decsi  munkába  is  vette  Történelmét, 
hogy  írt,  hogy  történeti  míívet  hagyott  maga  után, 
annak  első  sejdítését  Rotaridesnél  találom,  a  hol  (1 745) 
írja :  „  Applicuerat  praeterea  animum  ad  scribendam 
Vniversam  Hungáriáé  Históriám;  sed  num  morte  prae- 
ventus  eam  non  continuarit,  an  MS.  iniquo  cuidam 
possessori  reliquerit,  qui  illud  forsan  decoxerit  vei 
defoderit,  ut  ita  foetus  eruditissimus  lucem  videre 
non  potuerit,  divinare  non  possum^*^).  Bod  Péter, 
húsz  évvel  utóbb,  már  többet  tud :  ^Leírta,  ú.  m.  M. 
Athenásában,  Magyarországnak  is  Históriáját,  a  sok 
költeményektől  megtisztítva  jól;  mely  História  1603-6. 
megvolt  az  Istvánfi  Miklós  vicepcdatínus  Mbliotliékájá' 
han;  de  hová  lett  azután,  bizonytalan.  Igen  nagy  kár 


*•)  L.  alább  a  LXI.  1. 

^^)  Históriáé  Hungaricae  Literaríae  Lineamenta.  Altenov« 
1745.  p.  43. 


XXVI  DECSI  JÁN08  ÉLETE 

haugyan  elveszett,  mivel  igen  jelesen  volt  megírva : 
a  ki  olvasta.^  olyan  tanúbizonyságot  te  t  róla^  hogy  cm- 
nál  jobb  hist&ríát  a  magyar  dolgokra  nem  olvasott^ 
Tehát  Decsi  munkája  csakugyan  létesült,  sfft  még 
Bod  korában  is  megvolt;  olyantól  értesülvén  ró- 
la Bod,  a  ki  azt  olvasta.  Horányi  17  75-ben  már  csak 
Bodot  írja  le  (Memor.  I.  487.),  azon  sejtést  vetve  hoz- 
zá 9,hunc  ipsum  (librum)  apud  Patres  Soc.  lesu  Za^- 
rabienses  olim  detentum,  quibus  moriturus  laudatus 
Propalatinus  magnam  partém  librariae  supellectilis 
qua  vir  eruditissimus,  et  per  omnem  yítam  Musis  ad- 
dictus  utebatur,  dono  dedit."**)  Pray  nem  ismerte. 
Katona,  ki  Decsi  némely  más  munkáját  említi  Bod 
után,  Históriáját  nem  is  érinti.  Először  a  nagy  érde- 
míí  Kovachich  Márton  Györgynek  mosolygott  a  sze- 
rencse, ki  nem  ugyan  Zágrábban,  hol  az  akadémia 
könyvtárát,  melybe  a  jezsuitáké  nagyrészt  bekeblez- 
tetett,  magyar  történelmi  kútfők  tekintetében  gondo- 
san átvizsgálta,  deigen  Dóka  Mihály  Pozsony  vár- 
megyei szolgabírónál  egy  töredékét  (Decadis  X.  LL. 
I — VI.  és  VII.  cap.  I — V.)  csakugyan  fölfedezte,  é^ 
kisebb  Scriptorai  közt  1798-ban  ki  is  adta,  hozzá  t^ 
vén :  „Opusculum  de  se  integrum  videri  potest,  quo 

*^)  Adelung  (Jöcher  Alig.  GdehrtenUxikona  folytatásá- 
ban Leipz.  1787.  II.  639.  szelet)  Horányit  hangoztatja  viss^: 
így  Seivertis  (Síebenb,  Quartalsehr.  VI.  1798),  ki  a  syntagmai 
£lÖ8zó  idézett  helyét  kiírván,  hozzá  veti :  „Bei  solchen  Gnuid- 
sátzen  und  Urtheilen  des  Verf.  wer  sollte  sich  nicht  den  Be- 
Bitz  seiner  Ungrischen  Geschichte  wünschen?  Wer  thren  Ih- 
tergang  nicht  bedauernt^  BenkS  szinte  így  :  „Históriám  Hun- 
gáriáé elucubravit  commendatíssimam,  Istvánfioqae  visam  :  tf 
exemplum,  quod  manu  exaratum  erat^  aut  lattt^  a%U  perül' 
Tranasüv.  U.  1778.  338. 1. 


és  MDNKÁI.  XXVn 

peculiarís  Belli  Sinanici  história  describitur .  Optandum 
est,  ut  optts  ipsttm^  seu  praecedentes  Decades  novem 
diligentius  qtuierantur^  et  detectae  in  lucem  producan- 
tur,  qiMe  se  eadem  induHe  narrationis  simplicitate  ac 
perspiciiitate^  qua  istud  multis  cdiis  praestat^  lectoribihs 
vehementer  conimendarent^*^).  Kovachich  után  ne- 
kem kedvezett  a  jó  sors,  nem  ugyan  az  első  kilenc 
decást,  de  a  X-nek  hátra  levíí  VII — X.  könyveit  s  a 
Xl-nek  I.  és  II.  könyvét  Praynak,  a  m.  kir.  egye- 
temi könyvtárban  őrzött  kéziratgyűjteménye  XVII. 
kötetében  fedezni  fel,  melyben  az  minden  czím  nélkül 
^gy^^  tárgyak  közzé  kötve,  még  az  Indexben  is  telje- 
sen ignorálva,  (átugorva),  s  Pray  által  sem  determi- 
nálva, sem  nem  is  használva,  rejtezett.  Töredék  az,  sa- 
játkép vége  oly  kéziratnak,  mely  vagy  a  X.  és  XI.  de- 
cást, vagy  tán  mind  a  tíz  decást  foglalta  Volt  magában 
egy  meglehetős  tudatlan  másolótól,  tán  a  XVIII.  szá- 
zad kezdetéből,  teli  hibákkal,  mint  a  Kovachich  ál- 
t^l  használt  szinte  csak  másolati  kézirat  is,  de  mely- 
nek ez  nem  része,  mert  a  Kovachiché  a  X.  Dec.  VII. 
könyvének  V.  fejezetében  szakad  meg,  a  Prayféle 
pedig  a  VII.  könyv  Il-d.  fejezetével  kezdődik ;  minél 
fogva  a  II.  III.  IV.  V.  fejezet  mind  a  két  másolatban 
megvan,  még  pedig  némi  eltérésekkel,  melyek  közöl 
néhányat  a  jelen  kiadás  139  —  146.  lapjain  ki  is  mu- 
tattam, hogy  a  Kovachich  s  a  Prayféle  kéziratok  Ö5Z- 
sze  nem  tartoztat  megállapítsam. 

X.  E  tizedik  dccás  1592-vel  kezdődvén  s  1596- 
ig  menvén,  korántsem  teljes  egész  magában,  ameny- 
nyiben  Bátori  Zsigmond  fejedelem  uralkodását  csak 


*»)  Scríptt  Rerura  Hung.  Minores  IL  Praef.  p.  XXVI. 
ésXXXL 


XXVni  DEC8I  JÁK08  ÉLBTB 

foltftatja,  másfélül  azt  be  nem  fejezi ;  de  mivel  a  XI.  dec. 
végén  ez  áll:  y^rehog  14.  die  Április  Anno  D.  1603  J^ 
(mely  kelet  nem  e  másolat  ideje •  adja,  melynek  t.i. 
graphikája  nem  ez  idö  jellemét  viseli)  hihető,  hogy  egy 
elébbi  másolat  befejezésének  idejét  jelenti,  melyet  a 
gépi  másoló  szinte  leírt.  Mert  nem  hihető,  hogy  Decsi 
épen  csak  a  lugosi  győzedelemig  szándékozott  volna 
menni,  s  nem  inkább  Zsigmond  fejedelemsége  végé- 
vel ki  is  kerekíteni  annyi  gonddal  készített  mmiká- 
ját.  Van  tehát  ok  azt  gyanítani,  hogy  a  szerző  bele  hali 
munkájába^  névszerint  hogy,  midőn  az  első  másoló 
bevégezte  a  leírást,  t.i.  1603.  aprfli  14.,  már  nem  élt, 
s  így  a  Seivert  állítása,  mely  szerint  Decsi  1611-ben 
halt  volna  meg,  s  mely  hihetőleg  a  Molnár  Albert 
1611-ki  praefátiója  ^piae  memoriae^-jén  alapszik, 
helyesben  így  volna  kifejezendő:  ^16 11-ben  már 
rég  nem  élt." 

XI.  Tehát  a  X.  decást  immár  teljesen,  de  a  XI- 
ket  most  is  csak  odáig  bírjuk,  hol  a  halál  —  vagy 
tán  más  ok?  —  a  szerző  kezéből  kiejtette  a  tollat. 
Hát  az  első  kilenc?  Elkészűlt-e?  Hajlandó  volnék 
hinni,  hogy  Decsi,  miután  a  czélbavett  összes  magyar 
történelem  tervét  és  beosztását  elkészítette  volt,  elő- 
ször is  a  X.  Decást  írta  meg,  mely  Zsigmond  uralko- 
dása legfényesebb  időszakát,  t.  i.  az  1593-tól  96-ig 
eltelt  három  évet,  volt  befoglalandó,  s  ezt  tán  asért 
hogy  a  fejdelem  pártfogását  az  Oszves  munkára  néz- 
ve magának  annál  inkább  biztosítsa ;  s  míg  az  égés: 
mü  kiadására  eegedehsietnjerend^  a  fejdelem  e  Decást 
megvizsgálván,  a  tőle  kért  megjegyzések  segedelmé- 
vel ezt  kijavíthassa,  átdolgozhassa  *®).    Különben  is 


^^)  „  .  .  quoniam  proposui  Serenitatis  Tuae  famam  atque 
principaiein  dignitatem  hoc  scripto  contra  sinistram  hominum 


és  MÜNRÁI.  XXIX 

rendkívüli  gyorsaság  kellé  hozzá,  hogy  Decsi  a  tíz 
decást  tíz  év  alatt  (1593—1603),  utazások  **),  taní- 
tás'^) és  irodalmi  munkák  közepett  Í8(Synopsis  Phil. ; 
Sallust)  el  bírja  készíteni ;  s  feltűnő  nem  kevesbbé, 
hogy  6  X.  Decásnak  két,  még  pedig  már  másod  kéz- 
beli másolata  fennmaradván,  az  elébbi,  különösen  a 
XVI.  század  történetét,  tehát  szinte  újabb  s  nagy  ér- 
dekíí  dolgokat  tartalmazott  decások  nyom  nélkül  el- 
vesztek. Másfelül  mintha  a  következő  hely:  „aliquem 
Annalium  Hungaricorum  pari  modo  (mint  a  X.  De- 
cást) digestorunij  gustum  hominibus  praeberem,  quos 
aliquando  Deo  auspice  integros  promidgare  .  .  cona- 
bor^  (8.  9.1.)  kész  munkáról  szólna,  melyet  igyekezni 
fog  kiadni^  ha  a  fejdelem,  megnyerve  t.i.  e  X.  Decás 


censoram  tueri,  Tua  imprítnis  Serenitas  quicquid  addendum, 
vei  detrahefudum^  vd  etiam  immutandum  in  eo,  imo  supprimen- 
dumne  an  promtdgandum  sit,  aecum  ipsa  iudicaret,  Nam  egi) 
hoc  quicquid  est  laboris,  Tuae  SereDitatis,  tamquam  Principis 
eraditÍ88ÍEni  et  sapientissimi  iudicio  trutinandum,  limandum, 
examinandum,  carrigendum  subiicio^.  Ajánló  levél,  alább  a  9. 
lapon. 

^^)  Mert  159ő-re  esik  gyulafejérvári  útja,  melyrő  maga 
is  hivatkozik  alább  a  172-ik  lapon,  említvén  hogy  a  fejedelem 
menyasszonyát  Fejérvárra  kisérö  C9.  követekkel  sok  fontos  és 
történelmi  dolgokról  értekezett:  „quibuscum  nos  qttoque  ipsi 
Albae  de  multis  rebus  gravibus,  historícisquecoUocutifuimus"; 
s  úgy  látszik  a  fejdelem  kíséretében  volt,  midőn  ez  Enyedre  sie- 
tett a  fcSherczegné  elibe,  kinek  engedelmébö),  neki  szerencseki- 
vánó  versezetet  személyesen  benyújtotta :  „Prínceps  • . .  paucis 
secum  e  numero  familiarium  assumptis  . .  •  quo  ipso  tomporé 
et  nos  earmen  voiivum  . . .  illustrí  cum  eius  gratia  . . .  eoram 
oUtdimm''  175. 1. 

**)  „non  exiguis  propagandarum  ad  seros  nepotes  libe- 
ralium  artíum  laboribus  occupatus"  4. 1. 


XXX  DBC8I  JÁNOS  ÉLETE 

által,  bőkezűségével  azt  lehetővé  teendi.  És  csak- 
ugyan Bod  Péter  is  Decsi  munkáját,  ennek  egy  olva- 
sója tanúsága  szerint  „Magyarország  Históriájának", 
és  nem  csupán  Bátoriénak  mondja,  és  „sok  költemény- 
től megtisztítottnak^,  mi  inkább  a  régi  időre  látszik 
vonatkozhatni.  Mindkét  feltevés  mellett  tehát  fontos 
ok  szól:  biztosan  mindazonáltal  a  kérdést  csak  az 
elébbi  decások  avagy  csak  töredékes  példányának 
előkerülte  döntené  el. 

XII.  Adom  itt  nem '  csak  az  általam  felfedezett 
részt  (139 — 328.11.),  hanem  a  Kovachich  által  kiadot- 
tat is  (1  —  138.  11.),  hogy  együtt  és  teljesen  bírjuk, 
mi  eddig  Decsi  Történetéből  előkerült,  vagy  létesült. 
Fájdalom,  mindkettőnk  kéziratai  felette  hibásak ;  sigy 
a  szövegkritika  jogát  elég  gyakran  kellett  a  textus  kija- 
vítása körül  igénybe  vennem ;  tevém  pedig  azt  épen  a 
kritika  szabályai  szerint,  csak  a  kétségbe  vehetetleii, 
világos  hibákat  igazítván  ki^*);  s  ha  még  is  helyen- 


*^)  Melyek  közöl  egy  sorozatot  iktatok  ide,  hogy  az  ol- 
vasó eljárásomat  mcgitélhesse  —  mely  alkalommal  köszönete- 
met fejezem  ki,  volt  tanár  s  jelenleg  a  m.  akadémiai  javitnoki 
hivatal  főnöke  Saaku  Károly  úrnak  szíves  hozzájárulásáért^ 
sehol  inkább  nem  állván  a  „több  szem  többet  lát"  közmondat 
igazvolta  mint  a  conjecturális  kritika  e  nemű  munkálkodá- 
saiban. 

Kovaehieh :  kiad.  293. 1.  facili  qnodam  omine 

Nálam :  8. 1.  al.  9.  s.  feltei  quodam  omine 

Kov.  256.  tantae  morae  etiam 

Nálam  25.  1.  al.  13.  s.  tantae  morae  eau»am 

Kov  257.  an  cetera  etiam  consona  dictis  ludirts  cssent 

lU  27. 1.  14.  8.  an  cetera  etiam  consona  dictis  indicis  essent 

Kov.  267.  Logofeium 

lU  36.  al.  8.  8.  Logothetum 

Kov,  270.  iura  genti  fere  dabat 

lU  39. 1.  al.  14.  8.  genti  ferat  dabat  (kev^  sorral  feljebb /ínfl" 
genas  hominum  állj. 


És  MUNKÁI.  XXXI 

ént  mind  a  Kovachich  után,  mind  az  egyetemi  co- 
exböl  adott  szöveg  világosan  megromlottnak  mutat- 


Koo.  303.  cum  léoiora  non  proficerent 

itt  71.  al.  3.  8.  cnm  Unióra  non  proficerent 

Kw.  307.  Quem  . .  mitiora  consilia  versant 

Itt  75.  aL  12.  8.  Quem  . . .  veranntem 

Kov.  312.  eoHm  potirí  potuissent 

lU  80. 17.  8.  ea  tum  (t  i.  nrbe)  potiri  potuissent 

Kov.  344.  ad  uira  usque  tempóra 

lU  1 12.  al.  9.  s.  ad  nostra  usque  tempóra 

Kov.  352.  propositum  .  .  .  animum  Vngariam  dehinc  Transylva- 
Dl  ipsam  .  .  .  Tyrannidj  suae  subiiciendi 

lU  120.  1.  16.  s.  propositum  . .  .  primum  Vngariam,  dehinc  Traa- 
^aniam  etc. 

Kov.  eltéréseit  az  egyetemi  codextől  1. 1^  a  139 — 14>  lapokon . 

Egpel.  cod.  castellum  Facziadum  Turcis  dediasent 

lU  168.  11.  8.  dedidUaent 

Egy.  eod.  bona  soli^  itt  170  1  i.  s.  bona  sua 

Egy.  eod.  celerius  quam  moverat  domum  veraua 

lU  174. 1.  17.  8.  celerius  quam  veneral^  domum  reversua 

Egy.  cod  :  vera  laude 

lU  176,  19  :  vereeunde 

Cod. :  priua  eia 

la  :  206.  al.  3.  s.  Prtncepa 

Cod. :  senau  nobilitatis 

lU:  207.  al.  10  8.  metu  nobilitatis 

Cod. :  a  diu  imtoribua 

lU :  207.  10.  8.  u  diremtoribus 

Cod. :  ab  annia 

lU  :  209.  13.  8.  ab  Hunnia 

Cod. :  paeudotoriia 

lU :  pseudo^yrú 

Cod.  :  carique 

lU :  231.  16.  carri  quoque 

Cod. :  Stephanns  .  .  Sinani  aucceaau  elatus 

lu :  Stephanus  . .  .  Sinani  diaceaau  elatus 

Cod. :  fugatiaque  ae  lente  procedentibus  auxilio  esse  posscat 

Itt :  262.  9.  ut  lente  procedentibus /o/t^a^Mgui'  auxilio  ense  possent 

Cod. :  hac  te  modeatia  animi  dvlibertUo 

Itt :  274^  18.  hac  te  moleatia  animi  deliheraho 

Cod. :  diaaectia 

lU :  285.  9.  diaieetia 

Cod, :  pacificationem 


XXXII  DBC8I  JÁNOS  ÉLETE 

kőzik,  az  oedipusi  feladatot  kénytelen  vagyok  sze- 
rencsésb  és  tudósabb  olvasókra  hagyni.  Annyi  áll, 
hogy  Decsinek  oly  tudatlan  másolók  jutottak,  misze- 
rint még  a  rövidítéseket  sem  tudták  helyesen  felol- 
dani, mire  sok  hibás  szóleirás  a  szó  -közepén  és  vé- 
gén mutat**);  másfélül  a  históriai  személy-  és  hely- 
neveket nem  ismerve,  ezeket  is  gyakran  rosszul  írták 
le**);  némely  helyt  nem  tudván  az  eredetit  olvasni, 
hézagokat  hagytak*®);  más  helyt  figyelmetlenség- 
ből kihagjrtak  szókat*^),  s  általában  a  pontozás  U 
javítást  igényelt,  hogy  a  mondatok  érthetőkké  vál- 
janak. 

Xm.  Pedig  Decsi  a  legnagyobb  gondot  érde- 
melte volna,  mert  munkája  magas  történetirói  hiva- 
tást tanúsít.  Hogy  a  történeti  kritika  törvényeit  is- 
merte, felébb  (IX.  fejezet)  láttuk.  Hogy  saját  kora 


lU  295.  al.  8 :  profedianem 

Ood. :  coram  plerumque  semper 

lU  303.  al.  2. :  coram  pratiten^que  semper 

Cod, :  si  me  uno 

lu  804.  al.  1 1.  8.  8Í  me  vivő  stb.  stb. 

**)  Ilyek  gyakran  :  per^  praeier^  tum^  twic,  ne,  itcí,  ac,  é. 
eum^  quae  atb.  ezek  helyett :  pro,  prapter,  cum,  nae,  cüo,  ad, 
etiam,  cum,  que,  s  néha  viszont ;  ilyek  a  rövidített  végzések  hi- 
bás megoldásai:  os,  as,  um,  orum,  ia,  urum,  stb.;  particulák  ki- 
hagyásai s  viszont  betoldásai. 

^^)  Péid.  in  campos  KdlienenseB  (Ajsíemíenses^  KelcmföM 
helyett),  Somoskesium  (Somoskeovium),  Zechiensi  areo  (Zeeki 
nensi :  Szécsény),  Lenociniae  (Leucsoviae),  Panczyliae  (Gyrgi- 
oviae)  stb.  —  Személynevekben :  Anauldinorum  (Anhaldioo 
rum),  Stephani  Barborei  (Bathorei^,  Tharsszius,  Thersszins 
(Tersko,  Terczky),  Turnonius  (Thurrianus,  Thurnius)  stb. 

^*)  Melyek  e  kiadásban  ki  vannak  pontozva. 

^^)  Melyeket,  amennyiben  azok  gyaníthatok  voltak,  zár- 
jel közzé  vetettem. 


És  MUNKÁI.  xxxm 

eseményei  körül  jól  volt  értesülve,  bizonyítja  mun- 
kája, ha  azt  egykorúival  vetjük  össze,  s  különösen 
Istvánfival,  ki  hogy  bírta  volna  Decsi  munkáját,  mint 
Bed,  nem  tudom  honnan,  állítja,  kétlem,  mert  akkor 
sok   részletet  átvett  volna  tőle,  melyet  nem  ismer. 
És  Decsi  nem   bitang  hírből  szedte  anyagait,  hanem 
oly  férfiakkal  társalkodott,  kik  a  magas  politika  kö- 
rében forogtak,  s  kiktől  a  történetek  részletei  és  okai- 
ról helyesen  értesíílhetett.  Avagy  nem  vallja-e  maga 
is  (172.  L),  hogy  Pethe  Márton  váradi  püspökkel  és 
Dersffi  Ferenccel,  Napragi  Demeter  egri  prépost  s 
utóbb  erdélyi  püspökkel,  kit  főfő  tudományú  és  okos- 
iágú  férfiúnak  mond,  és  Tököli  Sebestyénnel,  Ho- 
ononnai  László  és  Czobor  Miklóssal,  Pethe  Lászlóval 
^    sok    egyebekkel,    ^fontos    és   történelmi   érdekíí 
lolgokról    értekezett" ;  s  ha  még  is  megfeledkezve 
tett  vallomásáról.  Ajánló-levelében  szabadkozik  a  fe- 
jedelem előtt,  miszerint  „vix  ac  ne  vix  quidem  potue- 
rim,  citra  defectus,  ipsam  rerum;  prout  gestae  sünt, 
»eriem  ab  hominibus  quibusdam  poUticis,  qui  mihi 
hac  in  re  usui  fuissent,  rite  cognoscere",  nem  inkább, 
igénytelensége  mellett,  a  felelősség  magára  vétele  szól- 
ö  ki  e  soraiból  ?  —  Szilágyi  Sándor,  ki  már  e  kiadá- 
sunkat használta  legújabb    történelmi   munkájához, 
^  Ítélt  felőle :  ^Munkájának  fenmaradt  része  mutat- 
*>  hog^  minő  kincstől  fosztatánk  meg  ennek  elve- 
sse által,  melyet  még  Istvánfi  bírt  (?),  s  melynek 
'^  már  csak  X.  Decása  s  a  Xl-nek  két  első  könyve 
^^  meg.  Ez  az  1592 — 98  közti  dolgokat  tárgyazza, 
*^Wen/  mellőzve^  mi   Zsigmond  hadvezéri  dicsőségére 
hazafi  párt  kegyetlen  VihUhtUe  miatt  árnyat  vethetne. 
^^rt  Decsi  ragaszkodott  a  hőshöz,  kiről  más  tekin- 

^OHCM,  HITNU.   HIST.   8CBIPTORK8.  XVII.  C 


XXXIV  DEC8I  JÁNOS  ÉLETE 

tétben   ítéletet  mondani  tartózkodott,  míg  a  tények 
felsorolásával  kívánja  az  olvasót  részére  hódítani"**). 
Szilágyinak  igaza  van.  Decsínek  nem  volt  bátorsága 
a  kép  véres  részleteit  kifesteni.  Küzdött  történetírói 
lelkismeretével,  nem  írt  meg  mindent  a  mit  tudott,  és 
csak  egész  általánosságban  s  halványan  színezve  mu- 
tatja fel  a  tetteket :  de  nem  is  szépíti,  nem  védi  azo- 
kat.   S  azért   félénken  is  nyújtja  át  könyvét  a  zsar- 
noknak:   „Maiorem  in    modum    extimescenda    mihi 
ftdt  indignatio  tuae  Serenitatis,  ne,  sí  forte  quippiam 
imprudens  históriáé  inseruissem,  quod  tuam  Prínci- 
palem  Maiestatem  merítő  potuisset  offendere,  praesen- 
tímmum  capitis  discrímen^  et,  dum  gratiam  atque  cle- 
mentiam  Serenitatis  tuae  capto,  perículum  miki  crea- 
rmt^  mond  a  fejedelemhez  (Aj.  Lev.  4.  5. 1.)  kérlelö- 
leg,  kétség  kívííl,  mintha  Hutten  Ulríkkel  mondaná 
egyszersmind:    Uram,  nem  lehetett  máskép!   Azaz, 
van  mit  egészen  el  nem  hallgathat,  de  érintvén,  nem 
védelmezhet  egyszersmind.   Igen,  Decsi  nem   mond 
mindent,  de  valótlant,  tudva,  semmit.  Hiszen  Bátori 
Zsigmond,  a  nagy  míveltségíí  férfiú,  a  tudomány  s 
irodalom  pártolója  s  neki  is  pártfogója  volt,  jótevője 
már  elébb  rokonaínak,  s  neki  fentartója;  az  volt,  kinek 
oltalma  és  nagylelkűségétől  várhatta  irodalmi  pályá- 
ja szerencsés  folytatását ;  söt,  úgy  látszik,  az  is,  ki 
élete  egy  válságos  perczében  Decsi  tollával  élt :  mert 
érzésemnek   nagyon   kellene  csalódnia,    ha  azon  fé- 
nyes beszéd,  melylyel  1598.  apr.  10.  Erdély  rendéi- 
től búcsút  vett,  nem  Decsi  tollából  folyt  volna :  a  bi- 
zodalom pedig  a  jó  emberre  nézve  erős  kötelék,  ha  a 

*8)  Erdélyország  Története,  tekintettel  inívelödésére,  2 
k.  Pest  1866-  IL  k.  69.  L 


És  MUNKÁL  XXXV 

hízó  nem  érdemli  is  meg  a  hűséget.  Decsi  bezárta  ke- 
belét a  zsarnok  véres  tettei  előtt,  de  nem  tekinté  tilos- 
nak hálával  viseltetni  azon  fejdelem  iránt,  ki  első  bá- 
torodott fel  azon  merész  és  nagy  gondolatra,  hogy 
Elrdélyt  a  török  felsöség  alól  felszabadítsa.  Lehet-e 
írónkat  vétkelni,  hogy  e  gondolat  szerencsés  hőse 
előtte  a  nagyság  jellemével  bírván,  elfordulva  vét- 
keitől, azon  terveit  és  tetteit  dicsőíté,  melyek  a  hazá- 
ra, ha  egyesek  ártatlan  áldozatul  estek  is,  boldogabb 
időket  voltak  derítendök.  —  Ennyiben  részrehajló 
íróval  van  dolgunk:  abban  amit  fentartott  emlékköny- 
veiben, ö  a  legjobban  értesíílt  kútfő,  objectív  történet- 
iró,  egyszersmind  művészi  alkotó,  s  a  mieink  közt  e 
század  egyik  legválasztékosabb  latin  prózaszerzője. 

XIV.  Mielőtt  immár  magát  e  történeti  munkát 
vezetném  az  olvasó  elébe,  kiegészítésiíl  az  életrajzi 
vázolathoz,  hozzá  vetem  Decsi  némely  előszavait  s 
^yéb  apró  Írásait,  melyek  míyeltségét,  irányait, 
gondolkodáisát  teljesb  világításba  helyzik,  s  így  in- 
kább tüntetnek  fel  egész  alakot,  mint  azt  ez  életrajz, 
kevés  adataival,  eszközölni  képes  volt. 


XXXVI  DBC8I  JÁHOS  ÍLBTB 


FÜGGELÉK. 


I. 

PRAEFATIO  AD  LECTOREM  ADAGIORÜM. 

1588. 

Benevolo  Lectori  S.  P.  D. 

Si  qnis  est,  candide  Lector,  qui  miretUTY  me 
hunc  laborem  Proverbiorum  nativa  lin^a  donan- 
dornm  snscepisse :  Bciat  Í8  velim,  me  nec  abnndantia 
otíi,  qno  vei  maximé  indigó,  necnoXvnQayfwavvijqm' 
dam,  aliaqne  ulla  de  cauBa  has  partes  mihi  sumpaisse, 
nisi  et  pro  mea  parte  virili  pnblico  bono  reí  literaríae 
conBulerem.  Tanta  est  enim  huins  partis  Philologíae 
antiqoitas  et  dignitas,  tanta  etiam  utilitas,  atqne  iu- 
ciuiditas,  ut  si  qnis  eas  oatptííeQov  ac  operosins  vellet 
recensere :  nae  is  laterem  lavare,  ant  actnm  agere,  in- 
dicandus  videretnr. 

Et  qnidem  antiquitas  vei  ex  eo  patet,  qnod  Pa- 
roemiae,  teste  Aristotele  apud  Synesinm,  nihil  alind 
esse  videantnr,  qnam  reliqniae  ac  igniculi  qnidampri- 
scae  illins  Philosophiae  atqne  sapientiae,  qnae  apud 
veteres  longe  qnam  apnd  posteros  incormptins  vignit. 
Apud  prophanos  certe  Homero  neminem  legimus  fnis- 
se  vetustiorem,  cuius  qnidem  scrípta  ad  nos  integre 


és  ifüNKÁi.  xxxvn 

pervenerint.  Vernm  enímvero  qnahto  qnaeso  Home- 
rnm  Moyses  et  Prophetanim  pleríqne  etiam  tempore 
antecessernnt?  Et  tamen  horum  scripta  mnltís  iÍBqne 
gravissimis  proverbiis  passim  referta  esse  nemo  ne- 
gare  potest. 

De  Salomone  qnidem  nominatim  refertnr,  quod 
tría  milliaparabolanimliterismandaverit.  Etextat  hó- 
dié qnoqne  líber  Proverbiorum  Salomonis  longe  divi- 
msaimas  atqne  ntílissimns.  Vt  iam  de  sanctÍBBÍmo  ip- 
sins  patre  Davide  nihil  loqnamnr,  quiPsalmornin  sno- 
ram  plerosqne  elegantíBsimis  adagiis  illuBtrare,  dic- 
tante  Spiritn  Sancto,  neqnaqnam  erubnit.  Sedqoidego 
DavidiB,  Salomonis,  aliornmqne  Prophetanim  anthori- 
tatem  affero,  cnm  etiam  ipse  Prophetanim  Dominns 
Saluator  noster  pecnliariter  hoc  sermonis  genere  de- 
lectatns  faerit,  idemqne  Apostoli,  ac  eornm  snccesso- 
res,  doctissimi  qnique  Patres  in  snis  monnmentis  sec- 
táti  fnerint? 

Proverbia  sane  originem  qnodammodo  coelitus 
trahere  vei  ex  eo  patet,  quod  pro  foribas  olim  templo- 
ram  inscribebantnr,  passimque,  nt  a  pluribns  edisce- 
rentur,  colnmnis  ac  marmoribns  inscnlpebantur.  Vnde 
et  luvenalis  ecoelo,  inqnit,  descendit:  rvíS^i  oeavrov: 
hoc  est:  Nosce  te  ipsnm. 

Quod  si  his  non  contenti,  antíqnitatem  atqne  sum- 
mám proverbiorum  dignitatem  ulterius  velimus  ürgé- 
re: equidem  non  difficulter  eam  vei  ex  eo  evicero. 
quod  summi  quique  viri  non  indigna  ea  duxerint,  quae 
emditissimis  iuxta  atqne  operosissimis  voluminibus 
ad  posteritatem  propagarent.  Siquidem  Aristoteles 
Philoöophonim  omnium  Princeps,  teste  Laertio,  in- 
tegmm  de  Paroemüs  volumen  post  se  relinq[uere  no^ 


XXXVin  DEC8I  JÁNOS  éLBTB 

dubitavit.  Idem  fecerunt  Chrysippus,  CleantheB,  The- 
ophrastus,  Aristídes,  Clearchus,  Zenodotos,  Didymus, 
Tarrhaens,  Diogenianua,  Hesychius,  Suidas,  Stobaensi 
et  alii  complnres,  qnos  enumerare  omnes  nímis  ope 
rosnin  foret.  Vt  iam  nihil  dicamuB  de  Hercnleifi  labo- 
boríbus  magni  illiuB  Erasmi,  item  lunii,  Gilbertí,  alio- 
rnmqne  recentiorniD  Paroemiographorum,  qnos  omnes 
idem  cnm  veteribus  saxum  voluere  nec  pignit,  nec 
pudoit. 

Iam  verő  8i  ntilitatem  Paroemiarnm  conaiderare 
libet;  qnae  praeeipuum  in  commendandis  rebns  pou- 
dus  habere  sólet:  comperiemus  sane  familiarem  Pro- 
verbiorum  cognitíonem,  eum  ad  alia  multa,  tum  prae- 
eipue  ad  haec  quatuor  plnrimum  conducere :  ad  Philo- 
sophiam,  ad  persuadendnm,  ad  venustatem  orationis, 
ad  intelligendos  denique  optimos  quosque  authoreB, 
qui  proverbiis  passim  referti  sünt. 

Ad  Philosophiam  adagiaplurímummomenti  affér- 
re  nullum  dubium  est,  quae  cum  maximis  rerum  hu* 
manarum  cladibus  atque  vieissitudinibus  non  parum 
obscurata  ac  propemodum  extineta  fuisset :  magna  ex 
parte  in  solis  Paroemiis  conservata  est  ae  reviguit, 
quae  partim  ob  compendium  ac  brevitatem,  partim  ve- 
rő ob  festivitatem  ac  leporem  ob  omnibus  ubique  ho- 
minibus  libenter  cum  ipsis  naturae  príncipiis  conser- 
vatae  íuerunt.  Alioquinenim,  quifieri  potuit,  utunaea- 
demque  sententia  proverbialis  in  centum  simul  popn- 
los  ac  linguas  dimanarít,  adeo  ut  ne  tot  quidem  seca- 
lis,  quibuB,  nec  urbes  amplissimae  atque  potentissima 
regna,  nec  stupescendae  pyramides  obstiterunt,  vei  ín- 
terierit,  vei  etiam  consenuerit.  Inest  nimirum  in  pa- 
raemüs  natíva  quaedam  via  verítatís,  et  quod  Cicero 


É8  MUNKÁI.  XXXIX 

de  Enripide  dicere  solebat,  quotquot  sitnl  adagia^  tóti- 
dem  sünt  sapientimmae  sententiae  ac  quodammodo  di- 
pina  oracula.  * 

Neo  e8t  quod  qnisqnam  snccisam  proverbiornin 
brevitatem  contemnat,  qaae  certe  non  ipsa  mole,  Bed 
precio,  ac  snblimitate  sensns,  quem  singuia  continent, 
aestimari  debent.  Qnemadmodmn  enim  gemmnlae  per- 
pnsillae  atque  carbnncali  maiorís  semper  finnt,  qnam 
s&xa  qnantnmvi8  ingentía,  et  sicnt  in  mínntissünis  ani- 
mantíbns  mains  est  naturae  míracnlnm,  %i  qnis  modo 
propins  contempletnr,  qnam  in  maioribns:  ita  in  re 
literaria,  quae  minimasunt,  saepeplurimnmingenii  ha- 
bere deprehendnntur. 

Quid  enim  his  tam  brevibns  dictis  atqne  proverbüs 
aliad,  qnamvis  per  involncmm  qnoddam,  innnitnr,  qnam 
Bolida  ipsa  Philosophiae  summa,  qnam  tot  Sapientíae 
AntistiteB  tam  multis  magnisqne  volnminibns  tradide- 
runt? 

Becte  igitnr  censuit  Plntarchns  anthor  longe 
^avi08imti8,  Adagia  veterum  simülima  esse  mysteríis 
sac^'orum,  vei  (nt  Ecclesiastici  Scriptores  loqnnntnr) 
^acramentis  quibttsdam^  in  qnibns  maximae  qnaepiam 
res,  ac  prorsns  divinae,  minntnlis  ac  in  spedem  pene 
^ontemptibilibns  ceremonüs  significari  solent. 

Oaeternm,  cnm  Proverbia  ad  Philosophiam  condn- 
;ere  dico,  eins  nomine  omnem  aapientíam  intelligo. 
^ullns  est  enim  propemodnm  ordo,  qni  ex  doctrina 
LdA^omm  non  aliqnid  vei  ntilitatis  hanríre,  vei  sal- 
3m  &liqnantnlnm  gratiae  ac  venostatiB  Bermoni  buo 
oneiliare  deprehenderetnr.  Qnid  enim  ?  Nonne  Theo- 
pga»  magna  cnm  gratia  snas  conciones  8electÍ8BÍmÍ8 
[0oe  BententÜB  velnti  gemmnIiBqnibnBdammicaKtibiiq 


LX  DEC8I  jAnoh  életk 

subinde  insigniet?  Nonne  luriBConsultus,  MedicuB,  in- 
primis  verő  Poeto  magna  cum  laude  vei  scripta  sna, 
vei  qnotidianoB  sermones  talibus  moralinm  díctornin 
cen  stellnlÍB  quodammodo  illnminabit  ?  Taceo  iam  Prín- 
cipes  ac  viroB  politicos,  qui  certe  hand  scio  an  nlla  re 
alia  magÍB  qüeant  vei  gravíssimaB  de  Repnblica  con- 
snltationes,  vei  etiam  qnotidíanos  Bermones,  quam  se- 
lectíoríbiiB  hÍBce  proverbiis,  illiiBtrare.  Non  enim  de- 
cet  viros  Príncipes^  qtUcqttid  in  bnccam  venitj  nuUo  ad' 
hibito  mdicio  proferrej  sed  potius  breviter  qnidem  pU- 
i^nque  ac  iMonicej  veluti  dignitas  ipsorum  posttdat^ 
verum  nervose,  ac  nonnisi  adhibita  aliqua  paraemia^ 
sensus  animi  exprimere. 

Cum  enim  orationem  Príncipis  tanquam  oracnla 
qnaedam  divinitus  reBponsa  vnlgns  excipiat:  danda 
est  Principibüs  opera,  nt  qnicqmd  ab  ipsis  promanat, 
non  nÍBi  gravitatem  et  divinam  qnandam  sapientíam 
redoleat,  ut  Dei  Opt.  Max.  cuius  in  terris  vicém  ge- 
runt,  non  Bolum  virtutes  factíB,  Bed  etíam  sapientíam 
oratione  imitentur. 

Proinde  traditum  est  in  sacris  literis  memóriáé, 
qnod  Salomon,  Regum  omnium,  qui  snnt,  qui  fnermit, 
et  qni  fnturi  Bunt,  sapientísBimns  tria  millia  Prover- 
biorum  pronnnciarit,  tanta  cum  sapientíae  significatío- 
ne,  nt  etíam  remotíssimi  quiqne  Reges  ac  Regináé 
expetívemnt  Proverbia  eius,  hoc  est,  sapienter  dicta 
avidis  auribns  haurire. 

Iam  verő  nt  nihil  de  Agesilao,  Alphonso,  Matthia 
Oorvino,  et  aliis  qnam  plurímis  dicam,  qnommapoph- 
thegmata  etíamnnm  cordatís omnibns  admiratíoni  snnt: 
Romani  certe  principes  non  existímamnt  inferins  esse 
maiestate  imperiali,  nt  magnis  de  rebus  consoltí  pro- 


m  MUNKÁI.  XLI 

verbío  responderent,  quale  est  illud  in  Digestis :  sre 
navxa  art  navvYjy  srk  na^a  navnov  :  Nec  omnia^  nec 
pa^stniy  nec  (zb  omnibti^. 

Magna  est  igitur  laus  bonorum  Principnm,  ut  et 
orationem  et  omnes  suas  actiones  ita  conforment,  ut 
quicquid  ab  ipsis  promanat,  id  non  nisi  tanquam  pium 
et  cnm  omni  virtntnm  genere  coniunctnm  pro  exem- 
plari,  quod  imitentnr  eaeterí  mortales,  habere  possint. 
Dixi  secundo  loco,  Paroemias  ad  persuadendnm 
qnoqne  plurimum  posse.  Quid  enim  verisimilius  esse 
potest,  quam  id  quod  tot  aetatnm  totque  nationam  con- 
sensus  et  publicum  qnoddam  totius  orbis  suffraginm 
comprobavit?  Proinde  non  immerito  divini  qnoqne  va-^ 
tes  oracala  sna  proverbiis  compluribns  illustrarnnt. 
Eornm  de  numero  est  illud:  Patres  nostri  comederunt 
unam  acerbam  et  dentes  nostri  obstupt^nmt^  et  quam 
pluríma  similia,  quae  nos  ex  posterioribus  Paroemio- 
graphis  sat  diligenter  excerpsimus,  et  cum  ab  Erasmo 
Bint  praetermissa,  in  postremam  Chiliadem  retulimus. 
Saluator  certe  noster  saepe  proverbiis   ad  per- 
suadendnm uti  non  gravatus  est,  quale  est  illud :  Ex 
friíctu  cognoscituT  arbor.  Item :  Cecinimus  vobis  tíbiis^ 
et  nnn  saltastis^  cecinimtis  lugubria  et  non  plorastis :  et 
plura  similia.   Idem  fecerunt  Apostoli  ac  doctissimi 
quique  Patres,  TertuUianus,  Augustinus,  Hieronymus, 
et  caeteri,  quorum  omnium  scripta  eruditissimis  parae- 
miis,  tanquam  insignibus  quibusdam  gemmulis,  refer- 
tissima  sünt. 

lam  si  ad  prophanos  authores  veniamus :  quan- 
tum  proverbia  conducant  ad  persuadendnm,  vei  ipse 
Philosophorum  Princeps  satís  ostendit,  qui  saepius 
adagia  in  Rhetoricis  praeceptis  inter  testimonia  con- 


XLn  DEC8I  JÁNOS  ELETE 

numerát.  Idem  statuit  Cicero,  idem  Fabius,  et  idonei 
quique  autliores,  qui  persuasoriis  argumentís,  prover- 
biis  quasi  vibratis,  animós  auditorum  longe  acríos  fe- 
riunt, et  quosdam  veluti  cogitationum  aculeos  mentí- 
bus  eorum  infíxos  relinquunt. 

Praeterea,  quautum  vei  dignitatis,  vei  veuo&tatís 
adiungant  orationi  proverbia,  ita  tameu,  si  tempestíve 
adhibeantur,  ipsa  luce  merídiana  clarius  esse  potest. 
Adagia  enim  et  antiquitatis  ceu  stellulis  quibusdam 
illumiuant  orationem,  et  variis  figurarum  coloribus  as- 
perguut,  et  micantibus  selectissimarum  sententiarum 
gemmulis  adornant,  et  iucundae  festivitatis  illecebris 
temperant,  denique  novitate  excitant  lectores,  brevítate 
delectant,  authoritate  pesuadent  Sed  hoc  ita  futnram 
est,  si,  quod  Aristoteles  de  adhibeudis  epithetís  dili- 
genter  admonuit,  id  nos  in  usurpandis  adagiis  diligen- 
ter  observaverimus,  nempe  ut  illis  utamor  non  tan. 
quam  édeofmoi^  sed  tanquam  ridvofkaoi^  hoc  est,  non 
tanquam  cibis,  sed  velut  condimentis,  idque  non  ad 
satietatem,  sed  ad  gratiam.  Vt  enim  mel,  si  gustetor, 
delectat,  si  nimium  comedatur,  nocere  sólet :  ita  den- 
sitas  paraemiarum  obstat  invicem,  quominus  eluceant: 
eaque  ratione  fit,  ut  cum  aut  immodice,  aut  intempes- 
tive  adhibentur,  gratiam  amittant.  Danda  igitur  est 
opera,  ut  paraemiis  tempQstive  utamur,  nec  quicquam 
Inc  affectare  deprehendamur.  Vt  enim  non  mediocris 
artificii  est  Gemmulam  aut  Adamantem  palae  annuli 
includere :  ita  non  exigui  ingenii  est  paraemiam  de- 
center  orationi  inserere. 

Postremo,  ut  non  sit  alia  proverbiomm  utilitas : 
certe  ad  recte  intelligendos  optimos  quosque  authores 
non  solum  prosunt  adagia,  sed  etiam  omnino  requí- 


É8  MUNKÁI.  XLTII 

runtur.  Com  enim  eruditissimorum  quorumque  autho- 
rum,  tam  sacronim,  quam  prophanorum,  item  tam  ve- 
ternm  qaamrecentíorumscripta  plnrimis,  ÜBqueaeDÍg- 
matícum  quiddam  habentibus,  adagiis  sínt  refertissi- 
ma :  qnaeso  quis  poterít  ea  vei  ipse  íntelligere,  vei  aliis 
interpretari,  si  in  adagiis  recte  cognoscendis  família- 
riter  versatus  non  fuerit  ?  Praesertim  cnm  idonei  qui- 
que  Scriptores  vei  tacite  ad  proverbium  alludant,  vei 
ex  abrnpto  inserant,    nonnunqnam  etiam    mutilatim 
cítent,  aliquoties  denique  unico  duntaxat  verbo  notent. 
Non  abs  re  commendatur  itaque  Adagiornm  Era- 
smi  opns  tot  eruditorum  encomiis,  ita  ut  alii  logothe- 
cam  Minerváé,   alii  Mercnrii   salinum,   quod  logium 
alias   dicitur,   alii  denique  Suadae  meduUam  illud 
appellarint.  Certe  enim  non  immerito  iudicavit  Ludo- 
ncus  Vives  hoc  Opus  Adagiorum  dies  atque  noctes 
esse  ab  omnibus  legendum,  propter  summám  et  rerum 
et  verborum  copiam,  quippe  in  quo  veluti  in  taberna 
quadam  amplissima,  cum  aliarum  plerarumque  scien- 
tíarum,  tum  in  primis  Poeticáé  ac  Oratoriae  artis  or- 
namenta  omnia  decentissime  digesta  invenire  possis. 
Quae  cum  ita  sint:  saepe  optavi  ex  nostris  homi- 
nibus  invenirí  aliquem,   qui  usitata  linguae  nostrae 
proverbia  cum  graecis  atque  latinis  conferret,  et  ali- 
quogustu  huiuspartis  Philologiae  exhibito,  usum  pro- 
verbiorum   osteuderet.   Et  quidem  memini  Nicolaum 
Sikliosium  beatae  memóriáé,  aliosque  nonnullos  viros 
graves,  qui  iam  in  Dominó  obdormierunt,  hanc  ean- 
dem  provinciám  magna  cum  expectatione  aggressos 
esse.    Quorum  virorum  si  labores  extarent,  nobis  non 
Faisset  necesse  non  sine  aliquo  sudore  hanc  provin- 
ciám suscipere,  aut  certe  susceptam  saltem  maiore 
cmn  laude  admimstratori  eramos. 


XLIV  DEC8I  JÁNOS  ÉLBTE 

Nunc  verő,  cum  laudabiles  eornm  conatas  prae- 
matúra  morte  sint  interrupti,  qnamvÍB  nec  otío  nec 
ingenio  ad  proverbia  sat  convenienter  transferenda 
apto  me  abnndare  viderem,  tamen  moltis  de  caasÍB 
nolui  praetermittere ,  quin  Graeco-latina  adagía  in 
nostrum  sermonem  transfuudere  conarer.  Primnm,  ut 
et  meipsum  et  alios  omnes,  qui  simili  Btudiomm  géné- 
re delectantar,  ad  adagia  diligenter  versanda,  hoc 
specimine  allicerem  :  aliis  antem,  qni  per  graviores 
occupatíones  immensam  illud  opu8  convenienti  dili- 
gentia  evoluere  non  po88nnt,  hoc  saltem  compendio 
Graeco-latíno-nngarico  consolerem.  Nemoenimse  putet 
esse  eruditum,  vei  saltem  solidae  erudiHonis  aemuium^ 
cui  Adagiorttm  opus  vehementer  non  arrideat. 

Deinde  qaamvis  hoc  opusculum  in  meos  prínram, 
ac  pancorum  dnntaxat,  usns  collegeríni :  tamen  cmn 
putarem,  non  exignnm  hinc  utilitatis  omnibus  omnium 
ordinnm  hominibus  literatiB  obtingere  posse:  nolni 
thesaunim  hunc  multomm  qnidem  hominum  iudicio 
pauperem,  sed  re  ipsa  ac  multifarii8  utilitatíbns  longe 
ditissimnm,  abscondere,  sed  omiiibns,  quantum  in  me 
esset,  commnnicare,  ac  ad  eius  amorem  universos  sa- 
pientiae  studiosos  ínflammare. 

HÍ8  ergo  et  aliis  de  cansis,  cnm  hunc  laborem 
susceperim:  aequum  est,  utlectoreshanc  meam  protn- 
titudinem  aequi  bonique  consulant.  Fateor  sane  hic 
non  pauca  a  me  desiderari  posse,  quae  praeatanda 
fuerant.  Nam  et  proverbiorum  ordo  est  sat  confusus, 
et  multa  ex  iis  aut  minutiora  sünt,  quam  ut  in  hunc 
catalogum  referri  mererentur :  aut  certe  felicíns,  quam 
a  me  factum  est,  transferrí  debebant  atque  poterani 
Sed  cum  succisivis  haec  operís  inter  severiora  stndia 


És  MUNKÁI.  XLV 

Baltem  obiter  percurrerimus,  nec  plus  temporÍB  hÍBce 
üaQéQyoig  impendere  vei  licnerit  vei  etiam  libnerit : 
velim,  qnicqmd  hic  a  me  peccatum  est,  aequi  rernm 
aeatimatoreB  humanitatis  pallio  inducant,  suaque  in- 
dnstria,  cnm  inventíB  addere  non  difficile  sit,  abi  facto 
opus  est,  corrigant. 

Qnod  8i  fecerint,  est  qnod  mihi  gratnler,  erudito- 
ramque  indicia  magni  faciam.  Sin  minns :  me  tamen 
hniua  laboríB  snBcepti  minimé  poenitebit.  Nam  aut 
optime  mihi  consciuB  vitiligatorum  calumnias  facile 
contemnam,  ant  hnins  opellae  Momos  atque  Zoilos  ad 
BÍmilia  vei  etíam  maiora  felicius  tentanda,  quae  adhuc 
»emp6r  meorum  in  tali  genere  lucubrationum  prora  et 
puppis  fűit,  cnm  pnblico  rei  literariae  bono  pie  irri- 
tabo. 

'  Vive,  vale,  ae  si  quid  novisti  rectius  istis, 
Vtere  tu  tecum  :  Si  non  :  his  utere  mecum. 


II. 
TRISTICHON 

AD  MICHAELKM  FOKGACHIUM  BARONUM  DE  GlMKS, 

cam  Orationem  de  Magnanimitate  scríptam  et  recitatam  Wittebergae 

A.  MDLXXXIX  ederet). 

Aspice,  lector  amice,  animi  de  mnnere  magúi 
Qnicquid  habét  Latium,  Graecia  quicquid  habét : 

Ast  tn«  Forgachidum  Bpes  maxima,  qni  canis  ista, 
Haec  eadem  et  facias,  te  qnod  ad  astra  vehat 

MagnuB  es  ingenio,  maior  virtntibnB,  ast  nt 
Maxima  te  cingat  glória,  magna  petas. 

loannes  DecsiuB 
in  BTmbolum  debitae  obiervantíae. 


XLVI  DEC8I  JÁNOtS  ÉLETE 

IIL 

EPISTOLA  IN  CAPITE  SYNTAGMATIS  IVRIS. 

lUtistrissimo   ac  Inclyto   Dominó^   Dominó   Sigismundo 

Bathori  de  Somlio,  Principi  Transylvaniae  et  S^nUorum 

Comiti  etc.  Dominó  mo  dementissimo  S.  P.  D. 

Antigonns  Rex,  lUustrissime  Prínceps,  Domine 
clementís&ime,  cuidam  fortunam  Príncipum  miiii8  bea- 
tam  praedicanti :  Si  scires,  inqnit,  quantís  hoc  regium 
diadema  molestiis  refertum  sit,  certene  hnmo  quidem 
illud  sponte  tolleres.  Nec  immerito  id  quidem,  at  mea 
fért  opinio.  Est  ením  ars  bene  imperandi  longe  diífi- 
cillima,  et,  at  Xenophon  ait,  nihil  laboriosins,  qnam 
hominibus  recte  ac  salutariter  praeesse.  Proinde  non 
inepte  fertur  quidam  dixisse  nuUis  seculis  faisse  tau- 
tam  bonorum  Principum  copiam,  quin  eornm  nomina 
unias  annuli  palae  insculpi  possent.   Ignoraverat  id 
Damocles  ille  Parrhasios,  qui  cum  in  sermone  qnodam 
largissime  praedicaret  Dionysii  Syracasanomm  Ty- 
ranni  opes  ac  magnificentiam,  negaretque  uUnm  un- 
quam  Dionysio  beatiorem  fiiisse,  visne,  inqnit  Diony- 
sins,  qnoniam  haec  te  vita  delectat,  ipse  eandem  de- 
gustare?  Is  cnm  cnpere  se  dixisset,  inssit  hominemin 
palatinm  introduci,  in  aureo  lecto  magnificis  stragolís 
strato  coUocari,  abacos  complnres  auro  argentoqne 
coelato  ornari,  selectosque  adolescentes  ad  nntnm  üli- 
ns  intnentes  diligenter  ministrare.  Exultabat  his  Da- 
mocles, et  fortnnatiasimum  iam  se  omninm  mortaliim 
esse  indicabat:  cum  ecce  in  medio  rerum  appuittt 
splendoreque  fnlgentem  e  lacnnari  gladium  aeta  eqid* 
na  ita  curat  demittí  Dionysius,  nt  vertíd  Dámodil 


és  Munkái.  XLVII 

recta  impenderet.  Id  8imul  ac  ille  subíto  tremebnndus 
animadvertit,  tanto  pavore  correptns  est,  ut  abitnm 
a  tyranno  confestím  exoraverit,  beatamque  Principum 
conditionem  amplius  habere  recusaverit.  Quo  Damo- 
clÍB  exemplo  satis,  at  opinor,  ob  oculos  posuit  Diony- 
sins,  non  solnm  Tyrannorum,  qnalis  ipse  erat,  sed 
etiam  legitimonim  Principum,  e  quorum  numero  tua 
est  celsitndo,  fortunam  vulgo  quidem  felicem  praedi- 
cari^reantem  vera  maximis  curís,  difficultatibus,  atque 
perícolis  plenissimam  esse.  Nec  est  quod  pluribus  et 
e  longo  petítis  ad  hoc  demonstrandum  exemplis  utar. 
Id  enim  qnam  verum  sit :  satis  certe  superque  potest 
experirí  tua  celsitudo,  quae  multis  iam  annis  nobilem 
hanc  provinciám  inter  potentissimos  circumquaque 
hostes  in  perpetua  pace,  Dei  beneficio,  ac  sapientis- 
simonim  procerum  consilio  conservavit,  et  nunc  quo* 
qne  nntantem  summis  curis  ac  laboribus  tueri  ac  con- 
servare  conatur.  Quo  magis  decet  universos,  qui  huius 
Reipublicae  veri  cives  videri  volunt,  in  hoc  summa 
ope  incumbere,  ut  Pátriám  variis  circumdatam  peri* 
cnlis,  et  incredibiles  tuae  celsitudinis  eiusque  consilia- 
riomm  in  tuenda  pace  publica  et  defendenda  regni 
salnte  solicitudines,  suis,  quantum  quisque  potest,  of&- 
cii8  ac  facultatibus  ex  animo  iuvare  conentur.  Non 
minus  sane  diligenter  hisce  diebus,  quam  alii  cordati 
homines,  hoc  ipsum  ego  quoque,  quem  nunc  cum 
meÍB  saevitía  Turcica  sedibus  bonisque  patrüs  eiec- 
tnm  ac  extorrem  in  umbra  alarum  toae  cehutadinis 
commorari  cogit,  mecum  consideravi,  el 
aaltem  iam  hic  mihi  meisque  maxuAi 
daci  posaem,  ardentíbus  Deo  d 
Intem  hnina  proviadae  conun 


XLVni  DECSI  JÁNOS  ÉLETE 

cam  nullo  anreo  argenteove  munere  meam  tuae  celsi- 
tudini  subiectionem  declarare  possem :  arbitratus  &um 
me  rem  haad  ingratam  inutilemve  factaram  si  hoc 
legum  civilium  ac  Vngaricaram  Sjmtagma  taae  celsi- 
tudinÍB  nomini  consecrarein,  et,  quae  antíqua  formula 
votornm  est,  libens  merito  consecrarem.   Libens,  in- 
quam,  propter  memóriám  collati  nnper  benigne  in  me- 
08  beneficii:  merítissimo  autem  sive  tnam  ceUitadi- 
nem,  8ive  me  ipsum  respexero.  Decet  enim  Prínci- 
palem  tuam  majestatem  non  solum  armis  deooratam 
sed  sacratis  etiam  legibus,  earumque  cognitione  eftse 
munitam,   ut  utmmque  tempus,   cum  belloram,  tum 
paci8  rite  summaque  cum  laude  possit  gnbemare. 
Etsi  enim  leges  silent  inter  arma  :  tamen  nihil  impe- 
dit,  quominns  tna  celsitndo  ut  in  pace   bellum,  ita 
tempore  belli  pacis   artes  meditetur.   Siquidem  nihil 
est,  qnod  minus  e  Republica  sit,  quam  Príncipem  in 
sua  patria   peregriuum  ac  hospitem  esse,   legesque 
quarum  et  conditor  defensorqne  bonarum,  et  corrector 
malamm  esse  deberet,  ígnorare.  Vt  enim  Principibus 
leges :  ita  regnis  praesnnt  Principes,  vereque  dici  po- 
test  magistratum  esse  legem  loquentem,  legem  autem 
mutum  magistratum.   lam  verő  mei  quoque  respectn : 
equidem  non  videó,  cui  hasce  mearum  lucubrationom 
primitias  magis,  quam  tuae  celsitudini,  consecrare  vei 
debuerim  vei  potuerim.  Tua  enim  est,  secnndum  De- 
um,  celsitndo  atque  clementia  sola,  a  qua  et  patroci- 
nium  contra  eos,  qui  hoc  opus  improbaturi  sünt,  supre- 
mum,  certissimumque,  etpraemium  laborum,  qni  certe 
fuere  maximi,  forte   non  immerítum  sperare  fas  sit. 
Accipe  igitur,  Illustrissime  Princeps,  Domine  elemen- 
tissime,  dum   maiora   ac   elaboratiora  dare   potero, 


És  MUNKÁI.  XLIX 

bunc  sacrom  lustitiae  líbrum  benignissimo  vultu, 
magnique  illius  Artaxerxis  exemplum  imitare.  Ei 
enim  in  via  obequitanti  curn  pauper  quidam  nibil  aliud 
habeDB  ambabus  aquam  manibus  e  proximo  flumine 
hauatam  obtulisset,  iucunde  eam  suscepit,  non  rei, 
qnae  donabatar,  utílitate,  sed  prompta  eius,  qui  lar- 
giebatur,  voluntate,  gratiam  meritus.  Deus  Optimus 
MaximuB  tuae  celsitudiuis  salutem,  vitám,  incoluiúita- 
tem,  honores  ac  populos  diutíssime  ac  felicissime 
conaervet,  omnique  benedictionum  genere  in  dies  e 
coelis  exornet  cumnlatissime.  Dátum  Claudiopoli  XV. 
Octob.  qno  die  anni  1529  Solymannus  obsidionem 
Viennae  deseruit  Anno  salutis  Christianae  cIo  lo  XCIII. 
lUnat  Celsitnd.  Vestrae  obsequentissimus  et  addictis- 
ftimns 

loannes  Decius. 


IV. 
PRAEFATIO  IN  SYNTAGMA  IVRIS. 

loannes  Decitts  benigno  Lectori  S.  P.  D. 
Saepennmero  cogitanti  mihi,  candide  lector,  ac 
intnenti  in  nostros  bomines  summis  ingeniis  praeditos  : 
admiratione  digna  res  visa  est,  quid  causae  sit,  cor 
cnm  in  aliis  omnibus  scientiis  ac  artibus,  quam  plori- 
mi,  qni  excellerent,  exstiterint,  dnas  maximé  necessa- 
rías  Inrisprudentiae  ac  Históriáé  facultates  tantope- 
re neglexerint.  Nam  quocunque  te  animo  cogita^ioiie- 
qne  converteris :  permultos  nostrorum  hominum  oiLcel- 
lentes  in  quolibet  genere  non  dicam  mediocrinm,  sed 
etiam  maximarum  artinm  floruisse  animadvertes.    Vt 

MoauM.  Huva.  hut.  —  scriptobbs.  xyii.  d 


L  DKCSI  JÁNOS  ÉLETE 

einm  de  ea  primum   scientia  loquar,   quae  inter  reli- 
quas  iure  merítő  prímás  tenet :  quis  non  videt,  quam 
plurímos  eosque  summos  Theologos  et  qni  cum  qui- 
busvís  aliarum  natíonum  antesignanís  certare  possínt 
nostra  haec  et  patrum  nostronim  aetas  viderit  ?   Ad 
Medicináé   stndium   sí   convertas   animnm  :  reperíes 
profecto  nonuuUoB  qní  ín  ea  qnoque  excellaerint,  ac 
etíamnum   excellere    summo   studio   conentur.    Nam 
laudatamm   omnium  artium  procreatrix   quaedam  et 
quasí  parens  Philosophia  ita  semper  a  nostris  homi- 
nibus   exculta  fuít :  nt  ne  doctus  quidem  in  moribns 
nostris  censeatur,  qui  non  ea  saltem  imbutos  fnerít. 
lam  verő  ín  stndiis  linguarum,  ín  arte  recte  loquendí 
ac  scribendí,  in  subtilítate  didserendi,  ín  dicendi  ratio- 
ne,  quae  etsí  superioribus  sapientiae  stndiis  iure  ce< 
duut :  suis  tamen  difficultatibus  non  carent,  ita  mnlti 
apud  nos  eruditi,  ita  ad  miraculum  usque  dilígentes 
exstiterunt,  ut  nemo  fere  iilis  minorum  quasí  gentiuni 
artibus  studuisse  videatur,  quin  quod  voluerít,  summa 
cum  laude  consecutus  sit.  Ac,  ne  ulterius  progrediar, 
vére  mihi  hoc  videor  esse  dicturus,  ex  omnibus  iis,  qoi 
praeclarissimis  Sapientiae  studiís  operám  dederint,  mi- 
nimam  egregiorum  ac  singulari  laude  dignorum  poeta- 
rum  copiam,  ob  raram  cuiusdam  diviní  afflatus,  qui  in 
iis  requiritur,  felicítatem,  exstitisse.  Verumtameu  in  hoc 
ipso  numero,  in  quo  perraro  exoritur  aliquis  excellens, 
non  paucos  e  nostris  nominare  possem,  qui  cum  sum- 
mis  qnibiisve  veteribus  iuxta  íic  recentioribus  poetis 
merito    contendi  ac  eoraparari  posse   videantur.   At 
verő  qui  vei  lurisprudentiae  vei  Históriáé  ita  navasset 
operám,  ut  qualibuscunque  ingenii  monimentis  in  eo 
genere  ornasset  íuvassetve  pátriám,  in  tanta  erudito- 
rum  hominum   copia  neminem  fere   reperías.   Quod 


És  MUNKÁI.  LI 

sane  hoc  mirabilius  debet  videri,  quod  nullum  fere 
stadiam  aut  maiore  in  omiies  vitae  partes  ac  hominum 
ordines  utílitate,  aut  maiore  delectatione,  aut  spe  ube- 
ríore,  aut  praemiis  ad  perdiscendum  amplioribus, 
exemplisve  clarioríbuB  eos  commovere  poterat. 

Nam  ut  primum  de  Bcientia  iuris  civilis  agam, 
cedo  mihi,  excepta  Medicina,  facultatem  uUam,  cnius 
professor  si  nou  exacta,  at  saltem  mediocrí  iuris 
cognitione  non  indigeat. 

Sacrosancta  Theologia  quamvis  sit  divina,  et  ad 
perfectíonem  aui  alteríus  haud  indiga :  dici  tamen  non 
potest,  quantopere  ea  inrís  studio  illustretur.  lurís- 
pradentia  enim  ducit  oríginem  omnium  maximé  ex 
fontibus  legis  naturális,  quae  non  hominum  ingeniis 
excogítata,sednobi8cumnata  est,  quamnon  didicimus, 
sed  ex  naturae  principiis  hausimus,  ad  qnam  non 
docti  sed  facti,  non  instituti  sed  imbuti  sumus,  quae- 
que  non  modo  senior  est,  quam  aetas  populorum  ac 
civitatum  omnium,  sed  aequaeva  illius  coelum  ac  ter- 
ras  tuentis  et  regentis  Dei,  a  quo  mentibus  hominum 
infnsa  ac  insculpta  est.  Haec  nihil  aliud  est  quam  lex 
morális  seu  ratio  naturális  hominum  ingenüs  in  hunc 
finem  insita  divinitus,  ut  discrimen  honestorum  ac 
turpium  ad  regendos  hominum  móres  et  ad  ipsum 
Deum,  in  quem  omnia  dirigenda  sünt,  referendos 
ostendat.  lam  verő  quid  aliud  est  tota  sacrarum  lite- 
rarum  compages,  quam  explicatio  ipsius  Decalogi, 
excepto  tamen  Evangelio,  quod  Filíus  Dei  ex  areano 
coelestis  Patris  sinu  delatum  hominibus  commnníca- 
vit.  Nec  tamen,  dum  haec  díco,  duas  díversas  facol- 
tates,  sublatis  earum  discríminibus,  confnndi  velim. 
Divinae  enim  leges  requirunt  intemam  inxta  ac  exter- 
nam  obedientiam :  politícos  extemam  duntaxat  MCÚSh 


LII  DECSI  jínos  életk 

nnm  disciplinam  :  ilJae  Deum  coleudum,  proximum 
diligendum,  parentes  honoraudos,  uou  occidendum. 
non  furandum,  non  adalterandum,  non  falsum  testímo- 
nium  dícendnm,  non  concnpiscendum  generaliter  prae- 
cipiunt :  hae  cuncta  de  his  decreta  angustius  determi- 
nant,  ac  ad  societatem  generis  Immani  referunt  et 
tam  virtutíbus  praemia  proponunt,  quam  delectis  qni- 
buBvis  certas  civilesque  poenas  írrogant.  Inde  nou 
inutiles  de  iuribus  quarumlibetpersonarum,  de  tntelis, 
de  testamentís,  de  haereditatíbus,  de  obligationibns,  de 
homicidiis,  de  adulteriis,  de  furtis,  de  falso,  de  vi  prí- 
vata  ac  publica,  de  peculatu,  de  plagio,  de  ambitn,  de 
omni  stellionatu  eorumve  poenis  doctrinae  ad  prae- 
Bcríptum  legis  naturae  ac  analógiám  sacrarum  lítera- 
rnm  a  lureconsultis  concínnatae  snnt.  Inde  etiam  tot 
mere  iorídici  in  Sacra  scriptura  iudicis,  tribunalis, 
litis,  protestationis,  actoris,  rei,  causae  et  rerum  simi- 
lium  ex  intimis  Inrisprudentiae  visceribus  transumpta- 
rum  termini  usurpantur.  Taceo  de  cognatione,  agna- 
tíone,  afíinitate,  sponsalibus,  nuptiis,  dotibuB,  rebns 
paraferniB,  divortÜB,  poenis  inntiliam  incestarumqae 
nuptiarum,  adulterioruni,  et  similibuB  controversiis 
mere  iuridiciB,  in  qnibus  cognitionem  iuris  Theologo 
neccBBariam  omnino  esse  iudico,  quod  tamen  pace  bo- 
norum  dictum  velim, 

lam  verő  quantuni  lurisprudentia  conducat  Phi- 
loBophiae,  et  qúantam  cum  ea  habeat  cognationem 
vei  ex  eo  patet,  quod  utraque  verissime  deiiniatur 
cognitio  rerum  divinarum  et  humanarum,  ac  proinde 
non  immerito  ea  vera  ac  non  simulata  philoBopbia  ab 
imperatore  appelletur.  Quod  enim  PhiloBophi  in 
umbra  ac  otio  de  moribus  hominum,  de  legibus,  de  re- 
publica,  de  oeconomia  dispntant :  id  InrÍBconBiilti  in 


És  münkíi.  LIII 

uce  hominum  ac  pnblica  societate  generis  humani 
Tactant,  et  ad  usus  reruni  publicarum  sapienter  accom- 
modant.  Et  certe  luris  doctrina  cum  alia  omnia  trac- 
tat  longe  überius  ac  ntilius,  qnam  practica  pars  phi- 
[osophiae,  tnm  maximé  hiBtitiam,  virtntem  illám  ipso 
lacifero  splendidiorem,  a  qna  tanqnam  rivalus  uberri- 
EDÜ8  derívator,  etcuins  normám  ac  analógiám  in  omni- 
bas  praeceptis  ac  legibus  sequitnr.  Proinde  non  ím- 
tnerito  iudicat  parens  eloquentiae  nno  XII  tabularnm 
libello  omnes  philosophornm  bibliothecas  et  auctori- 
tatis  pondere  et  utilitatis  obertate  snperari.  Et  eam 
ob  caüBam  refert  idem  eloqnentissimorum  lurecon- 
Bnltn8  more  apud  Romanos  non  illaudato  fcuBse  re- 
ceptnm,  nt  praecepta  XII  tabnlamm  non  secuB  edis- 
cerent  pueri,  ac  apud  nos  solent  príma  literarum  ele- 
menta  memóriáé  mandari.  Malebant  enim  docerí  suos 
liberos  non  prolixis  philosophorum  disputationibuB, 
Bed  auctoritate  nutuque  legum  domitaB  habere  libidi- 
ncB,  coercere  cupiditateB,  neminem  laedere,  honeste 
vivere,  suum  cuique  tribuere,  ab  alienis  mentes,  ma- 
nna, ac  oculos  abstinere.  Quamobrem  non  immeríto 
videtnr  etiam  nostra  tempestate  haec  scienfia  non 
tantum  e  scholis  non  explodenda  ac  eliminanda,  sed 
etiam  semper  explicanda,  ac  Politicis  Ethicisque 
praeceptis,  tanqnam  eorum  fastigium  ac  consumma- 
tio,  adinngenda.  Quod  si  íieret,  minus  certe  habere- 
mns  imperítorum  iudicum  ac  procuratorum,  qui  qnasi 
sola  ex  omnibus  Sapientiae  doctrínis  lurísprudentía 
non  discenda  foret,  ita  sine  omni  liberali  eruditione 
ac  inris  cognitione  ad  tractanda  iudicia  prorumpunt. 
Sed  et  Oratoribus  magnarumque  remm  proca- 
ratoribus  ac  legatis  prudentiam  iuris  civílis  maximé 
neccBMriam  esse  longo  ipse  Oratomm  Prinoeps  ser* 


LIV  DECSI  JÁNOS  ÉLETE 

mone  demonstrat.  Quomodo  enim  poterit  causam  ali 
quam  magnam  perorare,  Bcelera  supplicio  conBtrín- 
gerC;  innocentíam  iudiciorum  poena  liberare,  languen 
te8  ad  decu8  inflammare,  et  quemcnn^ue  in  animis 
motum  reB  et  causa  postülaverit,  enm  dícendo  vei  ei- 
citare  vei  sedare,  bí  iura  suae  civitatis  ignoraverít? 
Erit  enim  sine  cognitione  hoius  facnltatis  peregrinas, 
hospes,  ac  advena  in  ea  patria,  in  qua  praesidinm 
clientibus,  opem  amicis,  cunctis  civibns  lucem  inge- 
nii  ac  conBilii  porrigere^  et  quasi  totins  oracidiUD  rei- 
publicae  esse  debebat.  Fremant  licet  omnes:  dicam 
tamen  qnod  sentio,  inrisprndentiae  cognitionem  adeo 
facnltatis  Oratoriae  stndioBis  esse  neceBBariam,  ut 
nnlla  Oratoria  Ciceronis  praecepta,  nnllae  orationeSi 
aut  Livii,  Taciti,  ceterornmqne  vetenun  bistoriae 
Bine  adminicnlo  einB  recte  intelligi  poBsint  nedam  pe 
nitnB  introBpici. 

At  forte  Grammatici,  RhetoreB,  Poetae,  ac  ii. 
quibuB  elegantía  latináé  linguae  cordi  est,  hac  scien 
tia  carere  potemnt,  ex  qna,  etiam  si  omnia  Ciceróim 
opera,  in  qnibnB  demnm  boIíb  vera  ac  Bolida  consistit 
eloqnentia,  perirent :  latina  tamen  lingua  quasi  post 
liminio  in  integmm  rcBtitni  poBBe  indicatur.  lam  vero 
nt  ex  umbracnliB  eruditorum  ac  otio  literario  in  soleio 
ac  pnlverem  ipBamqne  aciem  progrediamur,  quis  érit 
ordo  politiae  tam  BnmmuB,  aut  tam  infimos,  qui  non 
hac  Bcientia  indigeat,  nm  quenquam  ignoratione  ioris 
excuBari  cenBcamus,  qnod  Btatnere  non  poBBumos. 

InprimÍB  Bane  principalem  majeatatem  decet  le- 
ges patriaB  cognoscere,  quibna  ut  totum  reipnblicae 
corpus  ad  iuBtar  periti  Medici  tuerí  ac  curare,  sic 
Beipsam  Bubiicere  et  alligare  debet.  Sin  autem  a  8iun- 
mo  capite  ad  inferiora  Reipnblicae  membra  descen- 


És  MUNKÁI.  LV 

dero  :  vére  boc  mihi  vídeor  dicturus,  siue  legibus  non 
domum  ullam,  non  civitatem,  non  ordiuem.  non  reg- 
num,  non  universum  genus  hominnm,  non  renim  na- 
toram,   imo  ne  ipsum  quidem    mundum  stare  po88e. 
Nam  et  bic  cum  sit  nna  quaedam  ac  communis  Dei 
hominumque  civitas :  Deo  tanquam  summo  imperátori 
ac  Legamlatorí  certa  lege  paret.  Quare  sunimi  qui- 
qae  viri  banc  legnm  doctrinam  et  cognoBcendam  et 
praestantÍBBimis   ingeniorum    monimentis    posteritati 
commendandam  semper  existimavere.  In  quo  genere 
8i  sacrorum  antborum  exempla  requiris :  praeter  Moy- 
8em,   qao   antiquiorem   nec   legislatorem  uUum  nec 
scríptorem  babemus :  Augustimim  dabo,  TertuUianuni) 
Cyprianum,  Amobium  et  reliquos  ex  antiquitate  Pa- 
tres  Banctos,  quoB  in  iure  civili  doctiBsimoB  fuÍBse  pa- 
lám est.  Si  FbiloBopbos  babere  cupis  :  proferam  Pla- 
tonem,  AriBtotelem,  Pbaleam  Cbalcedonium,  Híppo- 
damum  Milesium,  Solonem  et  Draconem  AtbenienBes, 
Lycurgum    Lacedaemonium,    Zaleucum    Locrensem, 
Charondam  Cataneum,  Pbilolaum  Tbebanum,  Pitta- 
mnkj  Androdamanta^  et  bis  longe  plures,  qui  partim 
iptt  BalutareB  Rebuspublicis  legeB  condidere,  partim 
verő  doctÍBBÍma  de  legibuB  ferendis  condendisqne  mo- 
nimenta  reliquere.  Sin  autem  Regum  ac  Imperatorum 
aathorítatem  dcBideraB :  eorum  verő  in  primis  ingen- 
tem  cnm  in  aliis  regnis,  tum  maximé  in  imperio  Ro- 
manó  numerum  recenBere  possum.  Hi  enim,  lustiniano 
Coryphaeo,  tantum  in  condendis  legibus  praeBtitere 
ceteris  nationibus,  nt  si  omnia  omnium  gentium  insti- 
tuta  in  unum  conferantnr,  cum  bis  Romauorum  legibus 
pnidentia,  aequitate,  pondere,  ubertate,  neqaaqu 
nllo  modo  comparanda  videantur.  Quo  a 
car  noBtri  bonűnes  non  Bolum  tantopei 


LVI  DBC8I  JÁNOS  ÉLETE 

despíciant  ipái,  8ed  etiam  aliornm  operám  ac  industri- 
am  in  hoc  stndiornm  genere  positam  vitío  vertere  non 
vereantar.  Nec  est  qnod  mibi  qnis  obiiciat,  haec  esco- 
mia  in  imperio  Romano  de  legibua  imperatoríis  con- 
cedenda  esse :  in  Vngaría  et  Transylvania,  nbi  m 
civile  non  observetur,  nullám  penitos  locnm  habere. 
Qnamvis  enim  mnlta  sint  in  inre  Romano,  qnae  apud 
nos  nnllnm  nsnm  habeant:  tamen  dnbinm  non  est. 
qnin  qnicqnid  bonarnm;  rectaram,  salutarínmve  legom 
Decreta  Vngarica  babent,  id  omne  ex  inre  Romano 
transnmptnm  sit.  Imo  qnicqnid  naevomm  ac  defec- 
tnnm  leges  nostrae  continent,  qnibns  iusto  plns  abnn- 
dánt,  id  certe  nonnisi  ex  his  ipsis  Romani  iarís  fonti- 
bns  corrigi  snppleriqne  potest.  Est  enim  ins  civile 
qnasi  parens  et  Oceanns  omninm  mnnicipalinm  statv- 
tomm,  qnae  qno  propins  ad  aeqnitatem  eins  accedonl 
eo  rectiora  certe  et  perfectiora  finnt.  At  dicat  qnis 
reformationem  nihilominns  Decreti  Vngarici  tot  seen- 
lomm  consensn  confirmati  fmstra  tentari  ab  homine 
privato,  et  eo  qnidem,  qni  nunqnam  in  foro  indiciomm 
versatns  sit.  Eqnidem  fateor  tantnm  in  Repnblict 
contendendnm  homini  cordato  esse,  qnantnm  ratione 
probari  persnaderiqne  civibns  possit,  vim  neqnc 
patriae,  neqne  parenti,  nt  Plató  consnlit,  afferre  opor- 
tere.  Proinde  si  qnis  privatns  et  obscnms  homoncio 
ex  nmbra  literaria  progressns  ita  reformationem  patrii 
inris  institneret,  nt  novas  leges  condere,  easqne  ínvito 
popnlo  observandas  imponere  conaretnr :  an  hic 

Spectatom  admissi  risam  teneatis  amici  ? 

Yemm  enimvero  si  qnis  eo  sua  stndia  dirigat,  utmeliort 
prioribns  sen  consilia,  sen  institnta  iustis  ratíooibo' 
volenti  patriae  privato  stndiopersnadere  conetnr:  enoi 
ego  non  reprehensione,  sed  landibns  ac  praemio  &' 


És  MUNKÁI.  LVn 

gnumesse  iudicaverim.  Yt  enim  in  templo  Dei  offerebat 
olim  unusqnisqne  quod  poterat,  aurám,  gemmas,  bys- 
siim,  pnrpnram,  hyacinthum:  ita  nnnc  nihil  impedit, 
quominus  alii  patríam  armis,  alii  consiliis,  alii  labori- 
buB,  alii  8críptíB,  alii  denique  aliis  offíciorum  generí- 
bu8  iuvent  ac  ornent.  Haec  ego  quamvis  saepius  me- 
cam  in  Grermania  congiderarem,  et  aliquid  patriae  re- 
medii  in  hoc  genere  adhibere  cuperem :  nunquam  ta- 
men  eo  audaciae  progredi  fuissem  ausus,  ni  alienae 
diaciplinae  cura  in  haec  iuris  sacraria  magis  praeter 
spem  delatus  fuissem,  quam  me  a  sponte  deveníssem. 
Eram  praepositus  alienis  studiis,  quibns  nt  consule- 
rem,  magis  etiam,  quam  meis,  operae  pretium  erat.  Id 
quod  tanta  fide,  industria  ac  assiduitate  feci,  quantam 
Dens  Opt.  Max.  ac  boni  doctique  viri,  quibuscum  vi- 
ximns,  testari  possunt.  Proinde  cum  eius,  qui  meae 
fidei    commissus  erat,   profectui   satisfacere   eumque 
politícis  hisce  studiis  imbui  maximé  cuperem :  coepi 
quosdam  excellentes  Germaniae  ac  Galliae  lurecon- 
sultos  obnixins  rogare,  nt  non  graventur  ius  nostrnm 
Vngaricum  institutis  imperialibus  coniungere.  Cogno- 
veram  enim  leges  nostras  non  solum  ordine  confuso 
coUectas   ac  stylo    squallido  conscriptas   esse,   sed 
etiam  plnrimis  naevis  atque  defectíbus  scatere.  Verum 
hoc  ego  ab  iis  impetrare  non  potui,  vei  quod  verna- 
cula  quadam  characteris  obscuritate  ab  hoc  instituto 
deterrerentur,    vei  quod   maioribus   occupati   studiis 
noUent  minoribus   íisque  alienis  sine  maxima  mér- 
cédé   operám    suam    navare.    Quare   coepi  egomet 
nulla  certe  ambitione,  sed  sola  alienae  opis  despera- 
tione  id  a  me  invito  extorquere,  quod  a  doctissimis 
iureconsultis  impetrare  non  potueram.    Sed  cum  nec 
doctrina,  nec  bono  otio  ita  abundarem,  ut  sine  cortice 


L\1II  DECSI  JÁNOS  ÉLETE 

in  taiito  iuris  Oceano  nare  possem.    et  sine  Theseo 
lioc  opus  minquam  a  quoquo  tentatum  me  absolaere 
posse  considerem :  feci  id  quod  prudentes  viatores  in 
vastis  ignotíBque  locis  facere  consueverunt.  Proposni 
ením  mihí  ínstitutioues  civiles  ac  Vngaricas,  ex  qui- 
bus  banc  legum  Romanaram  ac  Pannonicaram  concor- 
dantiam  concínnarem.  Itaqne  eam  secntns  componendi 
Sjntagmatis  Imius  formám,  qnam  Cicero  in  Oratore 
delineat,  ac,  quo  captni  discentínm  magi8  consnlerem,  in 
morém  Dialogorum  erotematica  forma  usas,  totam  iuris 
scientiam,  utasBolet,  ín  quatuor  personamm,  dominio- 
rum,  obligationum,  et  actionum  genera  totídem  libris 
comprebenea  revocavi,  generibus  species  subieci,  eas- 
que  cum  definitionibns  expressi,  tnm  exemplis  illustravi. 
Ác,  ne  pluribus  omnia  recenseam,  ita  lus  Vngaricum 
imperíaii  coniungere  conatus  sum,  utillius  naevoshu- 
ius  aequitate  temperarcm,  defectus  übertate  supplerem, 
confusionem  metbodo  corrigerem,  squallorem  et  barba- 
riem  elegantía  mitigarem  ac  expolirem.  Equidem  prae- 
video  animo,  quam  multi  futuri  sint,  qui  hosce  meos 
labores  non  tantum  contempturi,  sed  etiam  multis  no- 
minibns   reprehensuri   sint.   Alii   enim  desiderabont 
brevitatem,  alii  requirent  ubertatem,  nonnulli  carpent 
metbodum,  quidam  calumniabuntur  obscuritatem  styli. 
non  pauci  superfluitatem ,  contraríetatem,  ambiguita- 
tem„  insolentiam,  et  sexcenta  alia  vitia  notabunt.  Sed 
considerent  aequi   lectores   velím,   me,   qui  primus 
hanc  iuris  civilis  ac  Vngaríci  coniunctionem  molitas 
sím,  haud  quaquam  potuisse  perfectum  in  hoc  genere 
opus  efficere.  Non  ením  simul  nascuntur  artes  et  per- 
íiciuntur :  sed  ut  in  aliis  scientiis,   ita  in  bac  legali 
facultate  adbiberi  sólet  paulatim  diligentia,  quae  va- 
rié dispersa  coUigat,  dissoluta  conglutinet,  divulw 


É3   MUNKÁI.  LIX 

ratíone  qnadam  constringat,  superflua  resecet,  deficien- 
tía  ita  suppleat,  nt  tandem  ars  perfecta  ac  omnibus 
nnmeris  absolnta  emergat.  Existat  igitur  aliquis  e 
po8terÍ8,  qni,  quod  ego  in  recensendo  iure  Vngarico 
ob  ingenii  tenuitatem  et  alias  mnltíplíces  causas  non 
potui,  id  ipse  perficiat,  redundantia  tollat,  hiantia 
expleat,  contraría  concilíet,  et  omnibus  iis  naevis, 
quos  in  hoc  opere  reprehendi  posse  senserit,  evitatis, 
leges  patrias  accedente  pnblica  Ordinum  authoritate 
omnibns  numeris  absolutas  reddat.  Haec  enim  non 
ego,  nt  Legislator,  pnblica  anthoritate  promnlgavi, 
(cnm  hoc  non  privatornm,  sed  principum  virornm  mu- 
nuB  esse  sciam),  sed  nt  Philosophns  et  Sapientiae  stn< 
diis  addictus  privato  stndio  in  meos  ac  eorum,  qni 
fondamenta  iuris  ntriusqne  ex  ipsis  fontibus  animi 
causa  cognoscere  cupiunt,  usus  coUegi.  Quae  sane,  nt 
Sünt  imperfecta,  impolita^  ac  (ut  verum  fatear,  cnm 
nnnquam  in  foro  versatns,  ex  sola  theoria  haec  han- 
serim)  qnibusdam  forte  naevis  obnoxia,  nequaqnam 
inris  pnblici  facere  cogitavi,  nec  certe  unquam  cogi- 
tassem,  cognitis  praesertim  quorundam  magnornm 
virorum  consiliis,  ni  Typographus  Decretnm  Vnga- 
ricnm  recusums  pro  sua  singulari  in  rempublicam 
literariam,  atqae  adeo  universam  pátriám  propensione 
ac  benevolentia  id  se  facturum  prae  se  tnlisset.  Hoc 
mihi  non  ambitio,  non  Incri  ciipido,  non  male  sanum 
scribendi  cacoethes  persuasit,  sed  qnod  e  Germania 
reversas  sine  meis  vére  fidelibus  consiliariis,  hoc  est 
libris,  qnos  ibi  certis  de  causis  reliqneramus,  integmm 
fere  annum  híc  transigere,  familiaribusque  meonim 
nnper  e  ditione  ac  tyrannide  Turcica  elapsornm  rebns 
operám  dare  coactus  fuerim.  In  hoc  ego  studio  si  ntilí- 
tatem  patriae,  adquam  veluti  cynosuram  omniadirexi, 


LX  DECSI  JÁNOS  ÉLBTB 

assecutus  Bum,  est  qiiod  mihi  gratuler.  Sin  minus,  me 
tamen  meae  operae  non  póenitebit.  His  enim  Incn- 
brationibus  videor  effecisse,  ut  et  vixisse  me  posteri- 
tatis,  8i  qna  iam  fatura  diu  esi,  patríaeqne  stadiosum 
testarer,  et  tantam  saltem  legom  cognitionem  asse- 
qnerer,  ne  in  iis  prorsus  bospes  ac  peregrínns  essem. 
Atqne  haec  de  iuris  studio  plnribus,  quam  stataeram, 
dicta  sunto. 

Históriám  antem  cur  tantopere  nostri  bomines 
neglexerínt,  nt  nemo  hactenus  ex  iis  claríBsimas  snae 
gentis  res  conscripserít :  id  verő  longe  maiori  etiam 
admiratione  dignissimnm  est.  Nolim  plnribns  eins  laa- 
des  exaggerare,  qaas  omnes  optimus  ille  dicendi  sen- 
tiendiqne  magister  comprehendit,  dum  eam  testen 
tempornm,  Incem  verítatis,  vitám  memóriáé,  magistram 
vitae,  nnnciam  vetnstatis  appellare  non  dnbitat.  Sed 
necessitatem  silentio  praeterire  non  possum,  qnae 
certe  tanta  est,  qnantam  homines  cordati  facile  índi- 
care  possnnt.  Si  nnns  qnidam  scriptor  barbama,  no- 
mine  Marcns,  maiornm  nostromm  originem  ac  res 
gestas  in  adversaría  non  retulisset :  peregríni  certe 
ac  bospites  in  ipso  natali  solo  esse  cogeremur.  Ex  eo 
enim  Thnrocins  matériám  scribendi  snmpsit  omnen, 
sed  ita  horrido,  barbaro  ac  poetico  sermonis  genere 
nsns,  nt  tenebras  potins  históriáé,  qnam  patríae  glo* 
riam  sno  studio  conciliare  voluisse  videatnr.  Eius 
vestigia  secnti  füere  Petrns  Ranzanus,  et  Antonius 
Bonfinius,  homines  peregrini,  qni  tot  anilibus  fabnlis 
ac  rebns  exoticis  obscnrarunt  veritatem  históriáé 
nostrae,  nt  dolendnm  sit,  aliqnem  e  nostrís,  qni  coram 
eins  rei  snscepisset,  hactenns  inventum  non  esse. 
Praesertim  cum  loannes  Sambncus,  homo,  nt  nihil 
alind  dicam,  de  História  Vngarica  male  meritas,  etiam 


RS  MUNKÁI.  LXI 

ea,  quae  ab  illis  peregrínÍB  alioqui  anthoribus  vére  ac 

simpliciter  memóriáé  posteritatís  commendata  fueraut, 

tam  tarpiter  favore  partis  alterius  corruperit   Quo 

magis  laudanda,  et  omnibas  praeconiis  celebranda  est 

liberalitas,  opera  ac  industria  eorum,  qui  Paralipome- 

na  rernm   Vngaricarum  Bonfinio  attexere  conantur. 

Sed,  nt  mea  quidem  fért  opinio,  ad  perfectionem  an- 

tiquitatÍB  nostrae  hoc  desideratur,  nt  coUatís  omnibns 

onminm  ín  hoc  genere  scriptornm  monimentis  ac  frag- 

mentÍB.  nniversa  rerum  Vngaricarnm  história   vére, 

breviter,  ac  pnre,   inde  usque  a  primordio  ad  hanc 

noBtram  memóriám,  in  nnum  quoddam  corpns  ac  bre- 

ve  compendium  redigatnr,  et  qnidem  redigatnr  a  nos- 

tratibns,  ne  semper  accersita  peregrinorum  industria, 

noBtram  orbi  accuset  infantiam  ac  negligentiam  plus 

qaam  certe  barbaram.  Hoc  sí  aat  mihi  nnquam  facere 

licnerit,  qnod  íam  din  cogito,  et  non  exiguis  laboríbuB 

molior,  ant  alins  quisquam  vei  me  impedito  occnparít, 

vei  mortno  effecerít,  is  certe  non  solnm  studiis  eorum, 

qui  Sapientiae  doctrinis  delectantur,  sed  etiam  uni* 

versae  patríae  rem  summe  necessariam  atque  glorio- 

sam  praestiterit.  Eqnidem,  si  Deus  Opt.  Max.  vitám 

mihi  prorogaverit,  vires  ac  occasionem  largitus  fueriti 

liberalitem  ac  munificentiam  principnm  virorum  sub- 

miuistraverit,  et  hoc  munus   patriae,   cui  me  natum 

profíteor,  et  reliqua  vitae  munia,  quaecunque  a  me 

proficiBci  poBSunt,  inter  ceteros  homines  literatos,  et 

patriae  amantes,  pro  tenui  mea  parte  praestare  cona- 

bor.  Interim  ut  hosce  labores  nostros,  benigne  lector, 

boni  consulas,  et  si  quid  vei  noBtra  imbecillitate  vei 

operarum  Typographicarum  incuria  emendandum  oc- 

currerit,  pro  tua  humanitate  condones  velim.  Vale,  et 

his  pro  arbitratu  fruere. 


LXII  DECSI  JÁNOS  ÉLETK 

V. 

FRAGMENTVM  EX  SYNOPSI  PHILOSOPHIAE. 

Politica,  §§.  67.  G8. 

Caitóde  comtptionis  Monarchiáé. 

Corrumpitur  Monarchia  1.  propter  contnmeliam 
alicui  Bubdítornm  illatam;  2.  propter  timorem;  3. 
propter  contempttim ;  4.  propter  damnum  et  afflictio- 
nem  Bnbditoram;  5.  ob  seditiones  procerum;  G.  pro* 
pter  auccessíones  filiomm,  qui  plerumque  bonis  pa- 
rentibus  sünt  peíores. 

Quae  corruptelae  vitabuntur  1 .  si  monarchia  ad 
mediocritatem  tradncatur,  neve  nimis  mnlta  regis 
arbitrio  permittantnr ;  2.  8i  nec  divites  iniuria,  nec 
popnlares  contnmelia  afficiantur ;  3.  si  custodia  habea- 
turex  civibus,  nonexperegrinis;  4.  si  (Princcps)  ami- 
corum  ac  consiliariorum  prudentia  ac  opera  maximé 
utatur;  ö.  si  unum  multis  non  ornet  officiis;  6.  si  di- 
tionem  ornet  ac  muniat;  7.  si  communinm  remm  cn- 
ram  gerat;  8.  si  tributa  non  magna  exigat,  exacta  in 
usum  reipnblicae  convertat ;  9.  si  moribus  sit  bonus, 
mitis,  temperans,  clemens,  continens,  sobrias  ac  vigi- 
lans;  10.  si  non  asper  sed  venerabilis  sit;  11.  si  me- 
diocritatem in  omnibus  servet;  12.  si  virtute  bellica 
excellat;  13.  si  sapientiae  et  stndiornm  liberalium  ac 
imprimis  civilis  doctrinae  sit  studiosns  ac  amans; 
14.  si  non  tantum  se  abstinentem  sed  et  snos  conti- 
nentes  reddat;  15.  si  viros  bonos  honoret,  malos  con- 
temnat;  16.  sipraemia  per  se.  poenas  per  alios  distrí- 
buat;  17.  si  pauperes  inxta  ac  divites  foveat;  18.  si 
nobilitatem  amicitia,  plebem  facilitate  sibi  devindat; 


£8   MUNKÁI.  LXlIl 

l9.  8i  deniqne  quod  et  ordine  et  dignitate  primaa 
tenere  debet,  Deum  vera  pietate  colat,  ac  verae  reli- 
gionis  cnram  liabeat,  scholas  et  academias  erígat,  ac 
illa  omnia  observet,  quaecnuque  Cyrus  apud  Xeno- 
phontem  obBervasse  dicitur. 


VI. 
PXÖSZÓ  A  MAGYAR  SALLÜSTIUSHOZ. 


AZ  OLVASÓKHOZ. 

Jól  tudom  én  azt,  hogy  az  magyar   nemzetnek 
szokása   szerént   sokan  lesznek  az  olvasók  közzűl, 
kik  ezt  az  én  munkámat  avagy  megutálják,   avagy 
ugyan  meg  is  esiifolják  és  rágalmazzák.    De  mint- 
hogy én  jó  végre,  tisztességes  okokból  cselekedem  : 
afféle  hitvány  Ítéletekkel  semmit  nem  gondolok.  Mert 
mivelhogy  egyéb  foglalatosságim  között  ezt  a  bölcs 
historiaíró     Salustiust    magyar   nyelvre   fordítottam 
vala :  hasznosnak  ítélem  lenni,    hogy  ez  az  írás  ne 
csak  azoknak  használna,  kiknek  főképpen  és  kivál- 
képpen  hasznokra  és  tanulságokra  magyaráztam  vala 
meg :  hanem  minden  egyéb  renden  való  embereknek 
is,  az  kiknek  e  könyü  kezekbe  jutna.  Mert  minthogy 
az  embernek  élete  igen  rövid :  illik  bizony,  az  mint 
ugyan  ezen  Salustius  mondja,  hogy  az  kiknek  Isten 
valami  ajándékát  nyújtotta,  ne  vigyék  életeket  olyan 
hallgatással  által,   mint  az  oktalan  állatok,   hanem 
tisztességes  dolgokban  foglalván  magokat,  ne  csak 
éltekben,  hanem  még  holtok  után  is  tanítsák  Írások- 
kal az  embereket  minden  jóra.   Másodszor  ezért  is 


LXIV  DECai  JÁK08  ÉLETE 

akarám  ez  bölcs  írásának  magyarázatját  egyebekkel 
közlenem,  hogy  minden  rendbelieket,  de  főképpen  az 
fejedelmeket,  urakat,  nemesseket,  és  egyéb  főrenden 
valókat  édesíteném  a  históriának  olvasására,  melyek- 
ből mind  egyéb  jó  és  tisztességes  dolgokat,  s  mind 
pedig  hadviselésben  való  eszességet  és  jó  módot  ta- 
nulhatnának. Tudom  én  azt,  hogy  azt  szokták  az 
paraszt  katonák  mondani,  hogy  nem  könyvekből 
tanulják  az  hadviselést.  De  sokkal  külömb  itíletben 
voltának  amaz  régi  nevezetes,  bölcs  hadakozó  feje- 
delmek. Amaz  nagy  világbíró  Alexander  nem  szé- 
gyenlette  azt  mondani,  hogy  ö  minden  hadi  dolgokbau 
való  bölcseséget  az  Homerus  könyveiből  tanult  vohia. 
Ez  az  oka,  hogy  még  éjjel  is  feje  alatt  tartja  vala,  és 
mikor  az  Dárius  kincse  között  egy  megböcsfilhetetleD 
ládát  találtak  volna,  melynél  drágább  marhája  Dári- 
usnak nem  volt,  és  kérdenék  baráti,  mit  akarna  ab- 
ban tartani :  azt  feleié,  hogy  az  Homerus  írását  akar- 
ná. Az  Scipió  is,  ki  Afrikában  az  Hannibált  meggyő- 
zé és  amaz  hatalmas  Carthago  városát  tövéből  kié- 
geté,  az  Xenophonnak  Cyrus  királyrul  írt  EQstóríijit 
éjjel  nappal  mondják  hogy  olvasta,  és  minden  hadvi- 
selését az  szerént  rendelte  volna.  Az  L.  Lucullus  felöl 
azt  írják,  hogy  mikoron  az  nagy  Mithridates  királj 
ellen  elküldenék,  semmit  az  hadviseléshez  nem  tudott 
De  az  míg  Ázsiában  ére,  éjjel  nappal  az  gályákon 
históriákat  olvasván,  oly  bölcs  hadakozóvá  lőn,  hogy 
egynehány  száz  ezer  embert  kevesed  magával  meg- 
vere,  és  sok  tartományokat  meghajta.  Mely  dolgok- 
nak igazsága  bizony  csak  ebből  az  históriából  n 
megtetszik,  melyben  az  Salustius  ügy  mint  egy  tü- 
körben nagy  szép  dolgokat  ád  az  embereknek  elei- 
ben. Mint  kelljen  az  bölcs  és  eszes  tanácaoknak  sxól- 


És  MUNKAI.  LXV 

lani,  igen  szépen  megmutatja  az  lulina  Caesar,  Mar- 
cus  Cátó,  és  egyéb  fö  tanács  urak  példáiban.  Mint 
kelljen  az  nemes  rendnek  és  föffi  embereknek  vétke- 
ket megdorgálni,  a  C.  Marius  és  C.  Memmius  példá- 
jában eléggé  megjelenti.  Mint  kelljen  hadra  készülni, 
sereget  gyűjteni,  tábort  járni,  sereget  állatni,  népet 
biztatni,  és  minden  dolgokban  az  jó  hadnagyoknak 
magokat  bölcsen  és  jól  viselniek  :  nagy  eszesen  és 
világosan  mint  egy  tfikörben  megjelenti  a  Metellns, 
Marius,  Petreins,  Sylla,  és  lugurtha  képökben,  kik 
fejenként  bölcs  országos  hadviselő  fejedelmek  voltak. 
De  viszontag  az  Calphurnius,  Albinus,  Áulus  Turpi- 
liasnak  és  egyebeknek  nevében,  szépen  kiábrázza, 
kik  legyenek  az  tudatlan  és  tunya  hadviselők.  Mint 
kelljen  az  nemes  rendnek  az  községhez  és  viszontag 
az  községnek  az  felső  rendhez  magát  tartani,  honnan 
induljon  az  pártolás,  és  miképpen  kelljen  annak  eleit 
venni,  az  Róma  városnak  állapatjából  igen  szépen 
megmutatja.  Az  országárulásnak  eredetiről  is,  okai- 
ból, kinyilatkoztatásáról  és  büntetéséről  az  Gatilina, 
Licntulus,  Gethegus  és  az  többinek  példájában  igen 
álágosan  mindeneknek  szemei  eleiben  terjeszti.  Sum- 
aa:  valamennyi  vers  ebben  az  históriában  vagyon, 
;nnyi  bölcs  értelem  és  tanúság  adatik  ezekből  min- 
ién renden  való  embereknek.  Harmadszor  akarék  ez 
ologgnl  minden  rendbeli  tudós  embereknek,  de 
iképen  az  felső  renden  valóknak  példát  adni,  ésúgy- 
lint  utat  mutatni,  mint  kellene  tisztességes  mulatsá- 
okkal  magokat  gyönyörködtetni,  és  úgymint  egyéb 
ondjoktól  megújítani.  Sok  bölcs  és  tudós  emberek 
%dnak  az  mi  nemzetünkben,  még  az  főrendeken  is. 
e  azol(  szégyenlik  és  restelik  eflféle  tisztességes  mu- 
ts^igban  foglalni  magokat,  hanem  mikor  egyéb  dol- 

MOMUM.  BUHO.   HIBT.   —  SCHlPTOBBB.  ZVIX.  é 


LXYI  DECSI  JÁKOB  ÍLBTK 

gokat  eliínják,   tobzódással,    vadászattal  és   egyéb 
effélével  múlatják  idejeket,  melyek  az  mint  az  bölc« 
mondja,  szolgákhoz  illendő   dolgok.   Nem  azt  csele- 
kedte Cicero,  Sulpitius,  és  egyéb  fö  tanács  urak,  ha 
nem  bölcs  könyveknek   olvasásával  avagy  irásáTal 
gyönyörködtették  magokat  egyéb  gondviselésök  kö- 
zött. Ki  lehetett  nagyobb  úr  és  fejedelem  Inlios  Cae- 
sarnál? De  nem  szégyenlett  ö,  nem  hogy  históriát 
hanem  még  grammatikát  is  imi.  Tndja  vala  ám  az, 
hogy  nem  árt  az  penna  az  kópiának,  sem  az  könyv  az 
paisnak.  Most  is  az  olaszok,  németek,  és  egyéb  nem- 
zetségek között  mind  Aristotelest,  Cicerót,  Virgilinst 
és  mindenféle  bölcs  embereknek  Írásokat  az  ö  nyel- 
vekre megfordítják,  és  azoknak  nagy  hasznát  is  ve 
szik.    Az  okáért  az  mi  nemzetünkben  lévő  fötudós 
embereknek  is  igen  jó  volna  tisztességes  mulatságban 
avagy  idej ékben  való  dolgoknak  históriáját   megír 
niok,  avagy  lulius  Caesar,  Livins,  Tacitus,  Curtius  és 
egyéb  efféle  bölcs  historikusoknak  Írásokat  magyar 
nyelvre  fordítaniok.   Úgy  tanulnánk   eszességet,  ís 
úgy  tudnók  megböcsülleni  efféle  munkákat.    De  mos 
tan  szintén  úgy  vagyon  dolgunk,  kik  effélében  mun- 
kálkodnának, mint  amaz  bölcs  Theodorus  Gázának, 
ki  mikor  az  Aristotelesnek  az  állatokról  irt  históriá- 
ját görögből  deák  nyelvre  fordította  volna,  és  nagy 
szépen   összeköttetvén,   és  kivűl  megaranyoztat>'án. 
egy  fejedelemnek   bemutatta   volna,   azt  reméllvéa 
hogy  ennyi  megböcsülhetetlen  munkáért  valami  nag;^ 
segítséggel  ajándékoztatnék  meg :  az  fejedelem  meg" 
kérdvén  miben  állana  az  könyvnek  aranyozása,   csak 
annyi  segítséggel  lön  neki,  az  menit  az  könyvkötő? 
ér  vala,  annyi  munkáját  olyan  bölcs  embernek  seo 
mire  böcsülvén.  Végezetre  akarám  ezzel  az  munkává 


É8  MUNKÁI.  LXVII 

az  én  orvendetességemet  is  megmutatnom  ahoz  a  ke- 
resztyénségnek  gyözedelméhez,   melyet  most  a  ke- 
gyelmes Isten   hozzánk  megmutatott,   és  naponként 
hatalmával   öregbit.  Mert  micsoda  ember  volna  az, 
akki  az  Istennek  ilyen  csudálatos  jótéteményén  nem 
örülne,  és  örömét  külsőképpen  is,  az  mint  lehetne, 
meg  nem  mutatná  ?  ím  nem  sok  időtől  fogva  az  Úr- 
isten Bokcsát,    Varsöczot,  Facsádot,  Lippát,  Jenőt, 
egész   Havaselföldével  és  Moldovával,  a  keresztyé- 
neknek kezekben  adta,  hogy  az  magyarországi  győ- 
zedelemről  semmit  ne  szóljunk.  Ki  nem  csudálkoznék 
és  nem  örfllne  azon,  hogy  ilyen  világbíró  fejedelem- 
nek, országos  hadát  az  kegyelmes  Isten  a  mi  fejedel- 
münk által  megvereté,  és  megszégyenité,  nem  külön- 
ben mint  ama  nagy  Góliáthot  megveré  régen  az  kis 
Dávid  által.  Melyekből  mit  itilhetunk  egyebet,  hanem 
hogy  a  hatalmas  Isten  cselekedik  az  mi  fejedelmünk 
által  az  pogányságnak  megverésében,  és  az  keresz- 
t/énségnek  megszabadításában.  Melyet  hiszem  hogy 
az   Úristen  bizony  az  egész  keresztyénségben  neve- 
zetessé teszi  és  még  ennél  is  nagyobb  méltóságokra 
emeli,  hogy  ha  az  Istennek  jótéteményével  hálaadás- 
sal akar  élni.   Mind  ezekért  az  okokért  akartam  ezt 
az  históriát  nyelvünkön   kibocsátanom,   melyben  no- 
ha sok  igéket  nem  teljességgel  magyarázhattunk  ki, 
ninéműk  az  Gonsul,   Proconsul,  Praetor,   Tribunus 
>Iebía,  és  egyéb  affélék :  mindazáltal  az  mint  ennyi 
'o£^lalatosságim  miá  lehetett,  azon  igyekeztem,  hogy 
gaz  magyarázat  lenne.  De  ha  mi  fogyatkozás  volna 
lenne,  illik  hogy  arról  bocsánat  adassék.  Melyet  ha 
:i  nem  akar  cselekedni,  magyarázza  ü  jobban,  avagy 
lás  Írásnak  fordításában  mutassa  nagyobb  serénysé- 


LXVIII  DEcsi  jAkos  élete 

gét.  Legyetek  egószségben.  Datura  die  Divi  Micliae 
lis  Arcliangeli  1595. 


VII. 
EPISTOLA  AD  10.  TELEGDIVM. 

loannes  Dedtis  Baromtis  loánni  Telegdio    S.  P.  D, 

Cum  nuper  mihi  Literaturam  Hunno-Scythicam 
exhibuisses,  et  au  dignam  publicatione  eam  iudicarem 
interrogasses,  non  solum  honestos  Tuos  hac  in  re  co 
natus  laudavi,  sed  etiam  ut  primo  quoqne  tempore 
promulgares,  et  author  et  adiutor  fui. 

Etsí  enira  non  dubito,  quin  Indicrum  et  puerile 
videatur  non  paucis,  tempus  in  hisce  Literis  vei  pri> 
pagandis,  vei  etiam  discendis  consnmere :  tamen  ep 
prorsus  diversum  sentio,  remque  dignam  esse  iadic<^ 
quae  non  solum  nostrae  genti,  sed  etiam  exteris  nativv 
nibus  innotescat.  Primum  enim,  si  aliae  omnes  eon 
iecturae  nos  defícerent,  ex  his  tamen  solia  literit 
certo  coliigere  possumus,  Gentem  Vngaricam  ess? 
longe  antiquissimam ,  et  ab  orientalibus  illis  Asist 
cisque  Scythis  oriundam,  a  quibus  Cyrum,  Dariam.  ^ 
alios  potentissimos  Monarchas  devictos  legimos.  Na' 
sicut  Hebraei,  Syri,  Chaldaei,  Arabes,  Turcae,  cet^ 
rique  orientales  a  dextra  sinistram  versus  coBtrí 
Graecomm  Latinorumque  morém  exarant  suaa  U^^ 
ras;  ita  etiam  haec  nostra  Elementa  simili  ratios^ 
scribuntur.  Id  quod  vei  ex  eo  patet,  quod  non  soIb^ 
communem  pronunciandi,  atque  scribendi,  inflecteJií 
que  cum  Hebraeis  vocabnlis  rationem  nostra  habea^* 
sed  etiam  scxcenta  et  amplius  reperiuntur,  quae  ttf 


És  MUNKÁI.  LXIX 

apud  Hebraeos,  quam  apud  nos  candem  penc  signifi- 
cationem  obtineant.    Deinde  ntut  haec  nihil  ad  Imius 
Literatarae  commendatíonem  faciant,  tamen  honestís- 
simnm  semper  habitam  est  nnamquamque  gentem  pe- 
cnliari  Literatura  uti  ac  frni.  Videmus  enim  paucis* 
simas  6886  g6nte8,  alioqui  civilitate  6t  potentia  6X6eI- 
lentes,  quae  p6calíariba8  Literis  linguas  suas  6xpri- 
mere  po8S6nt :  nam  66rt6  n6C  Itali,  n6c  Híspani,  n6C 
Galli,  n6c  Germani  proprios  habén  ^  characteres,  8ed 
eorum  populorum  literae,  6x  latina  lingna ,  tanquam 
fonté,  promanarünt.  Graeci  quidem  gloriati  8nnt  se  ex 
Phoenicia  literas  nescio  quas  attulisse,  alias  verő  ex 
grunm  volatn  excogitasse,  in  eumqne,  quem  nunc  vi- 
demus ordinem,  digessísse.  Vnde  non  ernbescunt  in- 
ventionem  Pbilosophiae  atque  omnis  scientíae  et  anti- 
quitatis  sibi  arrogare :  sed  vei  bae  ipsae  literae  no- 
Btrae  fabulas  eorum  abunde  refutant,  ac  certis  testimo- 
niis  demonstrant  Asiaticos  Scythas  et  vetustiores  et 
populo  Dei  longe  propinquiores  ipsis  fuisse :  literarum- 
que  scientiam  et  sapientiam  ab  Hebraeis  ad  Asiaticos, 
ib  his  ad  Graecos  demum  promanasse.  lam  verő  si 
vei  numerum  literarum  nostrarum  spectes,  omnes  ali- 
írum  gentium  characteres   superant ;  vei  elegantiam 
^onsideres,  nullis  certe  exterorum  elementis  cedit.  In 
100  verő  literae  nostrae  aliarum  gentium  literas  lon- 
;ís  etiam  parasitngís  superant,   quod  et  sine  punctis 
icríbuntur,  et  pronunciatíones  omnes  nostrae  multo 
[uam  aliarum  nationum  literae  perfectius  exprimunt, 
t  denique  illis  omuibus  facilius  addiscuntur.    Grae- 
am,  Hebraeam,  Latinam  linguam  totó  vitae  curriculo 
ix    mediocriter   addiscere   possumus :  Germanicam, 
rallicani,  Hispanicam  diffícillime  inbibimus,  et  ad  eas 
X  arte    addiscendas   et  percipiendas   multis   libris, 


LXX  DECSI  JÁNOS  ÉLBTE 

mnltis  expensis,  papyro,  calamo,  atramentO;  et  nescio 
quibus  aliÍB  multiplicibu8  in8trumentÍ8  opus  babemus  : 
bas  verő  nostras  literas  facillime,  brevissimoquetem- 
poré  qniapiam  addiscere  potest,  easque  sine  nllis  libris, 
calamis,  atramento,  papyro,  vei  lignis  inatar  Scytalae 
Lacedaemonicae,  vei  aliis  quibüsvis  materiis  nnllo  ne- 
gotio  inscribere.  Quamobrem  equidem  dignas  basce 
literas  esse  iudico,  quae  non  solum  in  omnibns  scbo- 
lis  pueris  proponantur  et  instillentnr,  sed  etiam  qnas 
omninm  ordinnm  nostrates  homines,  puerí,  iuvenes, 
senes,  viri,  mulieres,  nobiles  ac  rnsticí,  breviter 
omnes,  qni  Vngaros  se  nominare  volnnt,  addiscant. 

Laudo  ego  propositnm  Tanm,  quodbaecLinguae 
Scytbicae  Rndimenta  coUegeris,  et  discere  volentibns 
communicare  volneris.  Etsi  enim  breviora  sünt  et 
rudiora,  quam  forte  qnis  desideraret,  tamen  non  diífi- 
do,  quin  alii  qnoqne  reperiantur,  qui  boc  exemplo, 
haec  linguae  nostrae  praecepta  amplificare  et  exac- 
tins  tradere  velint.  lanus  ille  Pannonius  Episcopns 
Quinque  Ecclesiensis,  nostrorum  poetarum  celeberri- 
mus  cum  tanta  doctrina  et  autoritate  praeditus  fuisset, 
tamen  non  erubuit  Vngaricam  Grammaticam  conscri- 
bére;  quam  si  maiorum  nostrorum  negligentia  non 
amisissemus,  baberemus  certe,  quo  in  boc  quoque 
studii  genere  gloriaremur.  Nunc  cum  illa  interciderit, 
et  Tu  recte  facis,  qui  nostrae  Centis  Literaturam 
ab  oblivíone  vindicare  studes ;  et  alii ,  qui  maximis 
forcnt  digni  laudibus,  si  Vngaricam  Grammaticam, 
nativorumque  vocabulorum  et  proverbiorum  origines 
ad  praescriptum  artís  elaborarent. 

At  si  iam  cum  Graecis  primariam  magna  ei 
parte  amisimus  potentíam,  et  (ni  Deus  pro  sua  ele- 
mentia  averruncet)  amissuri  totam  videmur:  saltem 


És  MUNKÁI.  LXXI 

linguam,  et  res  gestas,  ac  Hteraturam  iromortalitati 
consecremus.  Quamquam  si  id,quod8entio,fateri  Kcet, 
raeliora  omnia  de  interitu  imperii  Turcici  spero :  augu- 
rorque  hanc  divinitus  genti  nostrae  glóriám  reservatam, 
ut  nou  multo  post  armis  Vngaricis  Dei  beiieficio  Tur- 
cica  potentia  inclinetur.  Qaod  ut  Deus  pro  sua  cle- 
mentia  faxit,  Yosqne  nobiscam,  ac  cum  tota  Ecclesia 
Orthodoxa  conservet,  ex  aiiimo  precor.  Dátum  ex 
Foro  Siculorum  5-a  die  Mártii  1598. 


VERA   EFFIGIES  lOANNIS  DECII 
BAKONII. 


A  Lttgossy  tanir  úrnál  lévö  erodoti  egykorú  fametsset  baaonmiaa. 


TARTALOM. 


Decsi  JáíioB  Élete  és  Munhii.  Bevezetéstil   .         .     . 

Függelék.  —  I.  Praefatio  ad  lectorem  Adagiorum. 

1588       

n.  Trístichon  ad  Michaelem  Forgachíum.  1589 
IIL  Epistola  in  capite  Syntagmatís  luris.  1593 
IV.  Praefatio  in  Syntagraa  luris.  1593      .     . 

V.  Fragmentum  e  Synopsi  Pbilosophiae.  1595 

VI.  Előbeszéd  a  magyar  Sallustiushoz.  1595 

VII.  Epistola  ad  loannem  Telegdium.  1598 


Lap 


XXXVI 

XLV 

XLVI 

.    XLIX 

LXII 

LXIII 

Lxvm 


foannis  Decii  Barovii  Commentaríorum  de  Rebua   Vngaricis 

Libri  qui  exstant. 
^raefatio  ad  Serenissimum  Principem  Sigismundum    .     .    3 

LIBER  PBIMVS. 

^ap.  I.  De  Instítuto  huius  Decadis  Decímae 11 

/ap.  II.  De  clade  Turcarum  ad  Sisecum 12 

'ap.  III.  De  cfade  Hazoni  Bassae  postrema,  quae  totius 
belli  Sinanici  causa  exstiterit 15 

UBEB  BECyKDYB. 
ap.  L  De  clade  Sisecensi  Constantinopolim  perlata    .    .18 
Eip.  U.  De  amitaCaeBarÍB  eum  ad  bellnm  contra  Christia- 

nos  ezdtaiite         19 

ip.  ILL  De  bello  in  Christíanos  a  Caesaré  dccreto    .    .  20 


LXXIV  TABTALOM. 

Lap 

Cap.  IV.  De  Sinano  Belliduce  constituto,  et  portentis  qui- 
busdam 21 

Cap.  V.  De  legatíonibus  ad  confoederatos  missis,  ac  irapri- 

mis  ad  Transylvanos       22 

Cap.  VI.  De  oratione  Mahometis   Cbausii,  ad  principem 
Transyvanum 23 

Cap.  VII.  De  postulatis  Caesaris  a  Principe  Transylvaniae, 
et  Caesaris  Literis 28 

Cap.  VIII.  De  deprehensa  Mahometis  Chausii  fraude    .     .  29 

Cap.  IX.  De  Georgii  Ravazdii  literis  ad  Principem  et  cum 
Sinano  coiioquiis 30 

Cap.  X.  De  Paulo  Markházio,  posti*emo  Ibraimo  appellato  32 

Cap.  XI.  De  Ravazdio  domum  cum  novis  ad  Principem 
Sigismundum  Legatis  remisso 34 

Cap.  XII.  De  expeditis,  et  ad  suos  remissis  Torcarum  Le- 
gatis    36 

LIBER  TERTIVS. 

Cap.  I.  De  Aarone  ex  principatu  Moldáviáé  deiecto  .  .  38 
Cap.  II.  De  Petro  quodam  Moldáviám  occupante  ...  39 
Cap.  III.  De  expeditione  Transylvanorum  in  Moldáviám 

contra  Petrum 40 

Cap.  IV.  Cur  Turcae  rursus  Aaronem  conati  sint  Princi- 
patu privare 42 

Cap.  V.  Sigismundus  Princeps  expeditionem  Sinani  Vnga- 

ris  significat 43 

Cap.  VL  Iter  Sinani  Belgradum  usque  describitur  ^.  .  .44 
Cap.  VII.  Quid  Sinanus  Belgrado  digressus  egerit  ...  45 
Cap.  Vm.  Sinanus  iterum  legationem  ad  Transylvanos 

expedit,  iique  comitia  de  postulatis  instituunt  .  .  46 
Cap.  IX.  Oratio,  et  sententiae  eorum^  qui  a  Turcico  Impe- 

rio  nequaquam  deficiendum  esse  censebant  ...  48 
Cap.  X.  Oratio  eorum^  qui  a  Turcis  desciscendum  sua- 

debant     51 

Cap.  XI.  De  consiliis  Transylvanorum  in  tanta  rerum  dif- 

ficultate  initis 63 

Cap.  Xn.  De  legatione  Príncipís  Transylvani  ad  Pontificem 

Bomanum  missa,  et  itinere  Claudiopolim  snacepto       63 


TARTALOM.  LXXV 

Lap 
LIBER  QVABTVS. 

Cap.  I.  De  divisione  copiarum^  et  colloquio  Legati  Tran- 

sylvanici  cum  Sinano 65 

Cap.  n.  De  capto  Vesprimio 66 

Cap.  in.  De  tabellarío  Transylvanico  ad  Sinanum  misso, 

et  consiliis  Temesvaríensis  Basse 69 

Cap.  IV.  De  sollicitationibuB  Bassae  Temesvaríensis  .     .  71 
Cap.  V.  De  capto  Palota,  et  dimíssis  in  hyberna  copiis 

Turcicis,  ac  Transylvanicis 72 

Cap.  VI.  De  actis  a  Caesaré  Principi  Transylvano  gratiis  73 
Cap.  VII.  De  Sinani  ad  Belgradum  reditu,  et  Vngarorum 

ad  Rudolphum  Imp.  legatione 74 

Cap.  VIII.  De  expeditione  Vngarorum  ad  Albam  usque 

Regálém  facta 76 

Cap.  IX.  De  victoria  Chrístianorum  ad  Albam-Regalem  78 
Cap.  X.  Quid  Christiani  post  victoriata  egarunt      ...  80 
Cap.  XI.  Quid  Sinanus  audita  suorum  clade  egerit      .     .  82 
Cap.  XU.  Quid  Temesvaríensis  Bassa  audita  suorum  cla- 
de egerit 84 

LIBEB  QVINTVS. 

Cap.  I.  De  capta  Fileko,  et  aliis  arcibus,  a  Chrístianis    .     86 

Cap.  U.  Quae  consilia  Sinanus  audito  Chrístianorum  suc- 

cessu  agitaverít  .     .     .     .     ' 88 

Cap.  III.  Oratio  Mahumetis  ad  Príncipem  Transylvanum 

versuta 91 

Cap.  IV.  De  Zechinio;  et  aliis  quibusdam  arcibus  in  Chrí- 
stianorum potestatem  redactis 92 

Cap.  V.  Pál£Su8  copias  reducens  quatuor  arces  nec  opi- 

nato  capit 94 

Cap.  VI.  De  clade  eorum,  qui  leniensem  arcem  ceperunt    95 

Cap.  Vn.  De  Sinani  consiliis  post  cladem  acceptam   .    •    97 

Cap.  VlLL  De  comitiis  Rudolphi  Imperatoris  Ratisbonae 

celebratis 99 

Cap.  IX.  De  Strígonio,  et  Hatvano,  a  Chrístianis  oppug- 

natif 10^ 

Cap.  X.  De  clade  Bascianorum  Beozker^enslaiii    ,    , 


LXXVI  TARTALOM. 

Lap 
LIBER  SEXTVS. 

Cap.  I.  De  Tartarorum  transitu  per  finem  Transylvaniae, 

et  ad  Sinanum  in  Vngariam  adventu 109 

Cap.  11.  De  Tartarorum  oríginei  ac  moríbus 112 

Cap.  III.  De  horrenda  Tartarorum  immanitate,  quam  in 

hac  recenti  expeditione  perpetrarunt 116 

Cap.  IV.  Qua  ratione  ct  quo  pacto  Transylvani  a  Turcico 

Imperio  desciverint 119 

Cap.  V.  De  oratione  Príncipis  Sigismundi  ad  Provincia- 
les, eorumque  ad  eam  responsione 121 

Cap.  VI.  De  comitiis  armatis  SabesiensibuS;  et  Thorden- 

sibus      125 

Cap.  VII.  De  Príncipis  ad  Ordines  Regni  Iltcris,  eiusdem- 

que  Claudiopolim  in  comitia  adventu 127 

Cap.  VIII.  De  renovato  desciscendi  a  Turcis  decreto, 

captisque,  ac  interfectis  nonnullis  Magnatibus   .    .  129 

LIBER  8EPTIMVS. 

Cap.  I 132 

Cap.  II.  Do  Comaromiensi  obsidione  soluta      139 

Cap.  III.  De  expeditione  Lugasiensi 141 

Cap.  IV.  De  defectione  Moldavorum    ac  Transalpinorum 

a  Turcico   Imperio,  foedereque  cum  Transylvanis 

icto 144 

Cap.  V.  De  Tartarorum   hybernatione.   Varadinensinm 

clade 146 

Cap.  VI.  De  reditu  Tartarorum,  eorundemque  binis  cladibus  148 
Cap.  VII.  De  incenso  direptopue  Oroz-Czikino,  aliisque 

Transalpinorum  depopulationibus 150 

Cap.  VIIL   De  Mahomete,   Amurathi  patri  substituto, 

strangulatisque  octodecim  fratribus  eius 15^ 

Cap.  IX.  De  apparatu  Caesaris  Germanici  in  Turcas  .  .  1^ 
Cap.  X.  De  comitiis   Polonicis,   ac  tractatione  de  bello 

Turcico  habita 155 

Cap.  XI.  De  solennibus  legationibus  Imperatoris,  Tran- 

sylvanorum,  ac  Vngarorum  ad  Polonos  miBsis,  irrí- 

toque  earom  eventu      •    .   •  156 


TARTALOM.  LXXVII 

Lap 
Cap.  XI í.  De  Aarone  Vajvoda  Moldáviáé  cipto,   ac  in 

Transylvaniam  adducto 1Ö7 

Cap.  XIII.  De  foedere  Sigismundi  Principis  Transylva- 

niae  cum  Imperatore  Romanorum 159 

Cap.  XIV.  De  inito  Sigismundi  Principis  niatrímonio  cum 

Maria  Christierna 162 

Cap.  XV.  De  comitiis  vemalibus  Transylvanorum^  eo- 

rumque  ibidem  Decretis 164 

LIBER  OCTAVVS. 

Cap.  L  De  adventu  Sponsae  Viennam  Austríae    .    ...  171 

Cap.  II.  De  adventu  Sponsae  Carolinam  usque    ....  172 

Cap.  m.  De  adventu  Sponsae  Albam-Juliam  .  .  .  •  .  174 
Cap.  IV.  De  nuptiis   Sigismundi  Principis   cum  Maria 

Christierna  celebratis 176 

Cap.  V.  De  clade  liberorum    peditum  Transalpinorum 

Istrum  transgressorum      178 

Cap.  VI.  De  capto  Bokczia  castello       180 

Cap.  VII.  De  capto  Varsoczio  castello,  et  direpto  cum 

circumiacentibus  pagis,  oppido  Jófeö 182 

Cap.  Vni.  De  dimissa  a  Principe  Socru,  captoque  Fa- 

cziado    .    • 184 

Cap.  IX.  De  profligato  Tömösvariensis  Bassae  exercitu, 

captis  Lippensi  ac  leneiensi  Be^s 186 

Cap.  X.  De  capta  Lippa,  Pankota,  Siri,  Aradoque  ...  189 

LIBER  NONYS. 

Cap.  I.  De  obsesso  Strigonio,  et  profligatis  Bassarum  co- 

piis 193 

Cap.  II.  De  adventu  Sinani  Bassae  in  Transalpinam,  et 

praelio  Michaelis  Palatini  cum  eo 199 

Cap.  III.  De  non  obtenta  deditione,  ac  morte  Caroli  Ducis  201 
Cap.  IV.  De  profectione  Principis  Sigismundi  in  castra 

Feketehalmensia 202 

Cap.  V.  De  occupataaPolonisMoldavia^  ao  literis  Chami 

Tartarornm  ad  Regem  Poloniae 208 

Cap.  VI.  De  ezpeditione  Sigismundi  Principis  oontra  Si- 

nanum  suscepta,  collectisque  hinc  inde  copiis   .    .  206 


LXXVni  TARTALOM. 

Cap.  VII.  De  Siculls  pristinae  libertati  restitutis  ....  201 
Cap.  Vni.  De  conditionibus  libertatis  a  Sigismundo  Prín- 

cipe  Siculis  redditae 208 

Cap.  IX.  De  ingressu  Principis  ín  TransalpinaiD,  et  angu- 

río  aqoilae 212 

Cap.  X.  De  acie  Christianorum  contra  Tarcas  ordináta, 

motisque  castrís 213 

Cap.  XL  De  Tergovisto,  Bokorestoqne  a  Sinano  egregie 

munitÍ8 215 

Cap.  XII.  De  prima  Principis  contra  Sinanum  yictoría, 

receptoque  Tergovisto 210 

Cap.  XIIL  De  Bokoresto  a  Turcis  deserto,  a  nostriaqae 

recaperato     •    •    •    . 222 

Cap.  XIV.  De  capta  arcé  leneo^  item  castellis  Világos- 

vár^  Arad,  Pankota,  Siri,  Soliomkeo  etc 224 

Cap.  XV.  De  íusis  íugatísqae  trans  Istrum  copiis  Sinani, 

captaque  arcé  Gyrgiovia 229 

LIBER  DECIMVS. 

Oap.  I.  De  comitiis  Albae  luliae  celebratis,  et  adempta 
Siculis  libertate 235 

Cap.  U.  De  copiarum  in  Moldáviám  missarum  clade,  mi- 
~    serabilique  Stephani  Vajvodae  supplicio     .    .    .   .  23^ 

Cap.  III.  De  literis  Clementis  VUI.  Pontificis  Romani  ad 
Regem  Poloniae 240 

Cap.  IV.  De  abitu  Principis  ad  Rudolphum  Caesarem,  et 
caesis  ob  rebellationem  supplicioque  affectis  com- 
pluribus  Siculis 246 

Cap.  V.  De  clade  copiarum  Tömösvariensis  Bassae,  eo- 
demque  elapso S50 

Cap.  VI.  De  Lippa  a  Turcis  irrito  oonatu  oppugnata^  fu- 
gatisque  inde  per  Transylyanos  Barbaris    ....  252 

Cap.  VU.  De  pulsis  ab  obsidione  Lippensi  Turcis  atque 
Tartaris  per  Transylvanos,  Tömösvaroque  ab  üsdem 
obsesso 2&* 

Cap.  Vin.  De  Tömösvaro  frustra  a  Transylvanis  oppug- 

natO;  eorundemque  in  Transylvaniam  reditu   .    .    .  25^ 


íjnnx 


ap.  IX.  De  inifJifÜB  Iimiiiííi  SbiUmbSí  Cm 

i  ninfiMiiií^  ni  jinffíTlfanr  íti  Tnni^i'',rriiii    n  ifn    .    .  :Í93 
ap.  X.  De  csKyaS&me  Malitnpffáf  ÜL  Camsatm  Tmreur 

'ap.  XL  De  Agrm  a  TuRÍb  ^Aaerntk.  Játyae  cBsua  ^ppis- 

Daia 261 

ap.  XIL  Ue  cupafiáBiie  JngHimwiS  PiraDcipi  Tnu^rl- 

!ap.  XIIL  De  pr^Bi*  CSiríflbaxiinm  cm  Caesire  Tmr- 

eanHL  ct  vtzamMpie  lyaiiua  ^gg*  jsifae  c2aie  .  213* 
ap.  XIV.  De  Tjrks  -e  TnoiaaifkuhrrfíHm^  Tmaaifi- 
tmTwi^eat  cx^iaaiiaie  ixcanai|iCa»  ahcté 


ap.  L  De  Oí-aucn^  JIJIiSiiiiSni&.  a  aiciai  IVzdcsxő  ad  Oae^ 

sarcra  G^^maxokraiiL  at  tci&b  WTHiAf'M ds£l 

ap.  n.  D;  hsism  Haaíim  KasBae  aá  Pmaapen  Trazsri- 

Taciae ?^T 

ap.  IIL  De  lLe*is'.>  UcaieLíf  ad  Cassareaii  T-DvaniaL  fS 

AlfkAbsnv  IsBŐLk  as  ünd'.f^iiaEa  lajienAciresB  nosfic*  2S^> 
ap.  nr.  De  hjsanA  Sx^tussdo  £Jí|&Cu  AaruDaq-ae  VaiprcftáA 

NúliaTÍae  2Xic*r:;D& íiö 

ap.  V.  De  Casjdcre  K.cinn§  Vkaansm  sdsbo.  Taiaqve  ac 

Pa{tt  ia  C^cifiáicuuL  áÍ3áíaif;in  rbáacS2&.  €S  lanriiko 

firstfia  ^f^pB^zuKii' 2fí^ 

ap.  YL  De  TwKírraro  frnsiza  per  Stef •baumB  JoákaiB 

opp«tgias>& 2Í^; 

ip.  VIL  ÍM  CvQxóts^  AJbeDOfiábio.  ac  oodbBo  reágzum- 

dae  TiasojirrjisSae  per  fr&aáem  JoEŰae  retardat^j  ^if7 
ip.  VUL  De  C^au£2i^  reoírrasú  adreaiSB    LfegatonuB, 

capccqs^  JotLJLn  dtDoeLbíjio 2f5^*í 

tp.  IX.  De  isnoaeuio  ^^roiniuii  ae  LegaSionoD  CaeBurw^ 

r«B,  GienBfae  KadtJ^  I]iif)«ttw» ^iíirx^ 

kp.  X.  De  valei£ri{«ift  Pfimifn^  aá  OiJiiifa  WMÍmmB    «  90S 


LXXX  TARTALOM. 

Lap 
LIBER  8ECVNDVS. 

Cap.  I.  De  cxpeditione  clancularía  adversos  lattrinam  a 

Chriatiams  suscepta 309 

Cap.  II.  De  acie  Christianorum  in  irraptione  laurinensi 

observata 311 

Cap.  in.  De  capto  lauríno 313 

Cap.  IV.  De  legatione  Stephani  et  Andreáé  Bathorioram 
ad  Principem  Transylvaniae,  eiusque  ad  Radolphum 

Caesarem  abitu 317 

Cap.  V.  De  tamoltu  Varadini   exeitato,   eodemqne   per 

CaesareoB  legatos  sedato 319 

Cap.  VI.  De  excasatíone  Varadiensium  ad  Principem  missa  321 
Cap.  VII.  De  legatione  Tartarorum  et  Transylvanorom 
ultrocitroque  missia,  ac  ioramento  MichaelÍB  Pala- 

tíni  Transalpinae 323 

Cap.  VIII.  De  Csanadiensi  obsidione  eiusque  Bolutione  .  323 
Cap.  IX.  De  yictoria  Lugasiensium  ex  Barbaris  reportata  326 


lOANNIS  DECIl  BAROVII 

COMMENTAMORVM 

DE  REBVS  VNGARICIS 

LIBRI  QVI  EXSTANT. 


UOSVU.  HTSO.  HBT.  -  SCBIPTOKES.  XVU. 


SERENISSmO  INCLITOQVE 
PRINCIPI AC  DOMINÓ,  DOMINÓ  SIGISMVNDO, 

DEI  ORATIA  TRANSYLVANIAE,  MOLDÁVIÁÉ,  VALACHIAE,  TRANSALPINAE, 

SACRl  ROMANI  IMPERII  PRINCIPI,  DOMINÓ  PARTIVM  REGNI  VNOARIAE,  CO- 

MITI  SICVLORVM  &c.  DOMINÓ  8V0  CLEMENTISSIMO  S.  P.  D. 

IM  iHiL  magis  decet  eos ,  Serenissime  Princcps ,  Do- 
mine Clementissime ,  qni  gubernacalis  reipnb.  praesi- 
dent,  quam  üt  praeclaras,  salutaresque  res,  qnoad  vi- 
xerint,  summa  semper  ope  gerant,  casdemque  in  pu- 
blica  historianim  monumenta  referendas  curent.  Nisi 
enim  Clarissimma  Principum  facinora ,  opera  docto- 
rum  homiuum  literís  mandentur,  atque  iustis  Enco- 
miis  celebrentur ,  idem  certe  tumulus,  qui  corpora  eo- 
rum  contegit ,  famam  quoque  obruet ,  ac  nomen  e  po- 
steritatis  memória  delebit.  Atqui  si  veterum  Regum, 
atque  Principum  exempla  intuebimur :  reipsa  profecto 
comperiemus ,  perennis  eos  gloriae  gratia  tam  domi, 
quam  militiae  euncta  praestitisse.  Quid  enim  ego  Her- 
culem  illum,  quid  Cyrum,  quid  Alexandrum  Magnum, 
quid  Scipiones ,  quid  Ciceronem  Patrem  Patriae ,  et 
infinitos  alios  Heroas  commemorem,  qui  certe  non 
nisi  perpetui  nominis  ad  seram  posteritatem  longa  se- 
rié transmittendi  studio ,  tot ,  tantosque  labores  per- 
tolerunt. 

Verum  enimvero  nequaquam  tot  tantaque  peri- 
cula  tam  libenter  subiissent,  nisi  credidissent  főre  alí- 
quos ,  qui  praeclara  ipsorum  gesta  scriptis  suis ,  ceu 

1* 


4  lo.  DECii  R^^lOVII 

illustri  qnodain,  semperque  duraturo  monnmento  aeter- 
nitati  consecrarent ,  proinde  sapientíssimi  illi ,  ac  Ce- 
leberrímí  Principes ,  solebant  olim  consnetndine  nun- 
quam  satís  landata,  non  nnum,  atque  altemm,  sed 
complnres  viros  erudítos  secum  habere ,  honcBtisqiie 
stipendiis  alere,  ut  ea,  quae  praeclare  a  suis  Principi- 
bus  ipsi  viderunt  geri,  in  adversaria  confestim ,  tabu- 
lasque  postea  publicas  bona  fide  referrent,  qnae  cnm 
saepe  mecum  cogitarem,   et  summám  belli  Sinaníd 
bistoriis  nostris  Yngaricis  attexere  conarer,  din,  mnl- 
tnmqne  mecum  consideravi,  poBsemne  tuto.  ac  cum 
bona  tuae  Serenitatis  gratia  laborem  hunc  soscipere. 
Mihi  enim  tametsi  literatas  huiusmodi  lucubrationes 
plerique  mortalium  contemnant,  tamen  imprimis  ar- 
duum,  periculoBumque  videtur,  res  gestas  scribere. 
Primum  quod  facta  dictis  exaequanda  sünt,  qnod  cnm 
laude  praestare,  non  vulgáris  semper  ingenii  habitum 
est.  Deinde  quia  plerique,  quae  delicta  reprehenderís. 
malevolentia,  et  invidía  diéta  putant :  íjibi  virtutes  aU- 
quorum  laudaveris ,  velificationi ,  et  assentationi  tri- 
buunt :  ad  haec  in  tam  mirabili,  invidiosa,  tragicaque 
matéria,  qualis  haec  fűit.  Maximae  autem  difficultatís, 
maximique  iudicii  est,  ita  históriára  coutexere ,  ut  nec 
partes  ípsae  oflFendantur,  et.ipsa  sacrosancta  veritaa 
inviolata  posteritati  tradatur.  Quibus  accessit,  et  haec 
incommoditas ,  vei  praecipua^  quod  ego  procul  a  Re- 
pub.  nemoribus  Musarum  abditus,  et  non  exiguis  pro- 
pagandarum ad  seros  nepotes  liberalium  artium  labo- 
ribus  occupatas,  vix,  ac  ne  vix  quidera  potuerim,  citra 
defectus,  ipsam  rerum,  prout  gestae  sünt,  seriem  ab 
hominibus  quibusdam  politicis,  qui  mihi  hac  in  re  usni 
fuissent ,  rite  cognoscere.  Imprimis  verő  maiorem  in 
modum  extimesceuda  mihi  fűit  indignatio  tuae  Sere- 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  PRAEFATIO.  5 

nitatís,  ne,  sí  forte  quippiam  imprudens  históriáé  im- 
semissem,  quod  tnam  Principalem  Maiestatem  inerito 
potnisset  offendere,  praesentissimnm  eapitis  discrímen, 
et ,  dnm  gratiam ,  atqne  elementiam  Serenitatis  Tuae 
captO;  pericnlum  mihi  crearem.  Qnae  quamvis  me  ab 
hoc  incepto,  non  temere  absterrere  potnissent ,  omni- 
bas  tamen  illis  impedimentis  posthabitis,  conatus  sum 
in  hac  decima  meorum  Commentariorum  Decade  res 
gestas  proximi  trienhii  maximé  memorabiles  breviter, 
ac  qüantnm  assequi  potni ,  verissime  complecti.  Prí- 
mum  quidem ,  ut  admirandas  Dei  Optimi  Maximi  res, 
qnae  paucis  hisce  annis  contigerunt ,  instaque  eius  iu- 
dicia ,  qnae  in  mnltos  mortales  exercuit ,  posteritati 
traderem.  Deinde ,  ut  historiis  Patriae  pro  mea  parte 
virili ,  ét  ego  consnlerem ,  nec  tantas  nostrae  aetatis 
res  perpetuis  oblivionum  tenebris  involvi,  quantum  in 
me  situm  esset ,  desidiose  paterer.  Imprimis  verő  An- 
gnstam ,  Yenerabilemque  tuae  Serenitatis  famam ,  at- 
qne glóriám  non  solum  apud  domesticos  populos ,  sed 
etiam  apud  externos,  veríssimarerum  gestarum  histó- 
ria inter  ipsos  promulganda,  contra  malevolos  taerer, 
atque  defenderem.  Non  enim  puto  Serenitatem  tuam 
latere,  qnam  multi  mortales,  hac  tragoedia  penitius 
non  intellecta,  sinistrum  de  actis  Serenitatis  Tuae  iu- 
dicium  ferre ,  virulentosque ,  praesertim  in  exteris  re- 
gionibus  sermones  spargere  non  vereantur.  His  ma- 
ledicorum  voculis  quomodo  obviam  iri ,  oraque  eo- 
rom  obturari  possent ,  equidem  non  videó ,  quam  ut 
verissima  rerum  gestarum  história  in  lucem  edita, 
instaque  Apológia  promulgata,  famam,  dignitatemque 
snam ,  Serenitas  Tua  etiam  in  peregrinis  regionibus 
orbis  Christiani,  longe  lateque  tueatur.  Nec  solum 
hanc  Históriám  verissime  descríptam  eorum ,  qui  ad-* 


6  lO.  DECII  BAROVn 

hnc  in  vivis  sünt,  sed  etiam  posteromm  gratía  omnino 
exstare  neceBse  est.  Erit  enim  procol  dnbio  inter  eos 
etiam ,  qui  post  nos  nascentur ,  sicut  inter  praesentes 
fnit,  magna  dissensio,  cum  alii  landibus  ad  coelum  res 
gestas  SerenitatiB  Tuae  efferent,  alii  fortasse  aliqmd 
reqnirent,  idqne  vei  maximum,  ni8i  verissima,  atqne 
Incnlentissima  hamm  rerum  história  ad  cos  propage- 
tur.  Serviat  igitur,  necesse  est,  Serenitas  Tna  üs  etiam 
iudicibus,  qui  mnltis  post  secolisde  Serenitate  Tna,  ac 
omnibus  eius  gestis ,  multo ,  quam  praesentes ,  incor- 
ruptins,  qnippe .  sine  odio ,  et  amore ,  indicabünt.  Nec 
enim  haec  Serenitatis  Tuae  vita  dicenda  est^  qnae  co^ 
pere ,  ac  spiritu  continetur ,  quaeque  propter  natorae 
fragilitatem,etinstabileshumanae  fortunae  caans^bre- 
yis  iuxta ,  ac  incerta  est.  Illa  inquam ,  illa  vita  toa 
est ,  Serenissime  Princeps ,  quam  propter  egregia  b 
pátriám  merita  coelitus  a  Deo  donandam  :  fera  nepo- 
tum  posteritas  alet ,  quae  vigebit  memória  secnlonm 
omnium,  quam  ipsa  aeternitas  semper  intuebitnr ,  n€c 
uUa  unquam  temporum  delebit  oblivio.  Ad  hanc  igitnr 
vitám  Tua  Serenitas  aspiret ,  hanc  glóriám ,  nnllo  un- 
quam tempore  intermorituram,  s^ctetur,  oportet ,  quae 
est  illustris  quaedam,  et  pervagata  multorum,  magnó- 
rumque,  vei  in  suos  cives,  vei  in  pátriám,  vei  in  omne 
genus  hominum  fáma  meritorum ,  atque  beneficiorum. 
Huic  Tua  Serenitas  inserviat ,  huic  se  clarissimis  Í9 
omnes  hominum  ordines  benefactis  voyeat,  oportet 
Quaequidem  iam ,  quae  miretur ,  pridem  multa  habét 
nunc  etiam  quae  laudibus  in  coelum  evehat ,  magnó 
desiderío  exoptat.  Quis  enim  non  miretur ,  hanc  pro- 
vinciám,  tot  undique  circumventam  hostibus ,  tamdiu, 
tamque  feliciter  a  Tua  Serenitate  gubematam  ?  tot 
clancularia  adversus  se  consilia  tam  sagaciter  ani- 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  PRAEFATIO.  I 

madversa,  tantornm  in  se  procerum  coniurationem 
repressam,  tria  maxim!  momentiRegna  a  Turcico  Im- 
perio  avnlsa ,  Chrístianoque  foederí  adíuncta ,  tantam 
Tartarornm  multitudinem,  Tnrcarumque  copiam ,  feli- 
cibus  Tuae  Serenitatis  fásam  fugatamqne  auspicüs ! 
ac  üt  reliqna  tnmide  ne  recenseamus ,  quae  sperare 
licet,  tot  tantasque  res  duobns  saltem  hisce ,  tribusve 
annis ,  tam  prndenter ,  excelsoque  animo ,  in  hac  flo- 
renti  aetate  gestas!  obstnpescent  certe  haec  omnia 
posterí,  et  majorem  in  modnm  mirabnntnr.  Nam,  si 
vernm ,  citra  omnem  adnlationis  suspicionem ,  dicere 
liceat :  qnod  Transylvania ,  Moldávia ,  Transalpina, 
hoc  est,  nno  verbo  :  tota  Dacia  a  Turcico  Imperio 
desciverit,  Sacroque  Romano  Imperio  incorporata  sit ; 
quod  Poloni ,  ac  Veneti  idem  contra  Barbaros  consi- 
linm  agitent :  quod  Princeps  Imperii,  ac  ceteri  Reges 
Christiani  sacrum  contra  Barbaros  foedus  iniverint: 
quod  Chrístíanus  orbis ,  capto  laurino ,  bene  sperare 
audeat :  quod  ex  tanta  Tartarorum  multitudine  pau- 
GÍssimi  evaserint :  quod  tot,  uno  duntaxat  anno ,  Tur- 
carum  millia  caesa  sint  in  Transalpina ,  et  Moldávia  : 
quod  tantus  captivorum  Christianorum  numerus,  e 
dira  servitute  in  pristinam  libertatém  assertus  sit : 
haec  certe  omnia  secundum  Deum,  uni  Tuae  Serenitatí 
accepta  ferenda  sünt ,  cuius  exemplo  totus  Christia- 
Bus  orbis ,  et  confirmatus  in  sacro  foedere ,  at  excitus 
ad  bellum  Barbaris  inferendum  omnino  videtur,  Pro- 
inde  si,  quod  optari  debet,  sperare  fas  est,  auspicatus 
sacro  huic  bello  finis  contigerit  :  nuUum  sane  dubium 
est ,  quin  inter  omnes  reliquos  christianae  reipub.  du- 
ces,  in  Clarissimum,  et  longe  Celeberrimum  Principem, 
qnod  et  nunc  factum  videmus,  Serenitas  Tua  evasura 
dt.  Sin  autem  secus,  quam  optamus,  atque  speramus, 


8  lO.  DECII  BAROVll 

res  íam  coepta  contíngeret,  quod  ómen  Deas  deraen- 
tíssímuB  8aa  potentia  procul  a  nobis  avemmcet.  recta 
tamen  piissimi  consilii,  atqne  proposití  conadeiitia. 
tantaque  virtas,  ipsa  etíam  sine  feliéi  suoeessa  abnnde 
magnuin  snipraeminm  Tnae  Seremtati  foret  Qnis  igi- 
tar  haec  non  miretar  ?  qnis  non  snspiciat?  qms  non 
obBtopesoat?  vernm  enimvero  principia  snnt  haec  rei 
duntaxat  feliciter  gerendáé/  initía  aetemae  glome, 
divinis  virtntibns  acqnirendae.  Haec  iam  Serenitatí 
Tnaereliqna  pars  est:  hicrestat  actns:  in  hoc  summa 
ope  elaborandnm  est ,  nt  qnod  in  dies  landabilíter  h- 
cit,  civilis  hnius  dissidii,  Tragoedíaeqaae  incendinm 
salnte  patriae  restingaat,  Rempnblicamqne  tam  foriB 
vigilantia,  diligentiaqne  fidíssimomm  dncnm  contra 
extemos  hostes  tneatur ,  quam  domi  honestis  legibns. 
ac  libertate  florentissimam  effíciat ,  patemaque  mode- 
ratione ,  ac  clementia  yincnlis  adamantinis  devindat 
Sed  ne  Soli  Incem  inferre  Tidear  :  quamvis  multa  me 
deterrere  potvissent,  ne  hoc,  qnicqnid  est,  laboiis 
Tnae  Serenitati  offerrem  :  singnlaris  tamen  Tnae 
Serenitatis  Clementia ,  et  cum  omninm  in  bonas  lite* 
ras  favor,  tnm  in  me  privátim  benignitas  effecit,  ut 
primum  omnium  Tnae  Serenitati  has  meas  Incabratío- 
nes  offerrem.  Primnm  nt  qnoniam  Syntagma  legom 
Caesarearnm ,  ac  Vngaricarum ,  felici  qnodam  omine 
coninnctionis  Daciae  totius  cum  Imperio  Romano,  ma- 
ximis  certe  meis  laboribus  elucabratnm,  Tnae  Sereni- 
tatis nomini  consecraveram,  eidem  etiam  hanc  pestre- 
mam  meorum  Commentariorum  Decadem,  nti  tmc 
promiseram ,  inscriberem ;  deinde  nt  fídem  meam  ex- 
solnerem  ,  et  aliqnam  Históriáé  Yngaricae  partém, 
partim  ex  fragmentis  cuinsdam  digestam,  partim  pro* 
prio  meo  marté  elaboratam ,  exhibendo ,  aliquem  An- 


DB  RBB,  VNO.  DEC.  X.  PRAEFATIO.  » 

nalium  Hnngaricorum  pari  modo  digestornm,  gnstom 
noBtris  hominibus  praebercm,  quos  aliquando,  Dee 
aaspice  integros  promulgare,  bí  liberalitaB  Serenitatis 
Tuae,  annuerit,  conabor.  Ad  haec ,  ut  quoniam  propo- 
Bui,  SerenitatÍB  Tuae  famam,  atque  principalem  digni- 
tatem  hoc  scripto  contra  BÍnistram  hominnm  CenBu- 
ram  taefi,  Tua  ímprimlB  Serenitas  quicquid  addendum, 
vei  detrahendum ,  vei  etiam  immutandum  in  eo ,  imo, 
Bupprimendumne ,  an  promiilgandum  sit ,  secum  ipsa 
indicaret.  Nam  ego  hoc,  quicquid  est  laboris,  Tuae 
Serenitatis  tamquam  Principis  eruditíssimi ,  et  sapien- 
tissimi  iudicio  trutínandum ,  limandum ,  examinandum, 
corrigendum  subiicio.  Quamobrem  Serenitatem  Tuam 
etíam  atque  etiam  oro ,  ut  has  iQcas  vigilias  non  exi- 
guÍB  laboribus  elucubratas,  illustri  gratía  excipere, 
atque  me,  operas  pensaque  Reipub.  qualia  possim, 
tradentem ,  benignitate  Sua ,  atque  munificentia  Prin- 
cipe  digna  complectí  non  dedignetur ,  ut  siquid  in  iis 
desideraretur,  clementer  id  mihi  condonare,  et  ut  mu- 
tari  possit,  suggerere,  pro  suo,  erga  sui  nominis  exis- 
timatíonem ,  studio  non  gravetur.  Spero  tamen ,  et 
apud  principalem  Tuam  Serenitatem  Dominum  meum 
Clementíssimum  ,  et  apud  nostros  homines  ,  talibus 
alioquin  literatis  laboribus  non  satis  aequos ,  gratiam 
me  aliquam  esse,  hoc  etíam  nomine  initurum,  quod  et 
legibus  nostris  digerendis,  ac  Imperatorio  luri  con- 
iungendis,  immensos  certe,  ac  incredibiles  labores  im- 
penderim,  et  Serenitatis  Vestrae,  rerumque  patriarum 
praeconio  pro  virili  mea  parte  non  defaerim ,  nec ,  si 
liberalitas,  atque  munificentia  Tuae  Serenitatis,  in  totó 
terrarum  Őrbe  decantatissima,  ac  celeberrima  coeptis 
meis  aspiraverit,  quoadvixero,  defuturus  sim.  Sediam 
ne  multis  verborum  ambagibus  obstrepere  videar,  Priu- 


10  10.  DECn  BABOVn 

dpalem  Tiuun  Mmiestatem  ad  glorüun  Dd,  qiiam  din- 
tÍB8Íme  yalere,  atqne  concetMis  dÍTinitiiB  novia  Títnüa. 
ae  Begnomm  aocesaionibna,  qiiam  feUciaaÍBie ,  diatiB* 
simeqne  uti,  froi,  copio,  et  opto. 


Serenitatía  Tnae 


Senríior  et  ClienB  hamillimiu 
lOANKES  DECIVS  BAROVIVS. 


DE  REB.  VNG,  DEC.  X.  L.  I.  11 


LIBER  PRIMVS. 


CAPVT  PRIMVM. 

De  Institttto  huius  Decadis  Decimae. 

1566.  Capto  Sigetho ,  ac  Gyula  arcibus  Vnga- 
riae ,  longe  mnnitissimis ,  poBtquam  MaximilianuB  tot 
difficultatibus  in  dies  ubique  eniergentibus ,  videt ,  ne- 
qnaqnam  se  Barbaris  főre  parem ,  missis  ea  de  re 
nontiis ,  pacem  cum  Selímo  Turcarum  Imperatore  fa- 
cit.  Inter  conditioneB  foederis ,  et  haec  fűit ,  ne  liceret 
tormentís  bellicis  arces,  urbesque  oppugnare,  inte- 
rim  tamen  nihil  obesse,  quominus  vellicatíones,  et  de- 
populationes  fierent,  territoria  subigerentur ,  imo  ar- 
ces etiam ,  ac  oppida  vi  et  dolis ,  modo  tormenta  bel- 
lica  abessent,  caperentur.  Multae  igitur,  ac  memora- 
biles  victoriae  iuxta,  ac  clades,  utrinque  hoc  interiec- 
to  foederis  tempore  in  Vngaria  martialis  ludi  alea 
contigerunt:  ut  Celeberrima  illa  Francisci  Gezty  ad 
Nádudvarom  victoria  :  ut  bini  illi  nostrorum  apud  Si- 
xoviam  triumphi :  ut  Sásvárü  apud  fluvium  Bozod  cla- 
des :  ut  Nádasdii  non  procul  a  Buda  infortunium  :  ut 
eiusdem  Koppaniensis  arcis  expugnatio,  ceteraque  ciá* 
rissima  facinora,  ut  nundinarum  Thúriensium  direptio 
Duce  Stephano  Bathoreo  facta :  ut  alia  denique  quam 
plurima  bellicae  rei  monimenta.  Sed  his  in  praesentia 
omissis ,  ea  nos  tantum  prosequi  in  his  Commentarüs 
statuimus,  quae  rupto  foedere,  in  Vngaria,  praesertím 
ac  Dacia  contra  Barbaros  geri  coepta  sünt. 


12  K».  í'Bi:n  BAsoTn 

CAPVT  SEC\^XD\TÍ 

Dt  dade   T^írcinmm  ad  Sií^.cHm. 

Annus  ighor  agebatnr  Christíaiuie  safaitis  1592. 
com  Hazomis  Bassa  Boznensis  partím  siiapte.  sponte. 
ac  saeviendi  in  Chmtianos  cüpidhate .  partím  Yarik 
nMtromm  com  in  Croatía .  tnm  in  ipaa  etíam  Hungá- 
ria irraptíonibas .  ae  vexationibos  initatos ,  quínqM 
míllia  ex  omni  saonnn  numero  seligit  et  cum  iis  Siae- 
cnm  obsidet  Erat  Sisecum  in  SclaTonia  ards  nmni- 
timimae  magis,  qnam  claostri  speciem  obtinens,  tam 
natnra,  qoam  arte  bene  munitnm  ,  eni  id  temporis  no- 
minB  Abbatis  Nicolans  Miskolcins  homo  *  et  Gonaílüs 
circnmspectus  ,  et  manu  promptissimns  praeerat  Sed 
Vicarins ,  nt  Tocant ,  eins  grandi  peconia  ab  Hasono 
Bassa  cormptus ,  sex  annos ,  iam  consilia  prodendae 
arci8  secnm  agitaverat.  Basaamque  eo  tempore  exe- 
quendae  eins  rei  gratia  evocaverat.  Is  postqnam  yí 
arcem  se  capere  posse  desperat ,  datis  ad  praefectam 
literis  magnis  ad  deditíonem  arcis  enm  minis  hortator, 
et  ut  facilios  eam  Abbati  persuadeat,  omnia  seeretiora 
sibí  eius  consilia  probe  constare  significat.  Abbas  co- 
miter  nnntium,  diligenterque  quisnam  is  esset,  qui  sta- 
tum  monasterii  Bassae  significaret  interrogat,  is  ses 
fato,  seu  terroris  incutiendi  ipsis  studio  dnctns,  Abbati 
eum  assistere  significat ,  procul  dubio  Yicarium  eins 
innnens,  qui  multos  iam  annos  clancularia  cnm  Bassa 
consilia,  uti  dictum  est ,  agitaverat ;  Abbas  cnm  esset 
altissimi,  iaxta  moderatissimique  consilii  homo ,  dissi- 
mulató  in  praesens  dolore,  legato  protinus  Turdco 
arma ,  pecuniam ,  commeatum ,  omnemque  arcis  appa- 
ratum  ostendit.  Eo  nuntius,  supra  quam  cuiquam  ere- 


DE  RRB.  VNG.  DEC.  X.  L.  I.  13 

dibile  8it,  exhilaratus,  miruni  ín  modum  iam  in  sinn 
gandebat,  demonstratis  igitnr  ei,  omnibus,  qnae  digna 
visu  indicari,  poterant ,  ambos  ipsos  legatum ,  ac  pro- 
ditorem  mensae  suae  adhibet,  et  variis  sermonibns 
inter  epnlas  habitis ,  quasi  amicum  erga  eos  fo veret 
animum  j  lanté  ipsos  accipit.  Mox  mensis  remotis,  in- 
bet  ntrnmqne  acerrime  vinciri ,  vinctosqne  per  fenes- 
tras  palatií  in  Savnm  flnvinm  muros  allnentem  prae- 
cipitarí.  Exactis  postea  aliqnot  diebns,  mirari  Bassa, 
et  cnm  praecipnis  suorum ,  cnr  nnntins  elapso  tot  die- 
rnm  intervallo  ad  se  non  reverteretnr,  disquirere,  ita- 
qne  misso  altero  nnntio  imperiose  denunciat  Abbati, 
ac  adiectis  pro  authoritate  minis,  sciat,  se,  si  forte 
enm  eontnmeliose  intercepisset ,  pari ,  aut  etiam  ma- 
iore  id  factnm ,  ininria  compensatnrum  esse.  Abbas, 
composito  ad  moderationem  vultn,  respondit,  se  nnn- 
tinm  ex  arcé  omnino  emisisse ,  qnod  si  is  ad  Bassam 
non  revertisset,  eius  se  eriminis  hand  qnaqnam  tenerí. 
Interím  pollicetnr  se ,  quoniam  snarum  probe  virium 
conscins,  arcem  nlterins  tneri  non  posset,  eam  omnino 
Bassae  traditnmm ,  sed  his  conditionibns ,  ut  exacto 
tridno ,  nonnisi  selectissimos  ex  omni  snomm  nnmero 
proceres  ad  accipiendam  arcem  mitteret ,  non  parvo 
enim  dedecori  sibi  futnmm ,  si  infimae  sortis  homini- 
bos  tanti  momenti  castellnm  dederet.  Piacúit  Bassae 
yehementer  Abbatis  responsnm ,  maximé ,  quod  citra 
nllam  periculomm  aleam ,  tam  munita  se  arcé  potitu- 
mm  speraret.  Interim  Abbas  indictis  in  arcé  pnblicis 
precibns,  opem  imprimis  divinam  implorat :  postea  tor- 
menta omnia  maiora  pariter,  ac  minora  quam  diligen- 
tÍBsime  instnii  inbet,  eaque  vestibulo  arcis,  qnam  bar- 
baris  intrandnm  necessario  erat ,  infodienda  curat ,  et 
simnl  aliqnot  pnlveris  tormentarii  vascula  ibidem  po- 


14  lO.  DECn  BAROVII 

sita,  cespitibuB  aliisqne  id  genus  operimentía  coirte 
git.  Dum  haec  aguntnr ,  triduo  iam  elapso ,  ad  pne 
scriptom  barbari  tempus,  qnamomatiasíme,  et  magoi 
ficentissime  arci  magnó  cum  gandio ,  ac  spe  monaste 
rii  potínndi  appropinguant.  Qnibns  Abbas  visig,  inbet 
portás  attolli,  iisque  quingentoa  ex  barbaris,  quí  reli- 
qnÍB  genere,  ac  omatu  praestare  videbantnr,  tripüei 
agmine  servato,  inarcemintromittí.  Postqnammaxmií 
eomm  pars  introiisset ,  Abbas  claustxis  protinns  pcT 
tamm  anterioríbus  simnl,  et  posteríoribus  dejectis,  in 
bet  tormenta  ad  eos  iam  antea  nsns  rite  disposíti 
explodi.  lishincinde  incensis,  nonnnlli  eomm  distrac 
ti,  membratimqne  divolsi,  periere,  alii  in  aera  vítor 
mentarii  pulveris  sublati,  volitavere ,  omnes  deníqsc 
ad  intemecionem  consumpti  fuere ,  quibus  rebns  pn6 
ter  omnem  spem  conspectis ,  ceteri ,  qni  extra  canctl 
los  portarum  eventum  rei  praestolabantur ,  nihil  ok 
nino  antiquius  habuere ,  quam  ut  in  castra  ad  E^ 
num  Bassam  concitato  cursu  contenderent,  is  tanti 
suorum,  et  ex  iis  selectissimorum  quorumque  elad' 
cognita,  furibundus  fremere,  et  horrendis  in  reran: 
Christianorum  numen  contumeliis ,  ac  blasphemüs  é- 
fusis,  iureiurando  se  vovere,  tantam  suorum  pemieieB 
diro  eius  arcis  excidio  vindicaturum.  Adiiciebat  etiáx 
se,  cum  üli  non  virtute,  sed  dolis,  ita  fortissimos  mii 
tes  circumvenissent ,  palám ,  apertoque  marté  eoa  <?^ 
pugnaturum,  periculumque  propediem  facturum.  ^^ 
parvus  Christianorum  Deus  (ita  enim  blasphema  cs 
pita,  Christum  per  contemptum  appellant)  e  mann  e « 
sua  eruere  possit ,  cuius  üli  potentia ,  numineque  í 
TÍno  freti,  tam  audacter  se  Caesaris  imperio  obnct 
rent :  habere  se  Mahometem  longe  iUo  potentior^ 
cuius  Musulmanni  (ita  enim  se  vocari  gaudent)  pr*^ 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  I.  16 

sídio  folti,  mille  iam  ampliuB  annÍB  monarchiftm  in 
őrbe,  latksimumque  imperinm  obtínuerínt,  ChríBtiani- 
qne  nominis  asseclas,  in  eas,  in  quibns  nunc  versaren- 
tnr,  angoBtias  redegerint.  Híb  atqne  alÜB  blasphemiis, 
diríBque  in  coelos  effuBÍB,  in  fororem  qnaBi  rabiemque 
actoB  domum  Be  contolit. 


CAPVT  TERTIVM. 

De  clade  Hazoni  Bdssae  postrema,  qitae  tofins  belli 
Sinanici  causa  exstiterit, 

Domum  reverBus  Hazonns  BaBBa,  totam  eam  hye- 
mem,  qnam  longa  fnit,  acerrímo  militnm  delectni,  ce- 
terorumqne  nsibuB  belli  neceBsariorum  apparatni,  Bum- 
ma  cnm  diligentia  attríbnit ,  et  circa  Becundam ,  ac  vi- 
gesimum  Innii  diem ,  matorescentibuB  iam  BegetibuB, 
quo  ip8i  tempore  copiaB  ex  hybernis  educere ,  et  uni- 
verBalia  gerere  bella  plerumque  Bolent ,  expeditionem 
adverBUS  SiBecianoB  postremam  BUBcipere  Btatuit.  Ita- 
qne  convocatíBnovem  oirciterfinitímarum  arcinmprae- 
fectiB ,  virís  BtrenuiB ,  et  ubu  bellico  exercitatiBBimÍB, 
quoB  ipBÍ  Bua  lingua  BegoB  appellant,  qnaBi  dicas  do- 
minoB,  coUectiBque  triginta  sex  Belectorum  equitnm 
inxta ,  ac  peditum  millibua  Drencinum  primo  caBtel- 
Inm  infensis  armis  petit.  £o  non  multÍB  poBt  diebuB 
ex  animi  Bententia  expugnato ,  arcem  confeBtim  Sise  - 
cianam  obBidet ,  et  quo  maiore  antea  inde  ignominia 
pulBUB  fuerat ,  eo  intentiore  Btudio  opugnationem  mo- 
nasteríi  adurget.  Proinde,  admotiB  maioribuB  tormen- 
tis,  omnibuBque  rebuB,  ad  maximam  quamque  obBidio- 
nem  neceBBaríis,  acerrimo  Btudio  adhibitís,  tanto  mu- 
ros  impetu  concutit,  tantaque  asBiduitate  obseBBOS  fa- 


16  lO.  DECII  BAROVn 

tigat,  ut  ni  matare  succnrsnm  laborantibos  fniaset  pnh 
cül  dubío,  dedí  arcem  barbaris ,  vei  capi  necesse  fiú- 
sét, id  nbi  uostrí  accepissent,  et  quanto  in  pericnlo 
Siseciani  versarentur ,  ni  quamprirnnm  illia  snppetiae 
ferrentur ,  cognovissent :  confestim  Thoma  Erdodio 
Bano  Croatiae ,  et  Gomite  ab  Egenberg  Generáli,  st 
vocant  Carolostadiano  dncibns,  coactia  qnam  eder- 
nme,  sex  miUibns  armatorum,  Savum  flavium  traiicí- 
unt,  et  Beptimo  obsidionis  die,  Sisecianis  iam  pene  de- 
sperantibns ,  tempestivam  opem  ferre  constitnünt  Id 
nbi  HazonnsBassa  ab  exploratoribns  accepit,  etqoaia 
panci  nnmero,  sed  animis  praesentes,  Christíani  auxí- 
liatnm  obssesBis  renirent,  cognovit :  obsidione  tao- 
tisper  Bolnta ,  ad  adventantem  nostrorum  exercitnis. 
ratns,  feroci  sno  occnrsn,  noBtros  omnino  territnm  iri 
cum  instrnctÍBSÍmÍ8  copiia  contendit ,  vemm  eniniTero 
anteqnam  marté  cum  hoBtibns  rem  diBcerneret,  nt  ma- 
iori  cnm  fiducia ,  ac  vincendi  neceasitate ,  milites  cm 
no8trÍB  confligerent ,  pontem  quo  copias  traduxent 
fato  eiuB  ita  flagitante  rescindendum  enraverat ,  ob- 
nibuBque  impedimentistrans  Colapin  fluvium,  qni  nos- 
tra  tempeBtate  Culpa  nominatur,  in  castris  relictís. 
expeditos  militeB  secmn  transdnxerat,  Bunt  tamen  noi- 
nnlli ,  qui  pontem  ab  iis ,  qui  in  castris  nltra  flmnet 
cum  impedimentiB  praesidio  relicti  fuerant ,  cam  metn 
perterriti,  nostros  transitu  prohibere  conarentor,  is- 
tercisum  fuiBse  dicant.  Sed  nos  hac  re  in  medio  relic- 
ta ,  ad  nostroB  revertamur  ^  qui  quamvis  numero  plt- 
rimum  hoBtibuB  imparcB  eBBent,  tamen  cum  eos  adves- 
tare  viderent ,  nec  inde ,  uíbí  vei  victi  vei  victores  re- 
gredi  poBBent ,  manus  omnino  conBerere  statnont,  itt- 
que  omnem  Balutis  Bpem  in  divino  praesidio ,  ac  bui 
virtute  positam  rati ,  data  pugnandi  copia ,  Bignisqne 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  I.  l7 

collatifl  y  tanto  ardore  praelium  iniere ,  ut  hostem  con- 
festím  ín  ^am  verterent ,  et  summa  vi  in  Colapim 
flavium  impellerent.  Mirum  profecto  ftiit ,  et  soli  divi- 
nae  potentiae  adBcribendum ,  qnod  tanta;%arbarorum 
mnltitado ,  primo  statim  nostrorum  impetu  fundi ,  at- 
que  fngari  potuerit,  tanto  divinae  clementiae  argu- 
mentő ,  ut  plures  a  se  invicem ,  dnm  altér  altemm  in 
foga  praecedere  festinat ,  et  flumine  Colapis ,  qnam  a 
noBtris  militibnsperemptifuerunt.  Periere  cumHazono 
Bassa  Bummo  copiarum  duce  Memius ,  Rustanns ,  et 
Achmanns  Caesaris  amitae ,  de  qna  paulo  post  plori- 
bus  dicetur,  filius,  iuvenis  maximaeiamspei.  Praefec- 
tus  Illyrici ,  ceterique  aliquot  duces ,  qnos  ipsi  Begas 
vocant ,  qni  omnes  Colapis  flumine  submersi  interíe- 
nint.  Gregariorum  numerus  certo  iniri  non  potuit,  cum 
plurimosrapidissimus  Colapis  gurges  absorpserit;  certo 
tamen  fertur,  ad  viginti  sex  barbarorum  millia  ea  clade 
periisse,  quinimis  extenuant;  sedecim  millia  absumpta 
esse  tradunt ;  sünt  etiam  tormenta  sex  maxima  bosti- 
bus  adempta,  quorum  in  numero  unum  fait  rarae  magni- 
tüdinis  9  quod  olim  Cacianus  cum  reliquis  apud  Eze- 
cum  amiserat.  Sed  et  minora  tormenta,  quam  plurima, 
una  cum  triginta  navibus,  commeatu,  ceteraque  rerum 
pretiosarum  multitudine  oneratis  erepta  hostibus«fuere. 
Ita  fasis,  fugatisque  Turcis,  castra  eorum  trans  fluvium 
Colapis  relicta,  navibus  coriaceis  ad  eos  usus  iam  an- 
tea  confectis ,  milites  transvecti ,  diripuere,  et  calones 
omnes  cum  totó  praesidio,  atque  lixas  partim  trucida* 
vére,  partim  sub  corona  vendidere. 


XOMVM.  HYNO.  HI8T.  —  8CftIl>TORE8.  XVlt. 


18  10.  DECn  BAROVn 


LIBERSECVNDVS. 


CAPVT  PRIMVM. 
De  clade  Sísecensi  Constantinopolim  perlata. 

Postqnam  Caeeaxi  renunciatam  fűit  Hazonnm  B«s- 
sam  Bosnensem  totnm  exercítus  sai  robnr  secum  ami- 
sisse,  tantus  subito  motus,  ac  consternatío  totiim  im- 
perínm  Turcícum  pervasit,  ut  maximam  wlgo  omnes. 
inanditamque  istis  temporibns  calamitatem  Tnrcaram 
genti  contigiBse ,  secum  reputarent  Atque  ea  quidem 
clades ,  cum  alios  omnes  multis  nominibus  sollicitos 
reddebat ,  tum  eos  potíssimum ,  qui  erant  a  consiliis 
Caesaris,  et  ín  iis  maximé  Sinanum,  qui,  quod  consi- 
lü,  et  aulae  princeps  haberetur,  omnem  eius  infortunii 
contumeliam  ferme  solus  sustinebat.  Ne  autem  ea  res 
gravius,  quam  par  esset,  Caesaris  animum  exulceraret 
omne  suum  stúdium  in  eo  Sinanus  ponebat,  ut  stragi^ 
ipsius  incommoda  elevando,  Caesari  persuaderet ,  da- 
turum  se  operám,  ne  quid  ex  eo  nomini  ipsius,  gloriae- 
que  decederet.  Talia  Sinanum  secum  animo  agitantem. 
et  Caesaris  offensionem  vehementer  metuentem ,  mn- 
lier  quaedam  vidua  grandis  natu ,  Caesaris  amíta ,  íb 
praesentíssimum  vitae ,  fortunarumque  periculum  fere 
adduxit. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  H.  19 


CAPVT  SECVNDVM. 

De  amita  Caesaris  eitm  ad  hélium  contra  Christianos 

excitante. 

Haec  olím  Amhati  Bassae  uxor  fuerat,  virí  tum 
aule  Turcicae  gratía  potissimum  florentis ,  ex  quo  ali- 
qnot  liberos  mares ,  magnae  iam  spei  inyenes  süscep- 
to8  habebat,  quorum  nata  maximus  lUyrici  Praefec- 
toB  in  proximo  Siseciensi  praelio,  cum  mnltis  aliis  eins 
ordinis  flumine  Colapis  haustns,  interierat.  Eins  morte 
mater  anxia,  tota  ardens  nlciscendi  cnpiditate,  moram 
omnem  ,  qnae  interponebatur ,  adeo  impatíenti  fertur 
animo  tulisse ,  ut  captata  Caesaris  adeundi  occasione, 
nocte  intempesta  lugubri  habita ,  et  valtu  ad  moesti- 
tiam  composito ,  ad  eum  ingressa  fuerit ,  et  tali  ora- 
tione  eunctantem  eum ,  paulo  liberius  monnerit.  Quid 
agis,  inquit,  Imperátor,  hoccine  est  Imperatorem  agere  ? 
in  tam  communi  omninm  calamitate,  in  gravissimo  amis- 
si  exercitos  casu ,  in  tam  miserabili  tot  fortinm  viro- 
mm,  qni  pro  tua  glória  fortiter  pugnantes,  mortem  op- 
petiemnt,  nece  non  conmoveris  ?  an  non  andis  Christia- 
nos illos,  non  contentosiam  snis  finibus,  per  eam  exer- 
dtus  toi  caedem,  tibi  iam  ipsi  pemiciem,  nrbiqne  huic 
exoidinm  machinari  ?  sed  non  andis  certe ,  opinor  eo- 
mm  scilicet  cnlpa ,  qni  rebus  administrandis  praepo- 
siti,  qnae  vei  maximé  te  scire  tua  interesset,  tuis  sen- 
sibos  snbtrahnnt,  ant  non  ea  fide,  qna  deberent,  com- 
pendii,  qnaestnsque  sni  gratia  refemnt.  Crede  mihi 
Imperátor ,  maior  onminm ,  maior  opinione  tua  clades 
accepta  est ,  deletns  exercitns  ille  tnus,  cui  quem  snb- 
stitnaa,  parem  fortassis  nuUnm  habes.  Non  ego  hoc 
proprio  dolori  indnlgens ,  ob  amissnm  tantae  virtatis 

2* 


20  10.  DEcn  BAHorn 

íilium,  ob  oculos  tibi  pono.  Perierit  ille  este,  praedare 
iudico  actnm  cum  illó ,  qui  pro  tua  glória ,  proque  re 
ligione  vitám  profuderit.  Habeo  alios,  qnibus  similen 
exitnm,  modo  id  tíbi  expediat ,  exopto ;  sed  illnd  ne 
excruciat,  quod  his  tnis  administris ,  tam  nefarie  res 
imperii  tni  procurantibus,  omnem  tnam  vim ,  MaíesU 
temque ,  a  cbristianis  illis  contemni  videam.  Imitare 
Imperátor  maiores  tuos ,  imprimis  autem  SoIymanuiE 
avum,  quo  víyo  in  tantam  res  Turcica  crevit ,  ut  orbi 
terrarumurnyergoformidinemincuBserit.  Equidem  pol- 
liceor  tibi,  nulloB  főre  mortales,  qui  te  ferant ,  qnoqso 
te  verteris ,  cedent  omnia  viribus  tuis ,  sin  autem  te 
domi  continneris  ,  vereor  ne  pinres  br^vi  auperioii 
hnic  fiimiles  tuorum  clades  audias. 


CAPVT  TERTIVM. 

De  hello  in  ChrisHanos  a  Caesaré  decreto, 

His  dicti8  profusa  in  lacrymas,  et  ad  pedea  iilitxs 
proYolnta,  adeo  enm  commovit,  ut  statim  eam  Caesai 
bono  animo  esse  iasserit,  iamiamipsam  visuram,  quaa^ 
tum  authoritas  eius ,  a  qua  causam  snam  agi  TÍderet 
apud  de  valeret.  Nec  ultra  moratus,  poscit  stjlum,  t< 
pugillares ,  atque  sua  statim  manu  perseribit  SinaiK 
ut  sibi  necessaria  omnia  illieo  ad  bellum  instraat,  nec 
uUam  expeditioni  moram  faciat.  Aceepto  hoc  mandat. 
Sinanus  collegas  omnes  ad  se  convocat ,  eodem  w 
mentő,  eisque  proponit  Caesaris  animum,  quidque  fac 
to  sit  opus ,  totam  noctem  insomnem  cum  eia  d^ce&^ 
din  multumque  disquirit.  Postridie  tandem  ex.  senta 
tia  omnium  certiorem  facit  Caesarom,  maximum  appa 
ratum,  ubi  Caesar  bello  sit  interfaturus,  requiri^  caii;-' 


DE  REB.  VKG.  DEC.  X.  L.  II.  21 

cnrandi  potestatem  in  praesentia  penes  se  non  esse, 
adülta  iam  aestate,  quae  antequam  omniaproCaesarÍB 
dignitate,  ín  nsns  tantí  belli  comparentor,  citíns  in  ad- 
versas  bello  tempestates ,  hyememque  ipsam  sínt  pro- 
lapsnra ,  verum  si  Caesari  videatur ,  seipsnm  postha- 
bita  aetatís  excnsatíone,  fanstís  ipsius  anspiciis,  omni 
praecisa  mora  in  bellnm  profecturum. 


CAPVT  QVARTVM. 

De  Sinano  Belliduce  constittUo^  et  portentis  quihwdam. 

Placnit  hoc  Caesari ,  non  assueto  bellicis  labori- 
bns,  et  natnra  corpore  imbecillo,  statímque  Sinano  belli 
Imperatore  dicto ,  omnem  potestatem ,  ciincta  pro  ar- 
bitrio  constitnendi  attribnit.  Hanc  provinciám  Sinanus, 
octogenarius  iam  senex ,  non  tam  sua  sponte  expeti- 
visse,  qnam  necessitate  addnctns,  suscipere  visns  est, 
qnod  certus  esset,  acceptae  illius  cladis ,  quae  in  enm 
solnm  belli  ipsins  anthorem  redundaret ,  ignominiam, 
8i  domi  maneret ,  morte  sibi  luendam  esse.  Proinde 
accepto  mnnere ,  habitoque  acerrimo  militom  delectn, 
cnm  nrbanis  primum  copiis  Constantinopoli  eggressns, 
modico  ab  url)e  spatio  castra  ponit,  nt  «a  fáma  addnc- 
ti,  ceteri,  qni  ad  bellum  conscripti  essent,  eo  celerins 
ex  omnibns  imperii  partibus  ad  se  convolarent.  Porta 
Uadrianopolitana  egredienti ,  cum  signa  de  more  mi- 
litari  praeferrentur,  in  ipso  statim  portae  exitn ,  unnm 
ex  iis  repenteinterramdelapsum,  a  circumstante  túrba 
tractum  in  ómen  fnit ,  fnnestum  cunctis  eius  belli  exi- 
tnm ,  iam  tum  animis  praecipientibus.  Milvorum  quo- 
que  circumvolitantium,  et  copias  eius  sequentíum,  tanta 
8iibito  yi8  in  aere  apparuit ,  ut  nihil  se  simile  vidisse, 


22  10.  DECII  BAROVn 

cuncti ,  qui  eius  rei  spectatores  fuerant ,  affirmarent 
Per  eos  dies  aliud  eiíam  eíusdem  generis  memoratn 
dígnum  evenit.  Cam  de  bello  hoc  cbristianis  indicendoi 
seutentiae  omnium  exquirerentur ,  aiunt  Mufftinm ,  sa- 
crornm  apud  eos  Príncípem,  cuius  summa  est  apud 
omnes  ordínes  authoritas,  audacter  pronunciasse,  bel- 
lum  íUud  sibi  iníustum  videri,  ideoque  et  eos ,  qui  an- 
tea  cumBassaBosnensi  in  pugnaoccidíssent,  iure  sibi, 
ob  YÍolatum  foedus  caesos  esse,  animasque  iam  eorum 
poenis  infernalibus  torqueri ,  et  alios  omnes ,  qui  ge- 
rendo  impio  huic  bello  interfuturi  essent ,  iisdem  om- 
nino  teneri.  Quae  res  ad  Caesarem  delata,  tam  altéin 
eius  animo  insedit ,  ut  minimé  ferendam  sibi  tam  libe- 
ram  vocem ,  qua  viri  fortes  ad  bellum  gerendum  seg- 
niores  redderentur ,  ratus ,  accersito  confestim  in  au- 
lám Muíftío ,  quasi  de  seriis  quibusdam  secum  acturo, 
hunc  iú  modum  vivendi  íinem  imposuerit :  cum  pro 
consuetudine  aulae  epulum  ei  appositum  esset,  ille  eo 
gustato,  et  pone  calice  hausto,  eo  statim  momento 
exanimatus  concidit,  mortuusque  eductus  fűit,  omnibus 
quidem  rei  novítate  attonitis ,  sed  nemine  tamen ,  vei 
queri,  vei  hiscere  duntaxat  auso,  tantum  sibi  tyranntts 
ille  deferri  a  suis  postulat ,  ut  inter  iussa  sua ,  et  nu- 
minis  oracula,  nuUum  tamen  discrimen  relinquat 


CAPVT  QVINTVM. 

De  legationibus  ad  confoederatos  missis ,  ac  imprimis 
ad  TVansilvanos. 

Qua  die  Sinanus  imperii  fasces  suscepit ,  in  om- 
nes extemplo  regiones,  quamlate  fines  imperii  Tur- 
cici  protenduntur,  nuncios ,  quos  Chausios  ipsi  vocwti 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  II.  23 

Bapra  quadringentos  cum  literis  dimisit ,  quibus  quae 
bello  huic  necessaría  vídebautur ,  viros ,  arma ,  com- 
meatuB,  et  nbi  quique  armati  praesto  sibi  essent,  cuuc- 
tis  imperabat  Ita  misit  ad  Principem  quoqne  Tran- 
sylvaniae,  Sigismundum  Bathorinm,  Mahumethem  ob8- 
curo  quidem  in  Transylvania  loco  natnm ,  sed  qui 
ante  complureB  annoB,  deBerta  vita  BcholaBtíca ,  qnam 
aliquamdiu,  docendo  iuventutem  professuB  fuerat,  pát- 
riáé religioni  noncium  remittendo ,  ad  impia  Mahome- 
tis  Bacra  desciverat^  tantamque,  Constantinopoli  inter 
aulae  illiuB  mancipia  degens,  in  familiaríbuB  eius  gen- 
tis  artibuB,  BÍmulatione ,  dolis ,  versutía ,  Buorom  odio, 
et  proditione  profecerat,  ut  ea  ingenii  levitate,  et  per- 
fidia  peregrinuB  homo  natos  longe  TurcaB  Buperaret, 
(et)  cum  linguam,  morcB,  et  instituta  Turcarum  probe 
callere,  ac,  quod  caput  est,  mentiendo,fallendo,  et  cum 
aequalibuB  adulatione ;  et  nequitia  certando ,  perbelié 
iam  Turcam  referre  videretur ,  in  Chausiorum  ordi- 
nem  adlectuB  fűit. 


CAPVT  SEXTVM. 

De  oratione  *Mahometis  Chatisii ,  ad  principem  Tran- 

sylvanum. 

Hi,  poBtquam  Albam  luliam,  mutatis  ad  cele- 
ritatem  iumentiB,  advolaBset,  illico  poBtulanti  senatuB 
datuB  fűit,  in  quo  redditis  Principi  CacBariB  literis, 
longam  orationem  exorBUs,  coepit  commemorare  cau- 
sas,  quibuB  Caesar  inductuB,  Regi  YiennenBi  (ita  enim 
illi  Romanorum  Imperatorem  appellant)  bellum  indi- 
xÍBset,  nempe  Germanorum  nationem  inquietam,  et 
alieni  appetentem  Bemper  fuisse.  Hungáriáé  quidem 


24  10.  DECU  BABOTn 

regnum.  quod  primnm  loanni  Regi  deUtam  fait 
inva&isBe.  Regem  illum  legitimum  regno  ab  eÍ8  detnr* 
batnm ,  ac  a  Soljmanno  tamen  in  fidem  acceptnm ,  et 
in  regnum  reBtitutnm ,  eandem  semper  qnamdra  is  n- 
xi88et  fortunam  expertnm  ab  eis  foisse.  Sablato  morte 
loanne ,  regnum  in  manu  pupilli  filií,  et  Regináé  mat- 
rís  fuiBse ,  rursum  Germanos  in  eius  posae&sionem  in- 
volasBe .  quibuB  a  Soh  manno  pulBÍB ,  cnm  nidla  aUi 
ratíone  conquieturi  erederentur,  Caesarem  ita  pupillo 
proBpexiBse,  ut  Regina  cum  filio  Transjlvaniam  obtí- 
neret,  ipBe  Buda,  et  aliis  íinitimiB  urbibus  potítns,  G^- 
manos  in  officio  contineret.  FuiBse  id  aliquamdiu  ubid 
Vngariae,  Bed  identidem  GermanoB  tentantes,  frastra 
armiB  Bemper  victoB  BuceubuiBBe.  Sedne  vetera  inquit 
commemorem ,  bello  superiori  Peraico ,  cum  ea  timc 
occaBione  utendum  Bibi  rati  Germani ,  ruraus  ad  inge- 
nium  redÜBBent,  multum  incommodi  CaeBarís  ditioni- 
buB,  praedaB  inde  agendo,  incurBionibuB  eas  vexando, 
iuBidÜB ,  aliquot  viroB  forteB ,  arcium  praefectos  inter- 
cipiendo ,  hoBtilia  omnia  in  ea  exercendo ,  íntulerunt, 
adeo,  ut  asBiduiB  eorum  querimonÜB  fatigatus  Caesar, 
dudum  de  ulcÍBcendÍB  iniurÜB  BtatuiBBet ,  nisi  memor 
foederiB ,  omnia  priuB ,  quam  vim,  et  arma^  experíii  ad 
nominiB  buí  MaieBtatem  pertinere  exiatimaBBet  Tantam 
esBe  latrunculorum  illorum  importunitatem ,  ut  vias 
omneB,  quibuB  CouBtantinopolim  iri  Bolitum  BÍt,  prae- 
Bertim  verő  ultra  Szegzardum  circa  Batham ,  ét  fini- 
tima  oppida  infestiBsimaB  reddiderint.  Verum  tamen 
CaeBarem  de  damniB  íIlatiB  BatÍBÍieri ,  Bibi  ablata  re- 
Btitui,  captivoB  dimitti,  et  foeduB  comiter  coli  poBtula- 
víbbc.  Id  illi  cauBati  non  abipBorum,  Bed  partim  ab 
ArchiduciB  Caroli  BubditiB ,  partim  verő  alÜB  líberís 
peditibuB,  qui  eofoederenonincluderentur,  necomnino 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  II.  25 

compeBcí  possent ,  ea  perpetrari ,  palám  ostenderunt 
Caesarís  interessé ,  non  inultas  suorum  ininrias  relin- 
qnere.  Cnm  antem  Bassa  Bosnensis  tantís  illorum  ma* 
leficiis  irritatus,  etsiinconsulto  eos  Caesaré  perseque- 
retar,  illi  fingentes  aequis  se  cum  eo  conditionibus 
traüBactoros,  eo  interim  astu  rem  dednxerunt,  nt  mann 
repente  facta,  nihil  tale  opinantem  armis  secum  decer- 
nere  coegerint,  facileqneincautum,  et  viribus  ímparem 
oppresserint.  Ita  autem  ab  iis  compositum  fuisse ,  ut 
milites  omnes,  et  anxilia  clam  Yíenna  in  Styriam  sub- 
mitterentor,  quae  in  locis  idoneis  collocata ,  cum  usus 
posceret,  de  improviso  in  hostes  prodirent.  Sed  ne 
ante  praefinitnm  tempus  hae  eorum  insidiae  detege- 
rentor,  summa  ope  providebant,  cum  aliis  rebus,  pacem 
se  colere  simulandó,  tum  in  primis  per  Legatum,  quem 
in  aula  Caesaris  alebant  astutum  hominero,  ita  se  tem- 
poribus  accomodando,  ut  omnia  integra  fide  agere  vi- 
derentur.  Interea  appetente  eo  tempore,  quo  ex  pacto 
tributum  ab  eis  repraesentari  sólet,  altum  ubique  de  eo 
BÜentium,  atque  eodem  exacto  quoque  pláne  nulla  eius 
mentio ,  nisi  quod  quaerentibus  tantae  morae  causam 
Caesaris  Ministris  respondérit  Legátus,  sibi  eam  non 
constare ,  posse  tamen  se  certo  affirmare ,  brevi  alla- 
tain iri.  Quibus  omnibus  cum  verba  sibi  dari  purpu- 
rati  viderent,  dánt  hominem  in  custodiam ,  additis  mi- 
nis,  nisi  ad  praestitutum  tempus  tributum  illud  affera- 
tur ,  nequaquam  id  eum  impune  laturum.  Verum  hoc 
etiam  decretum  non  ita  multo  post ,  moti  religione  Le- 
gatorum ,  rescindunt ,  iubentque  eum  a  Sinano  vocari, 
qni  ei  negotium  dat,  ut  statim  eodem  in  loco ,  scriptis 
ad  Regem  suum  literis,  ostendat,  quo  in  periculo  fne- 
rit,  ob  tarditatem  eorum,  quibus  munus  illud  defe- 
rendi  ad  Aulám  Caesaris  tributi  delegatum  fuisset. 


2G  10.  DECII  BAROVn 

Quod  ita  iam  maturent  deferri,  ut  prius  adsit  CoDsta]^ 
tinopoli ,  quam  eam  bilem  Caesari  moveat ,  ut  serái 
illatúm ,  perínde ,  ac  neglectum  censeatur ,  quod  ta 
dem ,  et  ipse  capite  auo  luat ,  et  illis  sit  grawiiiK 
bello  redimendum.  Scrípsit  ille  confestím ,  illó  argír 
mentő  epistolam ,  obtulitque  Sinano ,  qui  eam  a  dk 
sibi  interpretatam ,  totam  probavit,  obsignatamqQei 
Legato  ipsiusmet  tabellario  dedit ,  propere  ad  si^ 
deferendam.  Conciliaverat  Legatos  hac  re  aliqa*^ 
sibi  rursus  fidem  apud  Aulám ,  cum  res  nova  oidbö 
eius  subito  rationes  nudavit  Habebat  Legatos  m 
alios  ministros  fidum  imprimis  sibi  hominem,  eiosdei: 
secum  nationis ,  rerum  omnitim ,  actionumqae  snaits 
conscium,  qui  gravi  quadam  iniuria  oflFensus,  abo- 
profugit,  professusque  Religionem  convenit  Smm 
eique  arcana  omnía  Legati  ordine  appenüt.  SinaBS^ 
demirari  primo,  quae  dicerentur,  postea  tacitafi  ^^ 
cogitare ,  an  cadere  in  hominem  tantum  nefas  poss^' 
qui  paulo  ante  secum  ita  collocutus  fnisset,  taoii^ 
periculum  omnino  eius  reifaceredecrevit,  mittitsuisi^ 
celerítate  Budám,  et  ad  Bassam,  quid  fieri  velit,  ^ 
bit.  Is  paulo  post  advenientem  Legati  tabellaríuiB  &~ 
duci  ad  se  iubet,  excussoque  diligenter,  quicquiáuspisB 
abditum  bábuit,  aufert,  mittitque  extemplo  Sinasci^ 
tento  apud  se  tantisper  homine  :  dum  quid  Sinaii' 
vellet  de  eo  fieri,  cognosceret.  Ex  iis  literis  ad  Anl*^ 
perlatis,  lectisque  omnia  eo  pláne  modo,  qno  abifi^^ 
fuerant  significata,  innotuerunt :  Repertaesnnt  eiÚB- 
ter  cetera  duplices  Legati  literae,  aliae ,  quas  »i^ 
nani  praescriptum  exaraverat,  aliae  quibus  omnia.  i^ 
genium  suum  detegens,  nec  uUi  parcens,  non  Caes^' 
non  eius  Ministris ,  illum  desidem ,  foeminisque  pe^^ 
dividentem ,  bella  provincias ,  et  bella  cauponantcí 


DE  KEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  U.  27 

z:   exhaustum  viris ,  nervis .  odio  a  buíb  haberi :  horum 
i    alios  avar'tia  infames ,  ac  liecuniá  corrnmpi  facilcs, 
:    alios  mentis  inopes ,  alios  iocis,  ludis,  puerisque  dedi- 
:.-  toB,  discordes  inter  se,  Aulám  totam  nutantem,  avidam- 
.i  que  novitatís ,  urbem  denique  ipsam,  totumque  illud 
I  tam  vastum  Caesaris  Impérium,  quomodo  exuere  tam 
%  grave  iugumgestiat,  se  pláne  exploratum  habere,  mag- 
*    na  vi  orationis  commemorabat.  In  calce  literarum,  et 
Regem  suum,  et  cunctos  Principes  Christíanos,  ut  con- 
i    tra  Turcas  arma  caperent,  exhortatus,  facilem  eis  vic- 
i    toriam  pollicebatur.  Quae  omnia  quamvis  iam  satis 
arguerent,  quo  animo  Germani  in  Caesarem  essent,  pia- 
cúit tamen  Sinano  experiri ,  an  cetera  etiam  consona 
dictis  indicis  essent.  Itaque  poscenti  adiungit  comi- 
tes,  qui  iussa  eius  capesserent,  quibus  stipatus  ille,  ad 
aedes  Legati  recta  contendit,  submotisque  eius  domes- 
ticis ,  ac  apertis  conclavium  foribus  per  notos  aedium 
tramites ,  eo  pervenit ,  ubi  Legátus  scripta  quaelibet 
sua ,  resque  secretiores  asservabat.  His  statim  invito, 
relactantique  Legato  extortis ,  Sinanoque  expositis, 
qnibus  Legati  acta ,  consiliaque  totius  eius  temporis, 
quo  ibi  mansit,  continebantur,  nihil  iam  prorsus  dubii 
in  ejus  animo  relinquebatur^  Hac  itaque  Germanorum 
perfidia  irritatus  Caesar,  nihil  sibi  prius  potiusque 
doxit ,  quam  ut  primo  quoque  violati  foederis  culpam 
in  ipsis  auctoribus  vindicaret.  Cum  autem  ipsémet  Cae- 
sar mirifico  quodam  gerendi  huius  belli  studio  arderet, 
vix  passus  fűit,  sibi  a  Principibus  Aulae  persuaderi, 
ut  cum  multa  videret  ad  id  in  tanta  temporis  angustia 
desiderari,  ea  se  cura  in  praesentia  liberaret,  in  sequen- 
temque  annum  ea  expedítione  dilata,  nünc  fidei  alterius 
eam  provinciám  demandaret ;  ita  eum  tandem  in  eorum 
sententiam  concessisse ,  delataque  bellicae  rei  summa 


28  10.  DECII  BAROVn 

Sinano,  extemplo  enm  habito  acerrimo  militam  delectn 
cnm  ingenti  apparatn  in  Vngariam  iussiaae  properare 
Qaae  res  cam  iam  Sinano  ita  curae  esse  debeat,  nt  om- 
ne8  nbiqne  CaesarÍB  Imperio  snbíectos,  in  hanc,  gerendi 
8ecQm ,  adversiiB  commnnes  hostes ,  belli  societateiD 
attrahat :  te  quoqne,  inter  alios  Caesaris  8tQdio80S,ii) 
tempore,  eius  rei  per  me  certíorem  fieri  voluit,  nt  et 
Caesari  fidem  tnam  probes^  et  exemplo  tao  alios  ad 
obennda  mandata  alacríores  reddas.  Hoctibi  enmho- 
noríficnm  apud  tantum  Caesarem,  tnm  einsmodi  etiao 
érit,  nt  ad  beneíicií  illins,  quo  Tn ,  páter ,  patrnosqoe 
tnus,  delato  hoc  vobis  in  privátam  domum  príncipatm 
honore ,  ancti  fnistis ,  declarandam  memóriám ,  hanc 
optatam  tnis  ipsius  votis  occaaionem ,  oblatam  tíbi 
esse  inre  possis  gratularl 


CAPVT  SEPTIMVM. 

De  posttUatis  Caesaris  a  Principe  Transylvaniae ,  ^ 
Caesaris  Literis. 

His  dictis  porrecta  in  sinum  dextera  chartnlaa 
Bua  ipsius  mann  signatam  depromens ,  ea ,  qnae  inast 
Sinani  annotaverit,  se  iam  significatnrum  dixit  £i 
octo  capitibus  comprehensa,  his  propemodnm  verbé 
scripta  erant.  Postulata  Sinani  Bassae  a  Sigísmnnd* 
Transylvaniae  Principe :  quinquaginta  millia  praeloih 
garnm  hastarnm  in  castra  deferri  cnret,  qnamm  vi 
ginti  millia  solidae,  reliqnae  verő  30  millia  excavataí 
et  cannabis  corticibus  intortae  sunto.  Operas  maxim* 
numero,  cum  ligonibus,  bipennibus,  vannis,  et  aliis  i<' 
genus  instrumentis ,  in  promptu  habeat.  loannes  oüe 
Rex  eius  nominis  Secundus ,  quibus  tormentius  belli 


DE  REB.  VNO.  DEC.  X.  L.  II.  29 

|6Í8  Tokajum  oppngnavit,  ea  omnia  secnm  adducat. 
fPulveris  tormentaríi ,  et  globorum  tanta  sit  copia,  ut 
I  nBui  snfficiat.  Naves  ad  faciendos  in  amnibus  pontes, 
r  quibns  idem  loannis  Regis  íilius  sub  Tokajousus  fűit, 
cum  omnibuB  earum  instrumentis ;  ita  pláne ,  nequid 
eis  desit ,  instructas  habeat.  Fruges ,  qnae  in  acervis 
Sünt ,  tota  provincia  tríturentur ,  qua  in  re  nuUi  con- 
niveto ,  nemo  ex  provincia  ad  merenda  Germanorum 
stípendia,  sub  poena  publicationis  bonorum,  abeunto, 
qni  bona  non  habuerit,  capite  luito.  Quo  apparatu  lo- 
aiines  ille  Regis  filius  bello  antea  Yngarico  Solimano 
Caesari  obviam  processerat  :  eodem  prorsus  Sigis- 
mundus  Princeps  Sinano  ad  Belgradum  occurrat.  Quo 
bí  qni  eum  ex  pro vincialibus  sequi  nollent ,  ii  vita ,  et 
fortunis  priventur.  Dimisso  tum  Chausio  Caesaris  quo- 
qne  literae  perlectae  fuerunt,  in  quibus  praeter  ea,  quae 
a  nuncio  faerunt  de  bello  Germanis  indicto ,  militari 
imperio  Sinani  significata,  id  quoque  continebatur ,  ut 
Princeps  farináé  tritici  100  millia  cubulorum,  quos 
nostra  lingua  Idla^  appellamus ,  hordei  totidem ,  mel- 
lis  denique,  butyri,  salisque  magnam  vim  navibus  Se- 
mendríam,  ad  usum  exercitus,  perferri  curet.  Ad  haec 
ipsémet  etiam  Princeps  adito  Sinano,  iussis  eius  pareat. 


CAPVT  OCTAVVM. 

De  deprehensa  Mahometis  Chausii  fraude. 

His  Caesaris  Sinanique  nunciis ,  quibus  gravia 
omnia,  et  intolerabilia  novo  pláne  exemplo  impone- 
bantur ,  varié  prímum  hominum  fuere  animi  affecti, 
cam  haud  essentnescii,  haec  eo  tantumfieri,  utsiquid 
homm  minimé  ex  eorum  praescripto  esset  praestitum. 


30  10.  DBcn  BABOvn 

id  eo8  pro  canfla  statim  cor  a  pactís  resiliant,  arrep- 
turos.  Vernm  a  provectíoribus  aetate,  asnqne  renui 
exercitatioríbiis,animadyersnmpo8tea  fait,  et  ea,  qm 
in  literis  Caesarís  esseut,  et  miüto  magis,  qiiae  Chao 
siuB  ex  8cripto  recitasset,  ipsiusmet  MahometiB,  et  al* 
teriuB  perfagae  Ibraimi ,  utriusque  iam  prídem  iursti 
Buorum  hostÍ8  in8tincta ,  et  8Tigge8tione  dictata  fmm^ 
ideoqne  8patii  e88e  aliquid  interponendum,  qno  mefiis 
quid  facto  opTi8  e88et,  perspici  tandem,  Btatoiqne pos- 
8et.  £88e  enim,  aíebant,  in  aula  CaesarÍB  Legstoí 
PrincipiB  viro8  industrios ,  qui  haud  dubie  Bummii  ^ 
annítterentar,  nt  et,  qnae  ibi  agerentor,  et  quanta  Chas- 
8Ío  fide8  habenda  e88et,  brevi  per  literas  signífici 
rent.  CbanBium  antem  abntÍ8no  mnnere,  vei  ex  m  pi- 
tére, qnod  morÍ8  non  e88et  Cae8ari8 ,  literis  qnicquas 
addere,  cnm  illi8,  quiita  mitterentor,  id  tantam  incm- 
beret,  nt  tabelliones  líterarnm  non  interpretes  e88e&t 
Quam  rem  itase  habere,  ipsinsmetposteaChauBÜcoa^ 
fe88Íone  cognitum  fait,  coi  cnm  indicatam  esaet,  qm^ 
modo  8e  ge88Í8set,  et  quae  illám  poena  maneret.si 
8cripta  ipsina  in  manns  Cae8ari8  cnm  expostnlatíoBt 
Principi8  pervenirent :  ire  inficias  non  potuit ,  insip 
enter  se  fecisse ,  qnod  ea ,  qnae  in  senatn  Principi? 
recitasset ,  scripto  etiam  suo  ,  qnod  iam  sibi  frao^i 
esse  videret,  pnblicasset. 


CAPVT  NONVM. 

De  Georgii  Baeazdii  íiteris  ad  Principem  et  cnm  ^^ 
nano  colloquiis. 

Ceterum  minimé  vanam  fuisse  eam ,  de  Lega*^ 
rum  diligentia,^opinionem,  famulus  Georgii  Ravai* 


DE  BEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  U.  31 

iisdem  fere  diebus  Constantinopoli  reversus ,  re  ipsa 
comprobavit  Hic  enim  cum  multa  adversa  in  itinere 
passus  esset,  tam  a  viatoribiis  Turcis,  qui  vias  omnes 
infestas  reddiderant,  quam  a  custodibus  portus  Danu- 
bü ,  qno  interdictum  Christianis  omnibuB  fuít ,  ne  per 
608  fáma  belli  ad  vicinas  gentes  dimanaret ,  vix  post 
varioB  viarum  anfractus ,  salvus  cum  literís  potuít  do- 
mum  appellere.  Ravazdius  autem ,  ex  quo  Constanti- 
nopoli gratulatum  Sinano  de  recuperata  rursus  illa 
primi  loci  dignitate  missus  erat ,  complures  iam  dies 
Ibi  haeserat,  Sinani  sane  pertinacia  et  morositate,  qui 
iam  prídem  Principi  infensus ,  nihil  etiamnum  de  pris- 
tina  erga  eum  animi  feritate  reroitebat.  Etenim,  cum 
Sinano  Ravazdius  mandata  referret,  quam  gratum  Prin- 
cipi Buo  fuisset,  cum  eum  promotum  ad  tantum  honoris 
fastigium  intellexisset :  ille  eo  iuterpellato,  palám  nega- 
vit,  gratulandum  de  eo  Transylvanis  esse.  Nam  si  vi- 
vreret,  curae  sibi  omnino  főre,  ut  ea  voluptas  in  exitium 
Transylvaniae ,  quod  dudum  ei  meditaretur ,  verteret. 
Cum  postea  quaereret,  ecquid  növi  esset,  cur  Po- 
lőni  quod  pacti  nuper  cum  eo  esseut ,  non  repraesen- 
tarent ,  cur  item  Germani  tributum  non  mitterent,  qua 
in  re  spem  coUocarent.  Nam  si  fiducia  virium  id  face- 
rent,  ridiculi  prorsus  essent,  qui  iam  pridem  tot  cladi- 
bns  affecti,  nondum  imbecillitatem  suarum  virium  agno- 
scere ,  imperioque  Caesaris  subiicere  didicissent ,  sed 
brevi  eos  extremo  eorum  perículocognituros,quammale 
eis  mala  eorum  consulta  cesserint.  Agerent  verő  illi  in- 
q[uit,  coirent  inter  se  omnes  Cbristiani ,  viresque  suas 
3onferrent.  Acheronta,  moverent,  quin ;  vos  etiam  Tran- 
jylvanos  adsciscerent,  nihil  ea  morari  Caesarem,  cum 
^el  mille  cornicibus ,  ut  in  proverbio  dicatur  unus  la- 
[)ÍB  Bufficiat.  Iam  v«ro  rediens  fámuluB  Ravazdii  cum 


32  10.  DEcn  BAROvn 

literis  eiuBdem ,  et  ipse,  quo  loco  ibi  res  eBsent ,  rets^ 
lit,  et  litterae  ipsíus  idem  continebant :  Mabametna 
Chansinm,  et  Ibraimum  authores  Sinano  fiiisse,  r 
cnncta  pro  eornm  arbitrío  Principi  perscriberentnr. 
quod  eo  tantam  ab  eis  fieret^  nt  aliquein  sibi  apsi 
eum  gratíae  locum  invenirent.  Verumeorum  arteaomu 
studio  esse  eludendas,  ut  cnm  sua  spe  excidissent,  Si 
nano  qaoque ,  quantum  eis  in  posterum  tribuere  dek- 
ret,  documento  esset.  Non  videtnr  antem  hoic  loco  íb- 
convenienB,  8i  de  hoc  Ibraimo,  cuins  totíes  fit  meBtií^ 
pauca  hoc  loco  dicamus. 


CAPVT  DECIMVM. 

De  Paulo  Markházio^  postea  Ibraimo  appeUato. 

Erat  huic  Ibraimo  antea  nomen  PauloB  Markká- 
zius,  qui  cum  ex  Vngaria  primum  post  prodítam  Tm- 
eis  Ainaczkeviensem  arcem,  metu  poenae  in  Trafi- 
sylvaniam  profagisset ,  mox  inde  quoque ,  facto  cqb 
uxore  opulenta  foemina  divortio,  cum  flagitiis  et  infa 
mia  notatns ,  ferre  ulterins  conspectum  hominum  non 
posset,  ad  Sttephauum  Regem  Poloniae  se  profectnruis 
simulans,  clam  ad  Turcas  defecit  Postqnam  aat^ 
Constantinopolim  pervenit,  ingenio  suo  statím  detecto. 
genus  ementitum,  specie,  cnltuque  corporís,  amplo  item 
famulitio,  opumque  ostentatione  professus:  alta  illii> 
sperare ,  tum  gratiam  Caesaris ,  multa  de  Transylva 
nis  mentiendo ,  plurima  de  se  ipso  j>romittendo  aac& 
pari,  alios  ex  aulaeprimoribus  largitionibus,  alios  ob 
sequiis ,  blanditiisque  demercri  coepit.  Com  acélos  b 
omnes  partes  verteret  eius  animum,  videretqne  omsii 
apud  gentes  illas  venalia  esse,  eo  amentiae  provecti^ 


DE  EEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  II.  33 

^  est,  ut  ausus  fuerit  ad  Principatum   Transylvaniae 
aspirare,  tamquam  in  anctione  aliqua,  se  omnia  oblata, 
ímmensa  vi  auri,  sperans  conBecuturnm  esse.  Qnae  res 
eo  tantnm,  in  tanta  illius  anlae  corrnptela,  exitu  caruit, 
quod  illius  provinciáé  statum  non  tam  facile  Barbari 
mntare  possent ,  quam  vellent ,  et  qui  id  cuperent,  ni- 
hil adferrent,  quod  ad  id  conducere  videretur,  ut  Tran- 
sylvania  non  armis  labefactata ,  sed  integra ,  pacata- 
qne^  ceu  aureo  aliquo  malo ,  ut  ipsis  in  proverbio  est, 
potirentur.  Cum  aliquamdiu ,  ut  promissa  exolveret, 
per  submissas  secreto  ad  omnes  Transylvaniae  ordi- 
nes  litteras,  adminiculatore  hoc  ipse  Mahumete,  id  in- 
cassum  procurasset ,  ut  ei  aliqua  occasio  res  novas 
moliendi  praeberetur,  tandem  videns  se  aeque  ab  illis, 
quos  ea  de  se  sperare  iussisset,  atque  ab  eis,  quo- 
rum  malo  inhiasset,  despici,  sensim  vilescente,  apud 
eos  etiam  quibus  antea  f amiliariter  usus  erat ,  quod 
eis  alendis  sumptus  iam  non  suppeterent,  eius  nomine, 
non  ausus  illis  reluctari,  qui,  quod  vanis  poUicitatio- 
DJbns  Caesari  illusisset ,  spem  in  eo  tantum  veniae  ei 
repositam  dicerent,  si  fidem  abnegaret,  ad  eos  tandem 
descivit.  In  cuius  reipraemium,  et  quodfovendam  sibi 
einsmodi  hominum  perfidiam  putarent,  Coppaniensem 
primum  in  Vngaria  Praefecturam  obtinuit ,  postea  le- 
leiensem ,  Varadinum  versus ,  et  Licensem  tandem  in 
Droatía ,  ubi  ob  amissum  exercitum  loco  deiectus ,  din 
[>rivatus ,  in  magna  egestate  vitám  duxit.  Post  tot  de- 
num  aerumnas,  optatus  hic  ei  dies  affalsit,  quo  Sinani 
lelatis  imperii  militaris  insignibus,  cunctos,  quibus 
es   Vngariae  notae  essent,   conquirenti  inter  alios, 
[uorum  fideli  opera  in  hoc  bello  uteretur ,  ab  usu  re- 
um,  et  peritia  eorum  locorum,  in  quae  esset  ducturus, 
el  in  primis  commendaretur.  In  cuius  familiaritatem, 

JJON  YH  HVNG.  HI8T.  —  SCRIPTORES.  XVII.  3 


34  ÍO.  UECII  BÁROATI 

ut  ille  se  magis  magisqne  insinaaret .  ad  notaa  8Íbi 
artes  ,  adulandi .  calamniandi .  mentíendiqne  confogit, 
et  partim  elevando  res  Hongaromm,  et  Germanomin. 
partim  Transvlvanis  detrahendo,  a  qnibus  illnm  vehe- 
menter  aversum  \idebat ,  non  exignom  8ibi  apud  emn 
gratíae  locum  conciliavit.  Proinde  Sinanus,  sive  ntenm 
sibi  hoc  beneficio  totnm  devinciret,  8ive  nt  odio  iam 
8U0  prope  Vatiniano  in  Transylvanos ,  coios  non  ob- 
8cura  aemper  indicia  praeboiaset,  palám  índnlgeret, 
eum  extemplo  Praefectora  Lippensi  Transylvaniae 
contermina  donavit.  Ibraimns  tanto  monere  a  Sinano 
affectns,  et  ascitus  in  eorum  numerám,  quomm  com- 
modam  sibi  eo  bello  főre  videret  operám,  primom  le- 
gationem  illám  ad  Principem  decemere  Mahometí,  de- 
inde  Ravazdium  ad  Transylvanos  in  fide  continendos 
in  castris  semper  adesse,  Sinano  persuasit. 


CAPVT  VNDECIMVM. 

De  Huüazdio  Jonmm  cmn  nocis  ad  Principem  SigU- 
nnindfivi  Legatis  remisso. 

Quae  res ,  licet  iam  signifícata  Ravazdia  fuisset, 
ab  eo  rursum  tamen  mutató  eonsilio,  vei  ideo  quod  ei 
in  mentem  venisset,  ut  Transylvanis  hoc  belli  tempore 
amicis  uteretur,  ut  cum  commodum  esset,  incautos 
opprimeret ,  vei  quod  nullum  ex  Transylvanis  in  aula 
reliquendum,  e  re  sua  duceret,  Ravazdium  domum  re- 
misit ,  alterum  verő  loannem  Bodogium  castra  sequi 
iussit.  Adiuuxit  autem  Ravazdio  Cziafer  Begum,  quen- 
dam  senem,  versutum,  et  magúi  in  Transylvania  usus, 
ex  eorum  collegio,  qui  affiues  Ibraimo  in  confingendis 
adversiiö  Transylvanos  criiuinibus  habebautur.  Nec 


DE  REB.  VNO.  DEC.  X.  L.  II.  35 

hic  sibí  modnm  ponendum  ratuB ,  alium  etiam  ex  iu- 
nioríbus,  recens  in  ordinem  Chausíorum  cooptatum  no- 
mine  Alim  ex  Vngaro  Turcam  factum,  cum  eis  mittit, 
eo,  ut  eredi  par  fűit,  con8Ílio,ut  adiversis,  quisTran- 
sylvanis  sensuB  esset^  quod  genti  consilinin,  postquam 
ad  se  rediissent ,  exactins  scire  posset.  Quia  autem, 
qnod  Legatos  insto  dnrius  excepisset ,  quod  gratula- 
tionem  eorum  ita  despectui  habuisset,  Mahometumque 
cum  eiusmodi  mandatis  in  Transylvaniam  ablegasset, 
ex  quibns  magna  aliqua  animorum  commutatio  oriri 
posset :  ideo  Ravazdium  mitius  iam  allocntus ,  huma- 
niter  a  se  dimisit,  id  tantum  ab  eo  contendens,  Princi- 
pem  ad  bene  merendum  de  Caesaré  verbis  ac  re  ipsa, 
accenderet.  Sed  et  Cziafer  Bego,  ac  alii  Cbausio  ea  man- 
data  dedit ,  qnibus  quod  maximé  vellet ,  facilius  asse- 
queretur.  Hi  omnes  eodem  tempore  Albam  luliam  ad 
Principem  pervenientes,  diversi  diversa  retulere.  Ra- 
vazdius  imprimis  nihil  in  Sinano  sínceri  esse ,  idque 
tantum  eum  spectare ,  ut  sí  possit ,  Principem  ad  se 
alliciat ,  sin  minus ,  in  hostes  concitet ,  provinciám  ar- 
mis  vacuam  reddat,  tandem,  si  cetera  ei  pro  voto  suc- 
cedant ,  opresso  cum  proceribus  Priucipe,  Transylva- 
niam in  provinciáé  formám  redigat.  Cziafer   Begus 
his  contraria  asserebat.  Sinanum  iamiam  muneribus 
pacatiorem  redditum,  omnia  sibi  de  Príncipe  polliceri, 
idque  tantum  requiri,  ut  Princeps  officium  suum  faciat^ 
omnibusque  módis  de  Caesaré  bene  mereri  studeat, 
ac  inprimis  Sinanum  omni  studio  sibi  devinctum  red- 
dat,  Alibegus  similiter  consona  verbis  Ravazdii  dicere, 
Sinanum  perfide  omnia  agere ,  Cziafer  Begum  autem 
decipiendo  Principem ,  quaestum  facere,  Mahometum- 
que omnia  ex  ingenio  suo  depromere.  Yerumtamen 


3* 


36  10.  DECII  BAEOVn 

neutrnm  iu  uUo  apudSinanum  pretio  futoram,  sinuUo 
cam  legationis  huius  fructu  ad  eniA  redeant. 


CAPVT  DVODECIMVM. 

De  expeditüy  et  ad  suos  remissis  Turcarum  Legatis. 

His  omnibus  cognitis,  eo  statím  res  addncta  est 
nt  quomodo  Caesaris  voluntati  satiafaciendnin  esset 
ex  omnium  ordinam  sententia  deliberandum  yideretnr. 
Legati  autem  ita  dimisai  fnenmt,  ut  velle  qnidem 
Principem  Caesaris  causa  omnia ,  sed  an  qaae  Telit, 
praestare  posait,  id  nontamab  ipsios  yolnntate,  qaam 
a  coelo  ipso ,  cuius  intemperiei  ocnlati  ipsi  testes  es- 
sent,  pendere,  Sinano  renunciarent.  Restabat  iam  tan- 
tum  Mahumetes  Chausins,  quí  alteras  etiam  literas 
Caesaris  ad  Principem  attulerat ,  in  qnibns  significa- 
batnr :  haesisse  nuper  in  Moldávia  apud  Aaronem  co- 
hortem  quamdam  miUtum  Transylvanomm ,  qai  mag- 
nó provinciáé  oneri  essent,  proinde  abdncendos  inde 
omnes,  exceptis  octingentis,  quibus  libemm  sit  ibi  sti- 
pendia  facere ,  Princeps  coraret ,  missis  aliqnibos  ex 
süis ,  qui  praesente  ipso  Mahometo ,  eam  rem  in  Mol- 
dávia ex  sententia  conficereut.  lussisse  se  praeterea 
Aaroni ,  ut  duos  quosdam ,  quos  Mahometos  Oppram 
Logothetnm,  et  Reszuanum  esse  significavit,  homi- 
nes  noti  sceleris,  meritis  poenis  áfficiat,  cmos  etiam 
negotii  cnram  suis  Princeps  committat,  utiidiligentei 
eos  conquisitos  Mahumeti,  ut  ediineos  exemplum  pos- 
sit,  tradant. 

Severum  hoc  Decretum  Caesaris  visum ,  eoque 
vergere,  ut  Aaron  eo  satellitio,  fidorumque  eorum  ho- 
minum  praesidio  privatus ,  totus  insidiis  eorum   pate- 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  U.  37 

ret;  eum  verő  praesenti  periculo  obiicere  hominem, 
TÍcmitatís  ínra  cum  Transylvanis  sancte  colentem,  et 
singnlaríter  Principi  addictum ,  (nihil)  aliud  esse  vide- 
batnr,  qnam  contra  ius  fasque,  novo  exemplo,  ad  cuins 
imitatíonem  posteri  etiam  obligarentur ,  alteríns  foro- 
ris  ministrnm  se  praebere.  Itaque  responsum  Cbausio 
fűit,  minimé  in  Príncípis  potestate  esse,  alienae  ditio- 
nis  homines  poenis  a  maleficio  absterrere ,  militesqne 
ipsos  cum  extremo  suorum  discrimine ,  ex  quaestuosa 
provincia,  quae  eorum  spes  aleret,  abducere.  His  ac- 
quiescens  Mahumetes ,  eo  maximé ,  quod  ipsius ,  prae 
ceteris ,  iugulum  petére  viderentur,  ad  Sinanum  recta 
contendit. 


38  lO.  t»iXlI  BARi>TTI 


LIBER  TERTIVS. 


CAPYT  PRIMVM. 
De  Aorone  ex  Principatn  Jíoldariae  deiecio. 

Anteqoam  antem  nlterías  pit^rediainn' ,  vide- 
tor  hic  paiilo  altins  repetendmn ,  qnae  caosai  Caesiui 
faerít ,  Aarone  in  hnnc  modnm  debOitato ,  pTopofiítiim 
sibi  finem  asseqaendi.  Erat  Aaroni  non  ita  mottó  an- 
te  PríncipatuB  Moldáviáé  ademptoa,  qni  qnavÍB  de 
cansa ,  maximé,  siquiB  ploriB  liceator ,  mnlarí  íbi  snb- 
inde  etíam  consnevit.  Aaron  igitor  cam  iam  privatos 
ad  anlam  Tnreicam  iter  sumn  intendisset ,  nec  longe 
Constantinopoli  abesset ,  a  Sciansio  Basaa ,  qni  tam 
anlae  Tnrcicae  praeerat,  nt  einsopibnspotiretnr,  cap- 
tus,  et  per  snmmam  contumeUam  vinctns,  in  nrbem 
addnetns  fait.  Ea  res  Caesari  rennnciata,  bominem 
snpplicem,  ad  eius  misericordiam  sponte  confngienteiD, 
tam  indignis  módis  faisse  acceptnm,  sicuti  salntem  at- 
tnlit  Aaroni,  ita  pammabfait,  qnin  Scíansinm  ex  primi 
loci  dignitate  praecipitem  daret.  Ita  siqnidem  accen- 
8U8  in  enm  Caesar  fuerat ,  ut  vix  omnino  exorari  po- 
tuerit,  ne  ei  dignitatem  abrogaret  Proinde  misertas 
Caesar  Aaronis ,  Principatum  rursus  ei  pristinis  cum 
conditionibus  restituit. 


PE  KEB.  ViNO.  DEC.  X^  L.  111.  30 

CAPVT  SECVNDVM. 

De  Petro  quodam  Moldáviám  occupmite. 

Interea,  dum  haec  ibi  aguntur,  Petrus  quidam, 
in  Moldáviáé  Principes  genus  suum  referens ,  ascitis 
sibi  nonnullis  in  Poloniae,  Russiaeque  fínibas  militum 
copiis,  tumultum  in  provincia  illa  non  exiguum  exci- 
tavit.  Contraxerat  enim  non  exiguam  vagorum  mili< 
tum  manum,  quos  Cozakos  vulgo  vocant,  ferum  genus 
hominum,  inpaludibus  Borysthenisperaestatempisca- 
tione  vitám  tolerantes ,  et  vicinos  Turcas ,  Tartaros- 
que,  nec  non  Moldavos  continuis  fere  incursionibus 
infestantes,  ita  ut  nullarum  partium  omnino  sint,  sed 
quocunque  se  fortuna  inclinat ,  eo  propendere ,  prae- 
sertim  si  pretium  interveniat ,  soleant.  Petrus  igitur, 
impetu  in  vacuam  provinciám  facto ,  lassiam  statim, 
in  qua  sedes  Principatus  est,  eiecto  inde  Chausio,  qui 
interea ,  donec  novus  Princeps  adveniret .  iura  genti 
ferae  dabat,  occupat,  seque  pro  Princípe  agnosci  ab 
omnibus  ímperat.  Mittit  illico  in  Transylvaniam  etiam 
ad  Principem ,  iungendae  cum  eo  amicitiae  causa ,  et 
ad  Aulám  similiter  Turcicam  Legatos ,  qui  indicarent 
enm  Caesaris  imperata  facturum  ,  et  eius  beneficio, 
cnm  solita  tributi  annui  pensione  praefuturum.  Verum, 
et  legatio  eius  reiecta  a  Caesaré ,  et  bellum  simul  in 
enm  decretum.  Sed,  et  Princeps  Transylvaniae  admo- 
nuit  hominem ,  ut  loco  cederet,  nec  Principatum  invito 
Caesaré;  sed  in  Aula  precibus  obtinere  conaretur.  Ve- 
rum  id  Petro  peralienum  visum  est ,  eo  quod  putaret, 
et  turpe  sibi,  et  incommodum  futurum,  si  inani  verbo- 
ru  m  terroré  perculsus ,  quem  locum ,  comite  fortuna, 
na  ctuB  fuisset,  eum  ignavia  desereret. 


40  10.  DEClí  BAROVII 

Itaque  militem  statim  cogit,  omniaqne  ad  vim  ar- 
mis  repellendam  instroit,  ut  cum  adventantea  yalidas 
Turcaram  vires  duce  Beller  Bego  Graeciae  inteDe- 
xisset,  nihil  territas,  nt  qui  apud  Tnrcas  educatus,  mi- 
nu8  eo8,  quorum  vires  exploratas  haberet ,  reformidi- 
ret,  nequaqnam  loco  decedere,  DÍ8Ípnl8US,fiigatii8qiie. 
secnm  oonstitnit  Sed  ne  Beller  Begns  qnidem,  qnaiB- 
yis  ad  qninqoaginta  hominum  millia  in  castrís  habere 
diceretur ,  tantnm  aními  habnit,  nt  honiinem  tanti  spi- 
rítus,  verbisque  ferodentem,  temere  aggredi  aud^et 
Principem  duntaxat  Sigusmundum  literig  sollidtabat 
ut  misso  exercitu,  uti  Caesar  imperasaet,  Petmm  looo 
deturbaret. 

CAPVT  TERTIVM. 

De  expeditíx)ne  Transylvanorum  in  Moldáviám  contrú 

Petrum. 

lam  verő  Princeps  accepto  Caesaris  mandato  de- 
lectum  haberí  iusserat ,  eique  Casparem  Sibrikfnm 
aulicae  suae  militiae  Praefectum  ducem  constitaent 
addito  praecepto,  ut  in  Moldáviám  ingressus,  PetmiD, 
tempestíva  virium  ostentatiöne ,  eo  potíus  addnoeret 
ut  mutató  consilio ,  saluti  suae  consuleret ,  quam  visi 
expertus,  manifestum  vitae  capitisque  disorimen  adi- 
ret.  Sed  ea  quoque  re  nihil  permotus ,  lassio  solum 
oppido  se  tenebat ,  tanto  silentio ,  ut  nullám  prorsns 
significationem  animi  sui  in  utramvis  partém  dvet 
Quo  factum  fűit ,  ut  Sibríkius  nemine  resistente ,  sn- 
peratis  alpibus  in  fines  regionis  ingressus ,  ita  quie- 
tum  ubique  agmen  duceret,  ut  tum  primum  ab  explo* 
ratoribus  Petrí  adesse  visus  sit,  cum  iam  instnicta 
acie,  proxime  ad  oppidum  accederet,  tum  demum  ad- 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  UI.  41 

hverso  buo  fato,  amens  obstupuit,  inopinatoque  oppres- 
iftus  malo ,  vix  tantum  spatii  bábuit ,  ut  copias  oppido 
aednceret  Qnibas  nihilominus,  ut  in  tanta  temporiB  an- 
1  g^1;ia  fieri  potuit ,  per  aversam  oppidi  regionem  se- 
:  eam  raptis ,  ita  in  conspectu  nostrorum  constitit ,  ut 
i  praelio  dimicaturus  omnino  videretur.  Verum  vix  pri- 
>  ino8  eorum ,  qui  praemissi  erant ,  sustinens ,  equitatu 
prope  omni  in  proximos  saltus  arboribus  densos  reci- 
piente ,  peditibus  verő ,  quorum  maior  pars  Transyl- 
vani  erant,  pugnam  cum  cognata  gente  detrectanti- 
buB,  misere  a  suis  desertus,  Sibrikii  fidei  se  permisit. 
Ita  capto  Petro,  potiuntur  oppido  quoque  nostri,  Aaro- 
nemque  cum  Caesaris  Legato  Yelio  Aga,  qui  in  cas- 
tris  Beller  Begi,  eventum  rei  expectantes ,  substite- 
rant,  accersunt,  traditoque  eis  Petro,  simul  et  oppido, 
ipsi  rursum  incolumes  omnes  domum  revertuntur ,  et 
Claudiopolim  ad  Principem ,  ibi  tunc  forte  commoran- 
tem ,  cum  signis  aliquot  hostibus  demptis ,  ac  opima 
praeda  triumphabundi  se  conferunt.  Erat  Petrus  non 
minus  proceritate  corporis,  quam  reliquaformae  digni- 
tate  imprímis  conspicuus ,  et  paucis  omnino  conferen- 
duB,  sed  mente,  üti  eventus  ostendit,  stolidiore  praedi- 
tuB,  ut  quem  sola  generis,  quod  ementiebatur ,  ac  for- 
máé fiducia  ad  ambiendum  eum  Principatum  incitaverit. 
Eum  itaque  Turcae,  Aarone  summa  ope  adnitente ,  et 
a  Turcis  sat  grandi  pecunia  id  emercante ;  truncatis 
priuB  naribus ,  ne  unquam  amplius ,  si  forte  evaderet, 
Principatum  ambiret ,  quod  moris  apud  Valachos  est, 
deformatum  Beller  Bego  mittunt ,  a  quo  statim  Con- 
Btantinopolim  missus ,  et  Caesaris  iussu  in  uncos  fer- 
reoB  coniectus,  magnis  cruciatibus  vitám  finiit.  Ita  ho- 
nűnes,  incertam  dominatus  spem,  non  solum  periculis 


42  lo.  DKCii  i^\ROvri 

maximis ,  sed  etiam  iactura  vitae  redimere  non  du- 
bitant 

Xot.  Haec  memini,  qnando  gesta  snnt ;  sed  omit- 
tit  Stephanum  Tholdi ,  et  Moysen  Székely, 
quorum  consilio,  etvirtute  res  ea  praecipue 
gesta  folt,  quod  et  carmine  in  Transylvania 
celebravi.  Gregorin^^  Nagyfalvy. 


CAPVT  QVARTVM. 

Cnr  Tnrcac  rursns  Aaronem  conati  sint  Principatu 

privare, 

Posteaqnam  Aaron  adepto  in  hnnc  modnm  Prin- 
cipatn ,  snblatoqne  regni  aemnlo ,  liberiorem  iam  se 
factnm  vidit ,  ad  id  statim  animnm  adiecit,  qnibns  ma- 
ximé praesidiis  tutiorem  sibi  inposternm ,  dintnmio- 
remqne  recuperatae  provinciáé  possessionem  redde- 
ret.  Primnm  itaqne  eos  de  medio  tollendos  cnrat,  qno- 
rnm  clandestinis  artibus,  antea  loco  motns  faerat ,  ac 
in  iis  Brntum  qnemdam,  Epirotam  qnidem  natione,  sed 
qui  ingenii  solertia ,  linguarnmque  cognitione ,  et  aliis 
nsitatis  ei  genti  artibns,  ad  magnas  opes  pervenerat. 
Quo  facto,  videns  seomnium,  et  domi,  etforis,  in  aula 
praesertim  Tnrcica,  propter  Brnti  ipsins,  qui  Sina- 
nnm  etiam  propinqna  sangninis  coniunctione  attínge- 
bat,  indignam  necem,  odio  expositnm ,  valida  miHtinn. 
quorum  magna  pars  Transylvani  erant,  cohorte  se 
stipavit ,  ita  se  iam  gerens .  ut  palám  praeseferret, 
nunquam  amplius  id  se  commissurum ,  ut  barbaris  il- 
Iis  gentibus ,  a  quibus  nuper  tam  contumeliose  habi- 
tus fnisset,  se  crederet.  Huius  rei  fáma  ConBtantíno- 
polim  perlata .  cum  alios  omnes .  qui  apud  Caesarem 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  III.  43 

auctoree  restítuendae  Aaroni  dignítatis  fuerant ,  soUi- 
citoB  reddidit,tnm  Eduardum  imprímis  Bartonnm,  Re- 
gináé Angliáé  in  Anla  Tnrcica  internuncium,  caíiiB 
maximé  opera,  et  opibus,  a  diversis  negotiatoribns 
Graecis  pariter  ac  Anglia  ipsius '  sponsione  corroga- 
tis,  adintas  in  recuperando  Príncipatn  erat,  eo  impu- 
lit ,  nt  íb  nnllam  iam  rem  in  votís  tantopere  haberet, 
qnam  ut  Aaronem,  ob  tantnm  ingrati  animi  in  se  sce- 
lus ,  prívatum  rursuB  in  űrbe  videré  posBet.  Nam  si 
forte,  üti  constanB  de  eo  rumor  eBset,  expilata  pro- 
vincia, frnstratiBqne  creditoribuB,  in  ditioneB  CbriBtia- 
nomm  profageret,  et  omnia  Bponsionis  onerasibi  nni, 
et  indignationem  CaesariB  Bubenndam  eBBe  videbat. 
Id  nt  vitare  poBset,  datiB  ad  Principem  SigiBmundum, 
et  ad  amicoB  literÍB,  enixe  cnrabat,  nt  eo,  qnem  retn- 
limuB ,  modo ,  Aaronem ,  per  BnbmiBBOB  idoneoB  ho- 
mineB  ad  nrbem  retraheret. 


CAPVT  QVINTVM. 

Sigismtmdns  Princeps  expeditionem  Sinani  Vngaris 

significat. 

Sed  nt  iam  ad  ipsam  belli  narrationem  regredia- 
mnr ,  cum  nemim  iam  dubinm  eBBet ,  increbrescente 
magiB  in  dieB,  et,  nt  fit,  cnncta  in  immenBnm  angente, 
adventantis  Sinani  rumore,  qnanta  víb  belli  vicinis 
Vngariae  popnliB  immineret,  motuB  eomm  periculo 
Princeps,  pro  sna  in  cognatam  gentem  pietate,  neqna- 
qnam  sibi  praetermittendnm  dnxit,  ea,  qnae  pertinere 
ad  eomm  ntilitatem  arbitratns  esset ,  eos  celare.  Pro- 
inde  misso  nnncio  suo  loanne  Imrefio  ad  Cbristopho- 
rum  Tieffenbaccbium  superioris  Vngariae  Proregem, 


44  lO.  DECn  BAROVU 

cuncta .  qnae  de  bello  hoc  comperta  habebat ,  cnm  eo 
communicat ,  monetque  ut  comparatís  in  tempore,  ad 
vim  propnlsandam ,  snbsidÜB  omnibus ,  Siniuii  oona- 
tíbns  obviam  iret.  Gratnm  id  Tieffénbacchio  aoci- 
dit,  Bt  qm  nihil  eonun  antea  cognoverat ,  qaamquain 
dnbitanti  de  eo ,  an  eo  tempore ,  inclinata  iam  fere 
aestate ,  tanto  terranim  tracta ,  qnem  ipse  etiam  aU- 
qnando  fnisset  emensns ,  instum  secum  exerdtom  Si- 
nanns  edncere  possit 


CAPVT  SEXTVM. 

Iter  Sinani  Bdgradum  usque  describüur. 

Dum  haec  ita  genmtor ,  iam  Sinanns ,  promotífi 
pridie  Calend.  Augnsti  ab  űrbe  castris ,  via  Adriano- 
politana  iter  faciens ,  copias  divisit ,  lanidanommqne 
cohortíbus  diverso  itinere  ire  inssis,  ipse  com  eqnitatii, 
maxiniis  itineribns,  Belgradnm  contendebat  In  eo  totó 
itinere  nnsquam  fertur  cunctatns,  nisi  Adrianopoli  qna- 
tnor  diebus ,  quinque  ad  Sophiam  urbem  in  Triballis, 
eomm  duntaxat  causa,  qni  eum  subsecnti,  ibi  demum 
iuncti  castris  ipsins  faere ,  deinde  eo  in  loco  dnobus 
itidem  diebus ,  ubi  a  Praef ecto  Zohiokiensi  missus  ad 
eum  gregarius  quidam  miles  nostras ,  a  Turcis  inter- 
ceptus ,  nullám  adventus  eius  famam  in  Vngaría ,  nec 
ullas  yires ,  quae  eius  successus  essent  remoratorae, 
paratas  uspiam  esse,  certo  ei  affirmavit  Eodemin 
loco  nuncium  etiam  a  filio  Bellerbeio  eum  duabus  pi- 
lis ferreis  magni  ponderis ,  quibus  arcem  novam  ad 
Golapim  sitam ,  a  Christianis  proxime  petítam  fuisse, 
eamque  obsidionem  iam  solutam  nunciabat,  acce[Kt 
Quibus  omnibus  exhilaratus ,  epulum  militíbus  dedit) 


DE.  BEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  m.  46 

et  motís  post  biduum  castrÍB,  plenus  iam  boni  ominÍB, 
nullám  aibi  tantisper  qnietem  concessit ,  donec  famam 
adventns  sui  celeritate  praeveniens,  ad  condictnm  diem, 
qni  quartus  Septembris  fidt ,  Belgradum  perveniret. 
Eo  iterom  aBellerbeio  dno  cucullati  sacerdotes,  quos 
monachos  vocamus,  Siscii  captí,  missi  ad  eum  faerunt, 
et  dno  item  Germani  a  BaBsa  Bndensi ,  qnoB  Archi- 
dux  Matthias  cmn  literís  ad  eum  miserat,  utde  ratío- 
níbns  constítuendí  rnrsuB  foederís  ex  aequo  bonoque 
cnm  eo  ageret. 

HoB  principio  blandis  verbis  allocutus,  ut  scire 
ab  eis  commodius,  qnae  vellet,  posBet,  postquam  aperte 
confessos  audivit,  ínopinatum  adventum  suum  in  Vn- 
garía  főre,  deduci  ad  Legatam  priorem ,  quem  iam  in 
arcem  miserat,  eodemque  eum  eo  carcere  eos  quo- 
qne  condi  inssit. 

CAPVT  SEPTIMVM. 

Quid  Sinanus  Belgrado  digresstis  egeriL 

PoBtquam  igitnr  Belgradum  appulit,  qnamquam 
ea  Caesari  sententia  antea  fuisset,  nt  ipse  ibidem  Bub- 
BÍBtens ,  siquid  agendum  per  hoc  anni  tempus  contra 
hoates  indicaret ,  id  per  praefectos  copiarnm  effectom 
redderet,  se  ipsnm  in  proximnm  annnm  ad  gerendum 
siimmis  viribns  bellnm  reser varét,  tamen  eum  literae 
Caesaris  subsecutae  motare  eum  consilium  iussissent, 
et  nt  occasione  usus  imparatos  hostes  quamprimum 
aggrederetur,  imperassent ,  id  eo  cupidius  facere  sta- 
tnit,  quod  apud  hostes,  tamquam  in  altissima  pace,  re- 
missa  omnia  belli  studia  intelligeret.  Ita  scriptis  ad 
Beglerbegum  literis ,  ut  ad  se  onmem,  quem  haberet, 
exercitum  adducere  maturaret,  bellnm  una  secum  im- 


46  10.  DEcn  BAROvn 

postenim  gesturns ,  ipse  tantisper  Belgrádi  commora 
tu8 ,  dum  lanizari  alio  itinere ,  cam  tardins  iter  face^ 
rent ,  pervenirent ;  proiade  cum  pedestr^  etíam  ilks 
copias  in  castra  recepisset,  omnesque  cmn  equitoiB. 
tampeditnm  copiasrecensuifiset,  quae  nondum  30  mii 
lium  armatorum  numernm  excedebant,  adductÍB  secüB 
ex  arcé  Belegradensi  centam  et  octúaginta  campes 
tribus  tormentis,  undecimo,  postquam  eo  venerat,  dk. 
transmigso  ponté  Savó ,  in  finibns .  Vngaríae  ad  Zes- 
linum  castra  poBuit.  Dum  Sinanns  Belgrádi  commO' 
ratur,  ingentem  etíam  Transylvanis  metum  incutiebat 
qui  variis  ea  de  re  rumoribuB  in  diversa  sparais,  muf 
nopere  verebantur,  ne  sub  praetexta  belli  Gernuuii^ 
inferendi,  ipsorum  provinciám  invaderet ,  eamqae  ar 
cem  gerendi  contra  Christíanos  belli  constitaeret 


CAPVT  OCTAVVM. 

Sinanus  iterum  legationem  ad  Transylvanos  ex/K . 
iique  comitia  de  posttdatis  instituunt. 

Sed  hac  re,  utrum  ita  se  habuerit,  in  dabio  it 
licta,  ad  Sinanum  redeamus,  qui  non  immemor  iast 
tuti  soi,  simnl  atque  Belgradum  attígerat,  car  leg^ 
Transylvani  non  adessent,  statím  perqnÍ8ÍFÍt^  n: 
susque  uuncium  ad  Principem  cum  literis  SigisiDr 
dum  mifiit,  serio  iubens  Caesaris  nomine,  ut,  sicntpn 
ribus  literis  praeceperat ,  quantis  posset  maxünis  v 
ribus,  coniunctís  cum  illis ,  quas  Bassa  TemesTai^^ 
sis  instructas  ad  bellum  haberet,  communicatoqne  cu 
eo  consilio,  in  hostium  ditíonem  duceret,  CaUovki 
que,  et  alias  arces,  quas  inclinante  iam  hoc  aniu  m 
porc  comraodum  ei  esset,  in  potestatem  redigeret    Pi. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  III.  47 

■■Serea  daret  sedulo  operám ,  ut  Stephanum  Bathorium, 
3qiii  arcem  Echednm  obtineret,  cognatiim  suum  in  suas 
spartes  traducat :  ea ,  qua  ipse  esset  Princeps ,  8i  mo- 
:  nitis  pareret,  apud  Caesarem  conditíone  futurum ,  sin 
Eaotem  id  respuat,  vi  etiam  adhibita,  eum  imperata  fa- 
ceere  cogat.  Scribat  similiter  ad  ceteros  Vngariae  pro- 
:  ceres ,  et  populos,  certamque  eis  spem  faciat ,  quicun- 
que  a  Germauis  ad  Caesaris  studia  adduci  se  patien- 
t  tur ,  eos  expertes  malorum ,  perinde  ao  Tansylvanos 
I  ftois  legíbus  vitám  acturos :  ceteros  verő  omnes  hostium 
:  loco  futuros.  Dum  haec  Sinanus  ágit ,  interim  Prin- 
!  ceps  Sigismundus  Albae-Iuliae  comitia,  quae  ad  ca- 
lendas  Septembris  Ordinibus  provinciáé  indixerat,  ha- 
bebat ,  nempe  ut  in  tempore  provideret ,  ne  quid ,  in 
tanta  belli  propinquitate ,    detrimenti  respublica  ca- 
peret.  His  vix  tum  solutis,  cum  rursus  Sinani  alius  nun- 
cius  advolasset,  et  omnia  in  celeritate  esse  posita,  re- 
uuuciasset,  quod  priori  illi  dátum  responsum  fűit,  cum 
eo  hic  quoque  dimissus  fűit ,  ut  referret  Sinano  totum 
in  eo  esse  Principem,  ut  cunctis  in  rebus  imperio  Cae- 
saris morém  gerat ,  ipsius  quoque  Bassae ,  qui  vices 
eius  referret,  authoritatem ,  prout  debiti  sui  ratio  exi- 
geret,  magni  vei  imprimis  faciat.  Sed  bellicos  appa- 
rátus, quod  ei  optime  constaret,  moram  aliquam  re- 
quirere ,  nec  tíim  facile  ex  omnibus  provinciáé   parti- 
bus  copias  cogi  posse.  Piacúit  postea  senatui ,  lega- 
tnm  quoque  alicuius  nominis  ad  eum  mitti ,  cum  officii 
causa ,  tum  ut  de  iis ,  quae  e  republica  essent ,  ma- 
tűre  transigi  cum  eo  posset.  Quia  verő  omnium  pro- 
vincialium  aversi  nimium  animi  ab  hoc  bello  esse  vi- 
debantur^  providendum  Principi  incumbebat ,  ut  ratio- 
nes  omnes ,  quibus  liberari  ab  hac  molestia  possent. 
experiendas  sibi  proponerct.  Proinde  legatoex  ordine 


48  lO.  DECn  BAHOTH 

senatorío  Pancratio  Senneio  ad  id  delecto ,  daro  et 

mdoatrio  viro,  dátum  negotímn  fait,  ut  perfunctnnis  hoc 

apad  Sinanam  monere,  nihil  eoram  reliqni  faoeret  ^  et 

rogando ,  et  moneribas  ac  promissiB  qaoque  hominem 

deliniendo,  qoibas  vacationem  ab  hac  militia,  vei  hoc 

aaltem  aimi  tempore  bello  gerendo  inoommodo,  Prín- 

cipi  impetraret  Ac  ut  orationem  haberet  efficaciorem, 

decem  mifiia  tallerorum,  quae  Sinano  cum  aliis  muue- 

ribua  preico8Í8  offerret,  data  ei  faere,  quibus,  ai  optata 

ab  eo  consequeretnr ,  non  duplicatum  duntaxat  eum 

numerum ,  sed  vei  tríplicatum  etiam  superadiecturum 

ease  Principem,  pacisceretur.  Interím  cum  aliis  etiam 

ageret  interioribus  Sinani  amicis  ,  eosque  donis  cor- 

ruptos,  eo,  quo  vellet^  flectere  conaretur,  —  non  donis, 

non  largitionibus  parceret,  modo  eam  rem,  cnina  tanto 

omnes  desiderio  tenerentur,  hac  ratione  perficeret  In 

comitÜB  autem  ^  quae  Albae ,  ut  in  tanta  rei  novitate. 

satis  frequentia  fuerunt,  unum  hoc  cunctis  proposi- 

tum  fnit  ad  deliberandum ,  quid  in  tanti  belli  ardore, 

concurreutibus  inter  se  totius  orientis ,  occidentÍ8qne 

opibus,  TrauBylvaniae  populis ,  qui  a  Solimanni  Cae- 

saris  temporibus  sub  Turcanim  imperio  viverent  agen- 

dum  videretur. 

CAPVT  NONVM.     • 

OratiOy  et  sententiae  eoruiiiy  qui  a  Turcico  Imperio  ne- 
quaquam  dejiciendum  esse  censebant 

Comitiis  igitur  rite  celebratis,  omnes  omnium  sen- 
tentiae in  duo  diversa  abiere.  Nonnulli  enim,  authori- 
bus  maximé  Alexandro  Kendio,  Francisco  Kendio, 
Yolfgango  Kovachiocio  Cancellarío,  qui  principes  ea 
tempestate  senatus  prudentia  habebantur,  omnibus  in- 


DE  REB.  VNÖ.  DEC.  X.  L.  III.  49 

genii  nervis  in  id  solum  incunibebant,  ne  foedus  se- 
rnél cum  Turcis  ictum  violaretur.  Nanisiiugumexuere 
tentarent,  vereudum  esse ,  ne  cum  ipso  Deo ,  qui 
illud  eis  imposuisset,  pugnarent.  Accedere  subiectio- 
nis  ipsius  obligationem,  qua  cum  se  hostibus  illis  vo- 
lentes  obstrinxissent,  quomodo  ea,  quae  semel  pla- 
cuisset ,  dissoluta,  usurpare  sibi  ius  aliquod  possent, 
vix  uUae  humanae  leges  páti  viderentur.  lam  verő 
Turcarum  potentiam  nulli  in  terris  nunc  ^sse  aequan- 
dam,  tantum  abest,  ut  uUa  eam  excedat,  a  qua  resis- 
tere  velle ,  quid  aliud  esset,  quam  sponte  se  in  la- 
queos  inducere  ?  Quodsi  spe  auxilii,  a  Germanis  aliisve 
Christianis  praestandi,  id  facerent,  viderent  etiam  at- 
que  etiam,  ne  eam  pretio  emerent,  recolerentque  se 
cum  prisca  tempóra,  quid  parentum  memória  Vngariae 
hoc  tam  grave  viilnus,  quo  etiam  nunc  laborat,  infli- 
xerit.  Spes  nempe  auxilioruin  ostentatae  tantum  ab 
exteris,  nunquam  repraesentatae ;  crederent  omnes 
neque  nunc  meliora  esse  tempóra  ilIis,  quibus  Carolo 
Quinto  tanti  nominis  Imperatore ,  deinde  Ferdinando 
quoque,  et  Maximiliano ,  sceptra  imperii  tenentibus, 
summis  semper  opibus  oppugnata  vis  Turcica  esset, 
sed  vix  ad  tempus  tantum  repressa.  An  non  audirent, 
nunc  quoque  Turcas  Transylvaniam  tantum  prae  ce- 
teris in  ore  habere,  sicque  de  ea  persuasos  esse,  si  in 
hac  veluti  arcem  aliquam  ipsorum  imperii  constituere 
possent,  facilius  se  tandem  frena  aliis  Christianis  re- 
gionibus  iniecturos:  nec  aliam  causam  esse,  cur  se  ab 
ea  contineant,  quam  quod  violandae  fidei  occasionem 
aliquam  quaerant. 

Quid  aliae  Christianae  gentes  agant ,  quid  con- 
silii  adversus  Turcas  capiant,  tantisper  pertinere  ad 
Trans)  Ivanos,   ut   communis   religionis,   et  necessi- 

MONVM.  UVNO  HIsT  -  SCRIPTOIIES.  XVII  4 


60  10.  DKCII  BAROVn 

tudinis  causa  prosperos.  quoque  renim  snccessus  eis 
cupiant,  ut  autem  studia,  operasque  cum  eis  coniini 
gant,  haud  ad  eos  pertínere.  Quin  ipsos  etiam  Chriá 
tianos  Principes,  populosque  id  eis  vitío  vertere  ír 
quaquam  posse,  si  aequis  animis  secum  reputaverínt 
quo  loco  sint  Transylvaiii,  et  qnam  dara  illa  conditio 
ne  dicatar  servitus,  sit,  cui  illi,  publicae  salntisgratk 
parere  cogantur.  Qnís  enim  non  videat  pericidi  ips^ 
rum,  sive  propinquitatem,  sive  magnitudinem,  imini 
nentibus  eis  undiquaque  tot  Turcarum  praesidüs,  tot 
vicinis  nationibus  Moldavis,  Valachis,  Tartaris,  qu< 
unico  tantnm  sibilo,  ac  significatione  Caesaris  litera 
rum,  omnem  eis  illico  calamitatem  essent  importé 
turae?  certe  prius  Transylvanis  pereundnm  esset 
quam  vei  persentíscere  tantum  aliae  natíones  eoruBi 
mala,  nednm  opem  ferre  laborantibus,  possent 

Qnid  autem  aliud  postulanti  Sinano,  ut  vim  k^ 
tibus  inferant,  responderi  possit ,  quam  se  ad  omai: 
paratos,  simul  atque  per  anni  tempus  liceat,  offichi^ 
esse  facturos ;  alioquin  diversum  quippiam  cogita&t 
bus,  obiici  statim  iure  posset,  simulate  eos  fidem  c 
luisse,  cum  Caesari,  et  nunciis,  et  literis  ostender^ 
eosdem  se  quoque,  quos  ille,  amicorum,  hosliuinos: 
loco  habituros.  Proinde  si  iam  instet,  advenisBeocci 
sionem  explendi  debiti,  qua  fronté  id  negabnnt.  S> 
autem  negarint;  nonne  pro  convictis  eos  statím  hab 
rent,  et  tamquam  reos  maiestatis,  omissis  alii8  h<^ 
bus,  totis  viribus  oppugnatum  venirent.  Sed  detor 
in  praesentia,  occupatis  grávissimo  bello,  aliorsumq' 
contendentibus,  factu  difficile  főre.  Quid  si  cum  Ch* 
stianis  in  gratiam  redirent,  cum  quibus  nondam  ir 
foedus  ictum  haberent,  an  non  primi  eis  Transyhii 
statim  occurrerent,  quos  sibi  Barbari  omnibus   uj« 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.   Hí.  51 

perseqaendos  statuerent.  Hís  atque  aliís  símilibas,  íi, 
luos  retnlimus,  persuadere  Ordinibus  provinciáé  co- 
labautur,  ne  uUis  módis  a  Turcico  foedere  descis- 
öerent. 


CAPVT  DECIMVM. 

)ratio  eorum^  qiii  a  Tttrcis  desciscendum  suadebant. 

Alii  antem,  duce  Balthasare  Bathoreo,  cuius 
umma,  propter  cognationem  Principis,  authoritas  in 
enatu  erat,  et  aliis  uonnnllis,  contrarium  omnino  sua- 
ebant,  temporumque,  ac  rerum  conditíonem,  diversa 
entientibus,  opponebant,  quae  minimé  ex  arbitrio  ho- 
linum  penderent.  Deum  esse,  qui  cuncta  moderare- 
ir,  idemque  suos,  ut  enique  rei  in  hac  rerum  natura, 
c  imperiis  qnoque  ipsis  terminos  posuerit ;  in  eo  tan- 
im  sitam  esse  hominum  solertiam,  si  ea,  quae  tem- 
IS,  Dei  ipsius  iussu  attulerit  secum,  et  percipere,  et 
im  ratione  exequi  sciant.  Ita  factum  fuisse  priscis 
Diiibus  temporibus  in  maximorum  quorumque  regno- 
m,  imperiorumque  mutationibus,  omnium  temporum 
storiae  testes  locupletes  essent. 

Sed  ut  vetera  illa,  inquiebant  illi,  et  nimium  re- 
>ta  a  nostris  temporibus  .transeamus,  res  tantum 
stras  domesticas  perpendamus,  quales  tunc  fuerint, 
m  ingruentibus  Barbaris,  tamquam  a  Deo  ipso 
ssis,  cedere  loco,  fortunis,  et  natalis  ipsius  soli  pos- 
ssione  coacti  fuimus.  Quo  sane  tempore  tantumdem 
tt  illis  instantibus  resistere,  atque  Deo  ipsi  bellum 
licere,  quod  multis  fortissimarum  gentium,  quae  pro 
bis^  cum  eis,  toties  tristi  exitu  arma  contulerunt, 
dibus  satis,  superque  est  comprobatum.  lam  si 
lu  praepotens  Deus,  misertus  nostri,  nos  recipiat, 

4* 


52  lO.  DECIÍ  BAROVII 

uncum  iam  naribus,  ut  est  apud  divinum  vatem,  su- 
perbi  hostis  iniiciat,  et  nostris  miseriis ,  et  eius  simul 
tyrannidi  modum  imponat,  quis  erit,  qui  Deum  ipsum 
ducem  non  sequatur  ?  Cui  autem  dubium  esse  potest^ 
Deo  haec  auctore  fieri  ?  is  certe  est,  qui  dat  regibus 
salutem,  is  eis  victorias  conciliat,  bella,  inquit  ille, 
piacát  ad  ultimas  usque  terras ,  perfringit  arcus,  de- 
truncat  hastas,  currus  igni  cremat. 

Hoc  cum  alias  semper,  tum  ex  proximo  illó,  com 
Bassa  Bosnensi  praelio,   ita.  perspici  posset,    ut  cum 
exercitus  Christianorum,  et  exiguus  numero  fuerit,  et 
a  conflictu  etiam  ipso  in  principio  abhorruerit,  nonnisi 
impellente  ipso  Deo,  et  dextrae  ipsius  viribus,  párta 
ea  tam  insignis  victoria  de  superbis  hostibus  sit.  Certa 
itaque,  et  indubia  res  est,  non  casu,  non  virtute,  non 
potentia,et  multitudine  bominum,sad  authore  et  auspíce 
Deo  f actum  id  esse,  ut  ista  maximarum,  admirabilium- 
que  rerum  fundamcnta  iacta  esse  videamus,  idque  eo 
potissimum  tempore,  quo  iam  omnium  spes,  animique 
conciderant,  ut  palám  appareat,  tum  dominum  Deum 
iuvandis  suis  manum  admovisse,    cum  iam  exhaustís 
cunctis  auxiliis,  homines  defixas  in  ipso  solo  mentes, 
cogitationesque  suas  haberent.  Quod  si  hoc  verum  est^ 
quis  erit,   qui  hanc  Dei  bonitatem  obviis  ulnis  non 
amplectatur,  classicum  sonante  Deo,  non  se  commo- 
veat  ?  Atqui  certi  profecto  esse  debemus,  si  decretum 
hoc,  consiliumque  Dei  est,  cuius  haec  initia  jam  vide- 
mus,  parendum  ei  erit,  nec  ulla  vis  tanta  esse  poterit, 
quicquid  contra    vei  ipse  orcus  moliatur,    quae  eius 
cursum  retardare  queat.    Esto  sint  eae  Turcis  vires 
quibus  illi  tantopere  gloriantur;  manifestum  est,  si 
Deus  benignior  suis  factus,  praeeat  eorum  copiís,  in 
manuesse  victoriam;  verum  si  cui  eas  etíam  libeatad 


DE  REB.  VNO.  DEC.    X.  L.  III.  53 

— JŰculura  vocare,  apparebit  statim,  iiec  adeo  immen- 
^^as,   neqiie,    uti  vulgns  piitat,  omnino  invictas  esse. 
illa,  et  pestes,  qiiantiímvis  numerosas  gentes  exhau- 
rinnt.  Haec  contiiienter  fere  iiiter  eos  grassantur,  de- 
i^BOpulantur  regiones,  urbesque  ipsorum.   Belli  etiam 
:Kiiilla  est  intermissio,   nunc  inferentibus  ipsis  contra 
s^os  arma,  nunc  illata  propulsantibus.    Cum  Persis, 
xiti  scimus,    diuturnum  illis  bellum  fűit,   in  q^uo  non 
^siatici  tantura  eorum  exercitus,  sed  Európáéi  etiam 
saepius  caesi  ad  internccionem  feruntur.  Arabes  quo- 
que,  et  Mauri  non  semel  contra  eos,  pertaesi  tot  ma- 
\orum,  rebellarunt,  quemadmodum  et  aliae  finitimae 
gentes,  quas  omnes  multis  suorum  cladibus  necesse 
habuerunt   rursum  in  ordinem  redigcre.    De  Christia- 
nis  nihil  est  dicendum,  cum  constet.  in  eis  et  terra  et 
mari  persequendis,  iam  compluribus  retro  annis,  plus 
illos  accepisse    semper   incommodi ,   quam   illis   de- 
disse.    Tacemus    navalem    illám   Christianorum    ad 
Ecbinades    victoriam,    quae    adeo    tunc    maritimos 
ipsorum  nervos  incidit,  ut  ab  eo  temporc  pracdaeubi- 
que  Italicis  navibus  fuerint.  Anno  etiam  superiori  duo- 
deviginti  eorum  triremes,  vi  tempestatis  abreptas,  nauf- 
ragium  esse  passas  audivimus.    Si  his  iam  annume- 
remus ,  quid  proxime  in  Vngaria  amiserint ,    qualem 
veteránomra   militura   raanum,   quot  exercitatissimos 
belli  duces:  an  non  reperiemus,  et  imminutara  multis 
partibus  eorum  potentiam  esse,  et  quae  iam  eis  resi- 
duae  vires  sünt,  eas,  ex  inermi,  et  seminuda  barbararum 
gentium  coUuvie  constantes,  non  tam  ad  bellandum, 
quam   ad  perterrendos   frustra  bostes,    praedasque 
agendas  comparatas,  .castra  eorum  secuturas.  Si  quis 
autem  id  secum  cogitet,  praecipuara  cognitl  huius  or- 
bÍB  partém  ipsorum  imperio  tcneri:  is  rursum  illud 


64  10.  DEcn  BAROvn 

cum  animo  suo  reputet,  quotus  quisque  sit,  in  iis  om- 
nibus  provinciis,  et  regnis,  qui  eandem  cum  eis  reli- 
gionem  colat.  lam  ne  ipsi  quidem  Mohametani  in  im- 
pia  illa  snperstitione  inter  se  omnes  conveninnt  alü. 
inseqnuntur  Omarinm,  et  ita  divisi  in  sectas  sünt? 
ut  sicuti  inter  nos,  ita  in  ipsis  quoque  vigeant  intes- 
tina  odia,  mutua  dissidia,  et  bella :  sed  in  Asia  potÍ8' 
simnm,  et  Európa,  ubi  maximum  eorum  robur,  et  im- 
perii  sedes  est,  nonne  ubique  iis  férc  nationibus,  et 
gentibus,  quas  nihil  recensere  est  opus,  cum  spontein 
omnium  mentes  incurrant,  quae  nomen  Christianinn 
profitentur,  jura  dánt,  easque  habent  vectigales  ?  nonne 
videre  est,  eas  omnes,  quae  tam  gravi  eorum  iugo 
premuntur,  et  quae  vei  in  ipsorum  visceribus  resident, 
prope  inspectantibus,  et  audientibus  ipsis,  eo  nomine 
quotidie  Deo  sacra  facere,  supplicationesque  indicere, 
ut  ab  eorum  servitute  liberentur.  Mira  sane  res  esse 
videretur,  quomodo,  et  quam  pauci  numero  (ut  vix  ad 
centenos  quosque  Christianorum,  qui  in  Európa  sunt^ 
habito  censu,  singuli  Turcae  cederent)  et  omni  vera 
virtute  destituti ,  in  tam  cultas  gentes,  et  armornm 
glória  claras  exercere  impune  adeo  diuturnam  tyran- 
nidem  potuerint,  nisi  eo  animis  recurramus,  quod  olim 
vatum  temporibus  populo  Israelitico  in  ea  orbis  parte, 
id  ultimis  his  seculis,  quibus  Dei  voluntas  patefacta 
in  ista  quoque  mundi  plaga  est,  nobis  evenisse.  Ita 
illorum  scelera  ultus  Deus  est,  ut  eos  abiectissimis 
gentibus  castigandos,  corrígendosque  daret.  Ita  nos 
quoque,  per  hanc  profanáé,  impuraeque  gentis  in  nos 
dominationem,  expiatis  ea  noxa  nostris  vitiis,  ad  acd- 
piendam  suam  disciplinam,  legemque,  quae  vitae 
nostrae,  morumque  regula  esset,  adducere  voluit 
Quod  autem  antea  tot  magnorum  Imperatorum  tempó- 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  III.  55 

ribus  nulla  certa  eis  resistendi  iniri  ratio  potuerit,  id 
confirmat  potius,  quam  evertit,  tam  hanc  nostram,  cum 
dicimus,  ita  Deo  placuisse,  ut  per  íuíirma  ista  média 
ostendat  vim  potentiae  snae  in  gentes  ignaras  sui,  tum 
cum  et  ípsae  tnodios  irae,  indignationisque  divinae  ím- 
pleverint  nefariis  factis,   detestandaque  ipsorum  vita. 
Addamus  huc  tempoioim  istorum,  in  quae  omnia  inci- 
dimuB,  couditionem,  rerumque  discrimina,  et  persona- 
rum,  quae  facile,  quantum  iis  etiam  debeamus  tribuere 
nobis  deciarabunt.  Tum  plena  erat  Európa  intestinis 
bellis,  et  praesertim^  Germania  ipsa  unde  auxiliaspe- 
rari  poterant,  et  Vngaria ,  de  qua  duo  illi  Reges,  Fer- 
dinandus  et  loaiines,  distractis  bellieosae  gentis  viri- 
bus  inter  se  digladiantes,  non  difficilem  hosti  victoriam 
concedebant.   Ea  verő  de  regno  concertatio  ad  vitae 
usque  exitum  filii  loannis  Regis,  qui  Transylvaniam 
tenuit,  magnó  cum  reipublicae  Christianae  detrimento 
durayit.  Quid  iam  putamus,  an  non  ipsi  tum  Solyman- 
num  recepimus  in  Vngariam,  cum  tantum  ei  invaden- 
dae  occasionem  illius  praebuimus ,   non  secus  atque 
Graeci  illi  occupandi  orientis  imperii  Amurathi  primo- 
quo  nunc  quoque  posteri  eius  potiuntur.  Nunc  Dei  be- 
neficio,  etsi  in  remotioribus  a  nobis  Christianae  rei- 
publicae partibus,  non  pláne  caremus  civilibus  turbis, 
in  his  tamen  propioribus ,    quibus  hodie  Turcae  vim 
minantur,  Germania,  Itália,  Vngaria,  Polonia,  tantam 
inter  Principes,  populosque  earum  regionum,  studio  et 
opera  Clementis  Octavi  PontificisMaximi,  etRudolphi 
Imperatoris,  quibus  hanc  fata  glóriám  reservasse  vi- 
dentur,  concordiam  esse  constitutam  audimus,  ut  cer- 
tátim  omnes  ad  necessarium  hoc  bellum  tamquam     "^ 
commune  aliquod  orbis  terrarum  incendiumrestui 
dum  accurrere  credantur.   Nec  est ,   qui  nmic 


56  TO.  DECll  BAUOVII 

rerum  coiiatus  remoraretur,  sublato  cum  stirpe  aemulo 
illó  regni ,  Transylvaniaque  in  eum  Btatnm  reducta. 
üt  una  cum  Principe  suo,  qui  tnendae  dignitatís  suae 
alias  iam  rationes ,  a  maioribus  nempe  suis  acceptas. 
propositas  sibi  habeat.  quantnm  commodo  sno  possit 
favere  rebus  Christíanorum  multís  nominibus  debeat 
Res  quoqne  nunc,  et  causa  belli  diversa  est  ab  ea. 
quae  tunc  fűit,  cum  et  loannes,  et  eius  iilius,  de  regni 
possessione,  adiuti  Turcarum  armis,  cum  Austriaeis 
Principibus  contenderent.  Hoc  tempore  Vngaria  im- 
unius  facta,  Turcam,  ut  violentum  sui  usurpatorem,  eí 
legum.  et  libertatis,  et  religionis  suae  bostem  agnos 
cit,  eumque  totis  viribus  repellere  a  se  conatar.  Qoa 
in  re  tamquam  diiudicata  iam  causa  nitítnr  aequitáte. 
ac  Dei  etiam  ipsius  consensum ,  cuius  ímprimis  est. 
ius  ex  aequo  omnibus  reddere,  non  putat  sibi  defute 
rum.  Multum  etiam  interest  inter  illos  veteres  Caesa 
res,  et  hunc,  qui  in  praesentia  apud  Turcas  rerum  p*> 
titur,  cum,  ex  quo  impérium  est  adeptus,  perpeteo 
intra  privatos  parietes  delituerit,  ipsorum  etiam  Tur 
carum  tacita  quadam  confessione  ad  imperü  eorun 
ruinam,  perniciemque  natus.  Moris  fűit  antea  Turca 
rum  Imperatoribus  expeditionibus  interessé,  belli  pa 
cisque  munia  bene  merentibus  deferre,  strenuos  prar 
miis,  ignavos  poenis  afficere ,  onsiliis  usu  rerum  peri- 
tos  adbibere,  tueri  iura,  disciplinam  imprimia  milíta- 
rem  in  summo  pretio  habere,  vim  ab  omnibus,  edictií^ 
gravissimis  prohibere. 

Nunc  quid  fit  ?  bella  per  legatos  geruntur,  sord> 
didos  homines,  vilissima  capita,  quorum  vei  temen- 
taté,  vei  avaritia,  vei  imperandi  inscitia.  errores  sae- 
penumero  gravissimi  committuutur,  sicuti  et  in  belli^ 
illis  Persicis  primum,  et  in  Vngaricis  istis  usu  venisse 


DE  REB.    VNG.  DEC.  X.  L.  III.  57 

recens  animadversum  fűit.  Deinde  nerao  niinc  in  aula 
illa  meritis  suis,  qnantumlibet  illustribns ,  sperat  se 
nllnm  honorem  consecuturum,  si  pecunia  destituatur, 
honores  omnes  et  domi,  et  foris,  ceuínauctione  aliqna 
venales  Caesar  reddidit,  ac  quod  indignissimnm  est, 
eunuchorum  potissimnm  illorum  suorum,  mulierca- 
lammqne  opera,  ac  pnsionum  etiam,  qnomm  greges 
circa  se  alit,  nnllis  perinde  addictus,  atqne  istis  homun- 
cionibns.  Qní  praeses  consilií  eius  est,  illius  authori- 
tas  summa  habebatur ;  ista  quoque  iam  primi  loci  dig- 
nitas,  quae  antea  virtuti,  et  meritis  dabatur,  nunc  pre- 
tio  venditur,  adeo  alternante  emptorum  conditione,  ut 
saepe  alii  alios  pretii  magnitudine  ex  ea  deiiciant. 
Nemini  est  ignotum,  Sinanum  hunc  ingenti  pecunia  no- 
vissime  eum  locum  mercatum,  in  singulos  etiam  men- 
ses  quina  millia  aureorum  nummum  pactum  esse.  Ibi 
iura  nulla,  nisi  quae  ab  eo  solo  redduntur,  illi  soli  et 
probi,  et  honorati,  quos  census  commendat,  aut  for- 
tuna  evehit,  illis  locus  in  consilio,  qui  eius  nutui,  et 
libidini  observiunt,  eis  tantum  apud  eum  perfugium? 
quibusvis  tandem  vitiis  constricti  teneantur ,  qui  co- 
piis  circumfluunt,  soli  inopes  licet  innoxii  plectuntur. 
Militaris  disciplina  diu  apud  illos  illibata  mansit,  nunc 
eam  quoque  ferme  coUapsamvidemus,  militibus  ineam 
prolapsis  licentiam,  ut  in  ipsis  Aulae  penetralibus  prope 
sub  oculis  ipsiusmet  Caesaris  caedes  patrentur,  vei 
eorum  imprimis,  qui  in  summa  ipsius  esse  gratia  con- 
spiciantur.  Hoc  Beglerbei  illius,  quo  nemo  tunc  Cae- 
sari  charior  vixit,  ac  aerarii  quoqiie  piaefecti  tristi 
casu  ante  paucos  annos  satis  fűit  declaratum.  Iam  fr 
cetera  addas,  tantam  grassatorum  manum,  qni  nbi 
obversantur,  incendiariorum,  qui  urbem  pene  ta 
vei  certe  potiorem  ejus  partém  snperioribns  aimifl 


58  lo.  DEcn  BARovn 

deleverunt.  foeneratonim.  qni  fortunas  omnium  ei- 
liauriunt  et  alias  faeces  hominnin.  qui  inter  anlae  illins 
ministeria  numerantur,  harpiis  similes.  cuncta  rapien- 
tes,  vei  foedantes,  qnid  alind  coniidas,  quam,  eo  iain 
perventnm  ibi  esse.  ut  cum  nltra  tam  saevum,  tet- 
nimque  impérium  progredi  sceleribus,  et  saevitia,  ne- 
qneat,  necessum  esse,  ut  brevi  corruat.  Quod  autem  ali- 
qui  obligationem  fídeí  obtendant  id  cuiusmodi  sít,  vei 
ex  eo  perspícítur,  quod  nulla  cum  iis.  apud  quos  ei 
aequo  Christiaui  ita  omnes  exosi  sünt,  ut  qnidvis  in 
eos  iure  sibi  licere  putent,  fides  coli  unquam  possit 
Turcarum  genti  innatum  hoc  est,  ut  etiamsi  pacta  cum 
externis  ineant,  ac  in  fidem  etiam  eos  recipiant,  cum 
tamen  ípsorum  commodo  possunt,  eosdem  statím,  nulla 
tacti  religione,  tamquam  coelitus  oblatam  praedam, 
sub  iugum  mittant.  His  artibus  propagata  snnt'eorum 
impería,  cum  in  aliis  orbis  partibus,  dum  Ottomanns 
ille,  a  quo  baec  Caesarum  Turcicorum  progenies  dif- 
fluxit,  suos  aeque,  ac  alienos,  partim  vi,  partim  dolis 
imperata  facere  coegit,  tum  in  bac  ipsa,  quam  nos  in- 
colimus,  postquam  a  Graecis  evocati,  non  eos  tantnm 
ipsos,  quibus  subsidio  venerant,sedcunctos  etiam  alios 
finitimos  populos,  terroré  magis  nominis,  quod  tum  re- 
cens in  Európa  auditum,  perterritos,  quam  bellica  vir- 
tute,  imperio  suo  adiunxerunt.  Sed  nos,  omissis  aliis, 
in  sola  hac  nostra  Transylvania  ostendamus,  quomodo 
illi  erga  eos  se  gerant,  quorum  vitae ,  opibusque  in- 
hiant.  Sicuti  ille  pilos  caudae  equinae  vellendos  olim 
demonstrabat,  ita  hi  beneíiciarios  suos  putant  sibi 
prius  attenuandos,  ut  eis  demum  sine  uUo  impedimento 
potiantur.  Tributa  eis  nulla  sufficiunt,  munus  si  exhi- 
beas  quantumvis  luculentum,  id  ubi  exhibitum  est, 
periit  statim  eius  omnis  apud  eos  memória,  nOva  illico 


DE  REB,  VNG.  DEC.  X.  L.  lU.  69 

petunt,  nec  si  ea  conseqnantur,  uUi  unqnain  fiiiera  cu 
piditati  eorum  faciunt.  An  nobis  excidit,  qiiam  siib- 
dola  ratione,  ad  pendendum  eodem  anno  duplex  tribii- 
tum  (quod  nunquam  antea  fando  andítum  fűit),  nescío 
qua  dierum  intercalatione,  ex  decem  annis  solaribus 
lunarem  unum  reliquum  confingentes ,  quem  a  nobis 
praetermissum  contenderant  esse,  ímportunissime  nos 
coegerint  ?  Quid  autem  non  fecimus,  ut  exemplura  hoc 
(non  ignari  moris  eorum  in  servandis  iis,  quae  semel 
quoque  modo  invenerint)  caveremus,  cum  vei  eo  ipso, 
quod  tributum  ipsum  aequaret,  redimendum  id  nobis 
susciperemus  ?  sed  necquicquam  fiunt  omnia,  ubi  se- 
mel in  concepta  de  re  aliqua  sententia,  in  ódium  Chris- 
tianorum  induruerunt.  lam  verő  in  illa  de  limitibus 
controversia,  quid  aequi  unquam  consecuti  sumus  ab 
eis?  Viderunthocomnes  aequi  et  iniqui,  limites  ad  eam 
formulám,  qua  iussu  Solymanni  deseripti  olim,  et  Tran- 
sylvanicae  ditioni  attributi  fuerunt ,  esse  redigendos, 
idque  ut  fíeret,  missis  aliquoties  nunciis,  datisque  ad 
eos  literis,  quibus  ea  eura  demandata  fűit,  non  semel 
perfecerunt,  sed  eo  tantum  praetextu,  ut  promissis  fa- 
tigati,  et  vana  spe  delusi,  cum  nunquam  tergiversandi 
eis  rationes  deessent,  a  coepto  tandem  ultro  desistere- 
mus.  Ita  nunc  quoque  ea  res  integra  nobis  cum  eis 
manet,  nullo  alio  eventu,  quam,  uti  continuas  de  tau- 
tis  finitimorum  Turcarum  iniuriis,  cum  risu,  et  delec- 
tatione  eorum,  expostulandioccasioneshabeámus.  Qua 
verő  nnquam  in  re  aequitatem  eorum,  aut  animi  mo- 
derationem  perspeximus  ?  In  ea  fortassis,  quod  Princi- 
pis  dignitati,  dum  ei  Poloniae  regnum  deferrent,  fave- 
rint,  cum  tamen  nihil  iis  notius  esset,  quam  Polonos, 
explosa  iam  pridem  hac  eorum  insania,  qui  dare  se 
id,   quod  eorum  non  esset.  falso  iactarent,  quantum 


60  lO.  DECII  BAROVn 

legibuft,  ac  libertati  siiae  tribuerent,  vei  tam  satisa 
pcrquc  (leclarasse,  ciim  superioríbns  ad  Var^yiui 
creandi  növi  rcgis  comitiis,  Turcae  Leg^atus,  Mustife 
Cbausius,  qui  eo  nomine,  ut  de  eligendo  rege  Ordinci 
app  ellaret,  eo  venerat,  uonnisi  electo,  proclamatoqve 
iam  rege,  solutoque  magna  ex  parte  conventn,  8it  ab 
ei8  auditiis  ?  In  eo,  quod  non  exspectas  ab  eis,  muni- 
ficos  se  praebent:  quod  velis,  id  negant  petenti;  satis 
esse  ducunt,  si  salviim  a  se  dimittant,  raro  sine  ver- 
boriim  aculeís,  et  non  aliqua  ignominia  iiotatüm.  Me- 
reri  aliquid  in  eorum  gratiam,  perínde  est,  ac  si  id 
tantum  ágas,  quod  iam  actum  est :  grata  eís  nulla  be- 
neficia  sünt,  nisi  ea,  quae  cum  damno  eorum  fiunt,  a 
quibus  conferuntur.  Moldavis  istis  nostris  vicinis,  qno- 
rum  regio  Barbarorum  incursioni  nimís  est  exposita, 
Caesaris  iussu,  iustas  eopias  saepe  anxilío  ini8ima8, 
eosque  tutos  baetenus  a  periculis  praestitimus,  hostium 
etiam  ipsorum  confessione,  quibus  non  Turcae,  sed 
Transylvani  tantum  eum  terrorem  incutiunt,  ut  ab  in- 
festanda  ea  provincia  abstineantSedquidtumpostea? 
an  bis  ofliciis  adducti  aliquando  eo  sünt ,  ut  iustís 
quantumvis  nostris  postulatis  locum  darent?Imoid 
sumus  assecuti,  ut  in  nos  odio  incensi,  quod  armis  ali- 
quid valeamus,  ita  detonsos  nos  cupiant,  ut  tamquam 
Valachi  ipsi,  et  Moldavi  ab  eis  devexati  consumptive, 
qui  iam  vix  spiritum  ducunt,  opportuui  omnibus  eorum 
iniuriis  existamus.  Magnae  eis  ab  initio  curae  fait 
quomodo  Transylvaniam  occuparent ,  dum  in  omnes 
occasiones  intenti,  ignavissimis  etiam  mancipiís,  si- 
cuti  Markházio  illi,  ingenti  pretio  eam  addicerent 
Quis  credat,  nunquam  alio  in  nos  animo,  quam  tum 
fuerunt,  esse  ?  Nonne  testis  locupletissimus  estRavaz- 
diuS;  Sinani  consilia  onmia  eo  spectare  affirmans,  ut 


DE  REB,  VKG.  DEC.  X.  L.  m.  6l 

finem  rebus  nostris  imponat.  Indicio  id  quoque  est, 
Markházío  non  alio  fine  Praefecturam  Lippensem  com- 
missam,  quam,  ut  ex  proximo,  et  consilia  omnia,  ac- 
tionesque  nostras  speculandi,  et  cum  tempus  tandem 
ipsnm  admoneret,  infestis  etiani  armis  Transylvaniam 
invadendi,  maiorem  opportunitatem  haberet.  Hoc  scili- 
cet  illüd  est;  quod  audimus,  Sinanum,  cum  discessu- 
rus  in  bellum,  de  moreCaesarivalediceret,  huncetiam 
Markházinm,  qui  apud  eos  Ibraimus  est,  una  secum 
in  conspectum  Caesaris  produxisse,  nimirum,  ut  qui 
tantum  de  se  Caesari  poUiceretur,  ut  in  subiuganda 
Transylvania,  omnem  statim  opinionem  esset  supera- 
turus,  non  tantum  nomine,  sed  ex  facie  etiam  notus  ei 
in  posterum  esset.  Quo  tempore  id  etiam  palám  est, 
Sinano  ad  Caesarem  ingredientí,  spectantibus  id  ip- 
sum  nostris  quoque  Legatis ,  Ibraimum  scripta  sua 
in  manus  tradidisse ,  in  quibus  haud  dubie  ea  erant 
annotata,  quae  ille  de  Transylvania  praestiturum  se 
promiserat,  ut  Caesaris  assensu  comprobata,  vim  ei 
ad  patrandum,  atque  audaciam  adderent.  Illud  verő 
maximé  omnium  ab  universiS;  et  singulis  esse  consi- 
derandum,  quodsi  nunc  Transylvani ,  desertis  Chri- 
stíanis,  Turcis  adhaereant,  verendum  ímprimis  esse, 
ne  et  a  ceteris  Christiani  foederis  proceribus,  seu  vin- 
cant,  seu  vincantur,  et  praesertim  ab  Archiducibus 
Austriae,  quos  superioribus  temporibus  tot  iniuriis, 
a  Barbaris  ipsis  instigati ,  affecissent ,  infestis  armis 
petantur,  nec  ab  iis,quantumvis  in  extremo  discrimine 
positi,  ullis  subsidiis  releventur.  Quae  omnia,  et  multa 
alia,  in  quibus  recensendis ,  cum  nóta  sint  omnibus, 
tempus  terendum  frustra  non  est,  eo  nos  adducunt,  ut 
credamus,  Turcis  istis,quiCiiristianosomne8extincto8 
cnpiunt,  quo  minus  hactenus  impiam  hanc  eorum  in 


62  10.  DECII  BAROVn 

Transylvanos  mentem  atroci  aliqno  facinore  eiplert 
potuerint,   uon  anímum ,   sed  occasionem  tantum  de 
fuisse  Qnorum  furenti  in  Chrístianos  libidini  subsei 
vire,  quíd  aliud  esset,   quam  in  sua  aliquem  visceia 
fermm  stringere,  ant  eos  iuvare  conari,  quibns  paé 
post  ipse  quoque  iagulum  8it  praebiturns  ?  Si  itaqisc 
patriae  charatis  nos  movet,   si  Balns,   atqne  libertás 
obverBantur  animis  noBtrís,  nunc  tempns  est,  nt  i{^ 
vocanti  Deo  obtemperemus,  miseramhancservituteE 
quam  falso  libertatém  huc  usque  appellavimns,  exui 
mus,  et  ant  nos  in  pristinnm  statum ,   qnod  invat  spe 
rare,  Cbristianornm  adiuti  armis  vindicemns,  ant  k- 
neste  potins  omnes  cadamus ,   quam  desertores  coi 
munis  omnínm  Christianorum  causae,  nostraeque  sim 
salutis,  per  omnium,  et  qui  nunc  vivünt,  et  qui  deir 
ceps  victuri  sünt,  homínum  ora  circnmferri  nosp* 
tiamur. 


CAPVT  VNDECIMVM, 

De  consiliis  Transylvanorum  in  tanta  rertim   Jiffi" 

taté  initís. 

Cum  in  bauc  sententiam  multa  fuissent  ultro  c 
roque  disputata,  piacúit  tandem  Ordinibns,  ut  non 
tantum,  quod  Caesar  iuberet,delectushaberentar,§i 
ut,  cum  Princeps  opportunum  iudicaret,  cuncti  sUVj 
quo  usus   postularet,   armati   convenir^nt.     Addíte 
etíam  est  ad  veterem  militiae  or dinem,  quo,   ex  m^ 
tuto  provinciáé,   a   vicenis  portis  tributariis  oim 
equites,  itidemque  pedites  in  bellum  mittuntur,   nt 
cimus  quisque  ex  omni  plebe  Transylvanica,   atl 
bitos  casus  ita  armis  instructus  domi  se  contiiieáí 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  III.  63 

eo,  quo  opu8  sít,  ad  ferendam  laborantíbns  opem,  bí 
id  necessitas  exigat,  duci  contínuo  possit.  Ne  autem, 
ob  rei  pecuniariae  diflBcultates ,  aliquid  incommodi 
respublica  patiatur,  iiovo  pláne  exemplo,  ea  ratio  co- 
gendae  publicae  pecuniae  est  invecta.  ut  Nobilitas 
omDÍs,  supremi  íuxta,  ac  inferioris  ordinis ,  a  tritící 
BÍngulis  gelimis  (ita  vicenos  et  quinos  quosque  mani- 
pulos,  in  cumulum  congestos,  vulgo  nostri  appellant) 
singulos  nummos,  plebei  autem,  et  aggrestes,  a  quinis 
quibusque  gelimis  tantumdem  dependant.  Saxonicis 
urbibus,  et  ceteris  provinciáé  oppidis,  pro  cuiusque 
conditione,  certa  pecuniae  summa  inflicta:  sic  et  iis, 
qui  pecuarium,  quaestum,  opificia,  ac  varias  artes 
exercent,  impositum  est ,  ut  omnes  tandem  in  com- 
mune  hoc  belli  subsidium  aliquid  conferrent.  Id  tamen 
quicquid  esset,  non  in  alios  usus,  nisi  in  eos,  qui  re- 
cens  emergerent,  Senatus  totius,  et  duodecim  delect©- 
rum  hominum,  quorum  nomina  sünt  publicis  tabulis 
inserta,  consensu,  ab  iis,  qui  pecuniam  illám,  et  con- 
servandi,  et  erogandi  potestatem,  ordinum  decreto, 
accepissent,  gravissima  in  temeratores  infamiae  nóta 
apposita,  impendi  voluerunt.  His  constitutis,  dieque 
dicta,  ad  quam  universae  provinciáé  copiae  adessent, 
tuncque  postea,  perspecta  prius  Sinani  voluntate,  de 
bello  gerendo  statueretur,  soluto  Conventu ,  ad  sua 
({uisque  rediere. 


CAPVT   DVODECIMVM. 

De    legationc    Principis     Transyhani   ad  Pontijicem 
liomaimm  ivíssa^  et  itinere  Claudiopolim  snscepto. 

£o  tempore  nequaquam    praetermittendum  sibi 
Princeps,  pro  sua  religione,  et  in  sacrum  ordinem  ob- 


64  10.  DEcn  BABOvn 

servantia,  íudicavit,  quin  Pontificem  Maximnm  reniL 
omDÍum  Ruarnm  conscium  redderet,  idqne  mimeris 
Alphonso  Carilio  natione  Hispano  sacerdoti  suo  m 
poneiiB,  nt,  et  quo  ipse  in  statu  esset,  Pontifici  refer 
ret,  et  Bimul,  ne  sibi  in  tam  gravissimis  belli  períciili§ 
constituto,  consilio  sno,  auxilioque  deesset,  ab  eo  eniie 
peteret,  propere  eum  ad  urbem  proficisci  voluit  His 
expeditis  cum  iam  et  ad  colligendas  vires,  et  ad  tem 
pus  extrahendum,  cunctatione  imprimÍA  utendmn  vid6 
retur,  ea  frequentibus  Sinani,  ac  Baasae  Temesva 
riensis  nnnciis  sollicitatus  Princeps,  non  nihil  inter 
cisa,  Alba-Iulia  cnm  aulicis  suis  copiis ,  impedimeB 
tiBqne  omnibas  excedens,  Colos varinumqne  modids 
ítineribus  perveniens,  postquam  ibi  etiam,  quae  undi 
quae  expectabantur,  provinciáé  snbsidia  contraxisset 
eam  sibi  administrandi  bnius  belli  rationem  íneondaB) 
diixit,  quam  in  seqnentibus  exponemus. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X,  L.  IV.  65 


LIBER  aVARTYS. 


CAPVT  PRIMVM. 

Dg  divisione  copiarum,  et  coUoquio  Legati  Transyl- 
vanici  cum  Sinano. 

Bipartírí  oniverBas  copias  piacúit,  altéra  pars, 

eaque  potior,  ductu  Stephaní  Bathoreí  Varadinum  mis- 

sa,  nt  ibi  captata  ex  re,  et  tempore  occasione,    simnl 

cum  Bassa  Temesvariensi,  sed  alio,  quam  is  putaret, 

animo  rem  gereret.   Cum  altéra  eodem  in  loco  Prin- 

ceps,    quasi  conatibus  hostium,   qui  alia  ex  parte  in 

provinciám  essent  involaturi,  obviam  iturus  subsistit. 

Cum  baec  ita  agerentur,  interea  Sennyeius,  a  Sinano 

rediens,  quae  ab  eo  acceperit,   ordine  omnia  comme- 

moravit,  ad  Mohachium  illum  se  reperisse,  cum  Bel- 

lerbeio  filio  sociatis  armis,  in  bostes   properantem, 

auditum  etíam  ab  eo  piacidé,   munera  ei  obtulisse, 

verum  nuUis  precibus,  et  poUicitationibus  flectereani- 

mnm  potiűsse,  id  tantum  perpetua,  constantique  ora- 

tione  contendente,  ut  si  Principi  vita,  salusque  chara 

essent,  nulla  interposita  mora,  totis  in  bostes  viribus 

incumberet.  Ita  etiam  illum  esse,   ferocem  natura  ho- 

minem,  de  se  persuasum,  ut  omnia  sibi  prona  ad  victo- 

riam,   et  facilia  putet,   certoque  afl^met,   antequam 

hyems  eum  ab  opere  revocet,  duas  se  arces  Vespri- 

minm  et  Palotám  receptumm,  appetente  demum  novo 

vére,  Vieimam  ipsam,   Pragamque  nulla  nnquam  in 

XOMVH  UVNO.  UI8T    -  HOKIPTORIU)   XVil  A 


66  10.  DEcn  BAHOvn 

sermone  Dei  mentioné,  si  is  votis  annuat,  praehabita. 
occupatnrum,  adeo  sui,  reramque  humanarum  oblitnin 
fortunae  eum  Buae  confidere. 


CAPVT  SECVNDVM. 

De  capto  Vesprimio. 

Interim  Sinanus  Mohachio  progresms,  fertílissim^ 
Baroviae  utriusque  vineta  ac  agros  depopulatus,  per 
Batham,  Echinum,  Tolnám,  et  reliqua  meae  patríae 
oppida   iter   faciens,  opinioneque  omníum  celerias  ad 
Vesprimiam  delatas ,  in  arcís  conspeeta  castra  loca- 
vit,  et  eum  Bassa  Budensi,    quem  eo  ad  se  cum  omni 
apparatu  bellico,   et  valida  delectorum  manu  vocave- 
rat,  obsidione  eam  cinxit.  Sed  ibi  tentorium  eius,  qiiod 
ceteris  conspectius  erat,  nempe  a  Caesaré  in  signum 
boni   ominis,    qnoniam  patris   sui  faisset,    douatom, 
globo    e    machina  aenea  ex  arcé    petitum,    rnrsum 
eadem  fere  in  parte,   qua  olim,  cum  eo  ad  Zigethum 
Solymannus  Imperátor  uteretur,  perforatum  fűit,  con- 
íicientibns  ex  eo  passim  omnibas  vulgo,  funestameam 
Sinano  expeditionem  futuram  tandem.    Non  fefellerat 
ea  res  Vesprimienses,  ac  Palotenses.  Nam  unus  ezüs 
explorandi  gratia  obviam  Turcis  missus,    ad  Belgra- 
dum  castra  metantibus  Barbaris  sese  admiseuerat,  et 
una  cum  iis  Albam-Regalem  usque  iter  faciens,  ibique 
tandem  ab  iis,  captata  occasione  digressus,  eunctaeO' 
rum  consilia  suis  significaverat.  Praeter  huné  iverant 
etiam  alii  quinque  pedites  Vesprimio ,  obviam  Turcis, 
ut  eorum  animum,   ac   copias   explorarent.   li   igitor 
Batham  usque  progressi,  quod  oppidum  a  Mohachio 
duobus  circiter  miUiaribus  distat,  sub  pontOi  quo  Tor 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IV.  67 

transeundum  necessario   fűit,   sese  occultaverant. 

ix  ubi  totns  Barbarorum  exercítns,   eo  ponté,   snb 

)  illi  latebant,  transiisset,  summa  celeritate  ad  suos 

erBÍ,   omnem  hostíum  apparatum  illis  retulernnt. 

sprímienses  igítur,  re  cogiiita,  Ferdinandum  Zam- 

rium  natíone  Italum  hominem  clarum  acindustríum, 

mature  arci    consulat,   monent.   lile  negotio  cum 

rdinando   Comite   ab  Hardek  communicato,   nihil 

ad  apud  eum  profecit;   quam  ut  quadringenti  Grer- 

ni  pedites,   cum  non   exiguo  commeatu  subsidio 

^eprimium  mitterentur.  Dimissa  igitur  ex  arcé  foe- 

aarum,  puerorumque,  ac  reliquorum,  qui  ad  bellum 

itiles  viderentur,   túrba,   spe  auxilii,   ab  Hardekio 

nfirmati,  Barbaros  omnino  exspectandos  nostri  sta- 

5re.  Vix  imbellium  turbam  dimiserant,  et  neces8aria 

suBtinendam  obsidionem   pro   temporis  angustia 

^poBuerant,  cum  ecce  ingens  Turcarum  exercitus  se 

conBpectum  dat,  acarcem  circumquaque  arcta  ob- 

lione  cingit.  Mox  castris  ex  praescripto  gentis  fir- 

sdime  munitis,  vineas  et  aggeres  iaciunt,  primum- 

le   diem    iis  operibus  absoluendis  consumunt.   In- 

nente  nocte,   Benedictus  Fekete  cum  selectissimis 

iquot  equitibuB,   arcé   egressus  in  sacello  quodam 

*  abdit,   ut  illucescente  die  Barbaros  ibi  secure  va- 

uites,  ex  improviso  adoriatur.  Nec  eum  opinio  fefel- 

c.  quippe  simul  ac  illuxit,  primores  Barbarorum  cum 

iucis  comitibus  ad  vineas  iaciendas  progrediuntur, 

aos  Benedictus   Fekete   incautos,    inopínantesque 

ggressus,  fundit  atque  fugát,  et  tandem  in  arcem  se 

7ans  recipitTurcae  vero,missis  duobus  civibus  Kech- 

emethiensibus  ad  portám  arcis  -  -  is,  et  voce  popu- 

mum  hortantur,  obsessos  ad  deditionem.  Quod  si  fa- 

«rent  antequam  arx  tormentis  peteretur,  incolumem 

5* 


68  10.  DECU  BAEOVn 

eos  abitnm  ad  siios  habituros.  Responsnm  est  ab  á 
mandato  Praefecti,  malle  se  vitám  profnndere,  qpa 
fidem  Deo ,  ac  Imperátori  suo  datam  tarpiter  falién 
Qno  nuncio  Sinanus  cognito,  iubet  statim  seqnenti  & 
22.  Maii  dnodecim  minora  tormenta  bellica  murid  qn^ 
tiendis  admoveri.  Posteaquam  igitur  qninque  contín© 
diebus  muri  tormentis  petití  ruinam  minarentBT 
quinto  tandem  die  sub  noctem  quingenti  ex  Barbari: 
arcom  subeunt,  quos  quinquaginta  Christianorom  ili: 
dem  in  insidiis  coUocati,  cum  magna  eomm  cladefa^ 
dunt,  atque  fugant.  Sexto  igitur  die  cum  mandato  S; 
nani  cominus  milites  arcem  veterem,  iam  per  se  ré 
nosam,  et  continuis  quinque  dierum  ictibus  quassaui: 
aggredi  statuissent:  obsessi,  quorum  400  Germái 
600  Vngari  fuerant,  noctu,  patefacto  muro  egrcsa 
acerrime  cum  Barbaris  confligunt,  unde  ad  trecenti^ 
circiter  fuga  sibi  salutem  quaesivere,  ceteri  ca^.  a 
cum  Praefecto  Ferdinándé  capti,  et  ad  Sinanum  p^ 
ducti  fuere.  Ex  eorum  numero  fűit  et  Petrus  WÁ^^ 
cius  Minister  verbi  divini  apud  Vesprímienses,  ^ 
haec  nobis  ordine  coram  exposuit.  Is  cum  unacniBr^ 
iiquis  in  praelium  eggressus,  sclopetoinhumerisiete^ 
laborom  fugae  ulterius  süstinere  non  posset ,  in  vkí^ 
nos  saltus  nemoribus  densos  elapsus,  cum  qucdsu; 
Germano  se  in  sylvis  abdit.  Interím  nonnnlli  ex  Bsr 
baris  supervenientes,  Germanum  illum,  Petri  sociis^ 
ibi  se  occultare  animadvertunt,  et  praelongis  ferh 
hastis  conantur,  sed  is  audendum  sibi  aliqaid  >ir 
dignum  ratus,  uuum  ex  Barbaris,  impetum  in  se  & 
cientem,  sclopeto  manuario  interfícit,  ceteros  eo  mt: 
in  fugám  coniecit.  Ipse  arrepto  eius,  quem  deiecen^ 
equo,  assiliens  summa  celeritate  in  eum,  conciti^ 
cursu  salutem  sibi  quaesivit,  cum  frustra  eum  Turt^ 


DE  BBB.  VNG.  DEC.  X.  L.    IV.  69 

conglobati  persecuti  fuissent.  Petrus  evasisse  iam  se 
^ratna,  aliqnantnlum  in  sinu  gaudebat,  cum  ecce  Bar- 
1  bari  supervenientes,  cadaver  socii  solitis  ceremoniis 
snblatum  efferre  parant.  Quibus  dnm  bac  ílinc  cursi- 
tantes  occnparentnr,  in  Petrum  etíam  ímproviso  inci- 
dönt,  eamqne  ex  vulnere  semianimem  sublatum ,  in 
Beryitntem  redignnt. 


CAPVT  TERTIVM. 

De  tabellario  Transylvanico  ad  Sinanummisso^  etcon- 
siliis  Temesvariensis  Bassae. 

In  boc  rernm  succesBn  iam  maiore  Sinannm 
animo  agitantem,  tabellaríns  Príncipis  cnm  literig, 
qnas  de  Bua  in  bellum  profectione  ad  eam  dederat, 
conyenit,  cni  ille  confestim,  nt  omnia  Instraret  oculis, 
et  qnae  Principi  referenda  essent,  nt  ad  eine  exemplnm^ 
ipse  qnoqne  fidelem  Imperátori  adversns  commnnes 
hostes  operám  navaret,  ea  mente  conciperet,  deman- 
davit.  Qnod  antem  de  promovendis  in  bostes  armis 
Transylvanis  iniunctnm  fnerat,  idem  Bassa  qnoqne 
Temesvariensis  in  mandatis  babebat,  sed  ita,  nt  com- 
mnnicatís  cnm  iisdem  consiliis  ,  commnnibusqne  virí- 
bns  rem  bellicam  administraret  Sed  ille  cnm  celerins, 
nt  in  cansa  loúge  a  Transylvanomm  diversa ,  inssa 
exeqneretnr,  transgresso  Cbrysio  amne,  Thnrioqne 
oppido ,  in  illó  Vngariae  tractn  celebri,  a  tergo  relicto. 
ad  cacati  flnenta  iam  consederat,  loco  ab  bostinmfini- 
bns  non  longe  dissito,  ideoqne  eornm  ininriisperquam 
opportnno.  Ibi  Transylvanomm  adventnm  frnstra  ali- 
quanto  praestolatnr;  cnm  tardins  adventnros  eossecnm 
cogitaret,  et  praeclari  alicnins  fadnoris  famam  ancn- 


70  10.  DECU  BAROVn 

paretnr,  tantae  morae  impatiens,  ex  omni  8uo  exer- 
citu  promptissimos  quosque  cnm  ZolnokienBÍ  Prae- 
fecto,  viro  impigro,  ad  hostes  de  improviso  invaden- 
dos,  fandendosqiie  mittit.  Tnnc  temporíB  Vngari  qno- 
que,  qni  ultra  Tybiscanam  regionem  incolunt,  trans- 
mÍBSO  flnmine,  cum  citerioribus  una  iam  in  loco  copiis 
ex  omnibns  íinitimis  praesidiis  auctí,  et  de  Bassae 
castrís  certiores  facti ,  idem  statútum  apud  se  habé 
bánt,  ut  primo  quoque  tempore,  Bassam  nihil  tale  ei- 
spectantem,  in  castrís  opprimerent,  haud  ignari,  sieum 
delevissent,  quaecunque  in  finibus  Turcarum  praesidia 
haberentur,  in  eorum  statim  potestatem  concessura. 
Verum  res  levicula  hanc  eis  occasionem  praecidit,  ai- 
quidem  forte  fortuna  in  hominem  quemdam  Transyl- 
ranicae  ditionis,  ex  castris  Vngarorum  Varadinum  cam 
iis,  quae  de  illis  comperta  habebat,  festinantem  inci- 
dentes,  ille  eis  metu  perculsus,  ultro  statim  omnem 
Vngarorum  ex  praescripto,  quod  apud  se  habebat,  in- 
dicavit. 

Quo  illi  percepto,  cum  conscii  suarum  virium,  et 
iam  fessi  quoque  de  via,  tot  hostibus  minimé  pares  se 
futuros  intelligerent,  conyersoil]icoretroagmine,fíiga, 
ac  si  in  vestígiis  haerentes  hostes  viderent,  equismnl- 
tis  in  via  prae  lassitudine  amissis,  multis  e  suis  relic* 
tis,  ad  Bassam  in  castra  trepidi  rediere.  A  qnibus  ia 
de  re  tota  edoctus,  ac  hostes  iam  etiam  pro  castria 
afFuturos  veritus,  ne  se  in  manifestissimum  pericnlnm, 
desertus  a  Transylvanis  coniiceret,  sublatis  propere 
vasis,  motisque  castris,  in  lóca  retro  tutiora  suos  re- 
duxit.  Ita  Hungari  frustrati  hac  spe,  nec  ultra  pro- 
gressi,  ad  alia  gerendi  belli  consilia  se  convertenmt 
Cum  ita  in  castris  Temesvariensibus  trepidaretori 
tunc  nuncius  Principis  apud  Bassam,  cauBas  ei  morM 


DE  REB.  VNG.    DEC.  X.  L.  IT.  71 

exercitus  Transylvanici  referebat,  qiiibus  ille  damna- 
tis,  colpam  omnemin  id  solum  conferebat  quod  desti- 
tatus  Transylvanorum  auxiliis,  hostes  aggredi,  occa- 
8Íoneque  uti  non  potnisset,  additis  minis,  eius  rei  haud 
immemorem  se  futurum. 


CAPVT  QVARTVM. 
De  sollicitationibus  Bassae  Temesvariensis. 

Eodem  tempore  Stephanus  quoque  Bathoreus, 
copiarum  Transylvanicarum  Praefectus,  et  de  ratione 
sui  itineris,  et  quas  secum  vires  haberet,  tum  qnid  fieri 
ab  eo  cuperet,  simul  atque  Varadinum  attigisset,  (ut 
in  tempore,  quomodo  tractandus  et  imposterum  esset, 
cognitum  haberet,)  per  hominem  suum,  et  literas  sig- 
nificaverat;  verura  id  etiam  non  secus  ab  eo  acceptum 
est,  atque  antea,  coniieiente  Barbaro,  ideo  tantumfieri? 
ut  in  speciem  prolixe  omnia  praestari  a  nostris  vide- 
rentur,  sedinterim  tamen  missitando,verbisqne  secum 
coUudendo,  omnis  belli  gerendi  occasio  elaberetur.  Mi- 
sit autem  ad  Principem  iisdem  diebus  complures  nun  • 
cios,  tum  ex  iis ;  quos  Chausios  vocant ,  tum  ex  alio 
ordine ,  quibus  confidebat ,  denique  ex  Chrístianis  • 
etiam,  subditis  eorum,  nationis  nostrae  hominem,  et 
speculandi  causa ,  et  attimo,  quid  de  hac  expeditione 
Transylvani  constitutum  haberent,  cognoscendi.  In- 
ter  alia  vincente  iam  fervore  eius  animum,  cum  le- 
viora  non  proficerent,  ausus  fűit  ita  exaratas  literas 
mittere,  ut  nisi  ad  diém  Dominicum  proximum,  cum 
trídno  ante  eius  literae  Principi  redderentur,  Kalloum 


72  10.  DEcn  BAKOvn 

obsideret,  ex  eo  palám  iam  se  cogniturum,  fidem  Cae 
Bari  debitam  enm  mntaBse. 


CAPVT  QVINTVM. 

De  capta  Palota^  et  dimüsü  in  hyberna  copiu  Tr 
cicisj  ac  Transyhanids. 

Dum  ita  TemeBvarienBÍs  fremeret,  Sinannsús 
re  ad  Vesprimiuin  proBpere  gesta,  ductovictoreexer 
dtn  ad  Palotám,  ea  qnoqne  arcé  per  deditíones 
(Petro  Ormannio  poBt  tridni  oppugnatíonem,  despen 
tiB  anxilÜB  eam  dedente)  ocenpata,  impoBitoqne  i 
praeBÍdio,  qnod  nlteriuB  continere  tumnltaantem  iniÜ- 
tem  in  caBtxÍB  non  poBBet,  satíB  Be  hoc  anno  ad  w 
ciendnm  hoBtíbuB  terrorem  fecisBe  ratus,  Bndam  ver 
BüB  in  campoB  KéllienenBeB  copiaB  rednxerat  Fennii 
poBt  captam  Palotám  Sinano  id  plane  propositos 
ftuBse,  nt  eodem  belli  ímpetn ,  Tatám  qnoqne^  qn^ 
iam  Be  ei  victori,  et  ut  fit ,  Bemper  plora  appetenti 
offerebat,  interciperet :  verum  militeB,  et  labonun  per 
taoBi,  et  Bimnl  coeli  aBperitate,  praecipitíiam  antaioii'^- 
ab  einBmodi  militia ,  quae  eiB  praeter  morém  gentií 
tali  anni  tempore  imperabator,  deterriti,  facto  glob^ 
ad  praetorinm  Sinaní  convolanteB,  cnm  apnd  Bereras 
hominem  verbiB  parum  proficerent,  praeBciasis  illi^ 
tabemacnli  funibuB,  ita^  ut  concideret,  se  iam  mÍDÍn)c 
dictiB  eiüB  ea  in  re  audienteB  főre  declaranmt  ft' 
igitor  in  campiB  BudenBibuB,  cum  caBtra  haberet 
nnnciuB  Principia  eum  convenienB ,  qnid  a  copfe 
eiüB,  quae  in  limitibuB  esBent,  agi  piaceret,  ab(^ 
exBpectabat.  Ib  verő  Bive  qnod  eam  glóriám,  ^ 
eum  ex  iis  rebuB,  quaB  tam  brevi  tempore,  tanto  ciDs 


DE  REB.VNG.  DEC.    X.  L.  IV.  73 

succesBu  egisset,  maneret,  cum  aliis  communem  facere 
nollet,  sive  quod  ita  ex  animo  sentiret,  coUaudato  obi- 
ter  Principe,  indicatisque  prosperis  succeBsibus  suis, 
et  quodtempore  iam  ipso,  prono  in  hyemem,  a  rebns 
gerendis  arceretur,  potestatem  ei  fecit,  revocandi  exer- 
cituB,  et  ad  sua  qnemque  dimittendi,  ea  tamen  lege,  at 
proximo  vére  statim ,  simul  atque  arbores  in  flores 
emmperent,  ad  signa  redirent.  Cognita  hac  Sinani  vo- 
luntate,  aetntum  exercitus  Varadino  revocatus,  acipse 
qaeque  Princeps  compositis  suo  tempore  iis,  quae  ad 
curam  provinciáé  pertínebant,  Albam  luliam,  Ciaudio- 
poli,  fait  versus. 


CAPVT  SEXTVM. 

De  actis  a  Caesaré  Principi  Transylvano  gratiis. 

Dum  Stephanns  Bathoreus  ad  Yaradinum  castra 
haberet,  Tiffenbachias  Vngariae  superioris  Praefec- 
tnBper  nnneium  BuumSigismundum  Pacioltum  Principi 
Bignificaverat,  Rudolphum  Caesarem  cognita  praeciara 
eiuB  in  se  voiuntate,  nuper  ei  in  Turcarum  hoBti- 
lem  anímum  detegendo  declarata,  eo  adductnm  CBse, 
nt  poBtqnam  Turcarum  perfidia  incitatus,  bello  potius 
cum  eiB  experiri,  quam  Bub  pacis  praetextu  pátere 
eorum  insidiis  in  animo  haberet,  ipsius  quoque  inter 
alioB  Principes  Christianos  studio  uti  velit,  ac  quam 
Bibi  pro  navata  hac  opera,  impoBterum  etiam,  dum 
commodo  buo  potest,  praestanda,  gratiam  referendam 
pntaret,  Caesari  per  se,  qui  in  eo  benevoli  hominis 
officio  functurus  erga  eum  esset ,  indicaret.  Agebat 
hoc  tunc  TiffenbachiuB,  quod  copias  Transylvanicas 
ad  fineB  iamprogresBas,  ne  quam  in  CaesariB  ditioues 


74  10.  DEcn  BAROvn 

incursionem  facerent,  omni  ratíone  sibi,    íntra  offici: 
religionisqne,    qnam   communem    colerent,   termiDo? 
contiuendas  intelligebat.  Pachiolcins  igítur  in  eo  totss 
erat,  ut  persnaderet  Principi.  eam  occasionem  ei  mi 
nime  negligendam,  qna  non  tam  CaeBarí,    cnins  adec 
propenenm  in  se  animum  videret ,   fidem  Buam  próba 
ret,  qnam  rebns  süis  in  reliqnnm  omne  tempns,  ar 
nnnc  consnleret,  ant  alio  rernm  statn  vixunqnameoi 
snltnrns  videretur.   Non  esse  dnbitandnm  affirmftbai 
onam  hanc  commnnem  omninm   Christianornm  e^ 
mentem,  nt  Barbaris  bostíbus  ita  arma  inferantnr,  c 
Deo  eorum  votís  annnente,   tnnc  demnm  deponautcr 
cnm  ininsti  hnins,  et  violentís  ipsorum  imperii,  eiitii 
qne  finem  esse  impositnm  viderent.    Besponsnm  Pa^ 
chioltío  einsmodi  datnm  est,  ex  qnointelligifacilep^' 
set,  Transylvanörura  eam  esse  conditionem,  nt  ck 
Tnrcis  snbiecti,  ea  nna  re,  in  tanta  eornm    et  propiü 
qnitate ,  et  potentia,  libertatém  snam  tneantur,  dov/ 
cpnsiliis,  qnae  saepe  laeta  initio ,    exitu  tristia  forer 
intendere  prins  animnm,   qnam  Cbristíani    distracii^ 
intestinis  bellis  vires  ad  solam  Barbaromm  pemicir: 
conferrent,  hand  tntnm  sibi  esse  dncant.   Interes  ti 
men  nnllam  occasionem  praetermissnros,  qna,   pai^ 
incolumi.  de  Caesaré,  deqne  cognata  gente,  atqne  or 
mnni  religione  bene  mereri  qneant. 


CAPVT  SEPTIMVM. 

De  Sinani  ad  Belgradum  reditUy  et  Vngarorum  • 
Ribdolphum  Imperatorem  legatione^ 

Sinanns  eo  in  loco,  qnem  diximns ,    cnm  d«  i 
tione  tnendae  provinciáé,  cnm  snis  consilia  comro-' 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IV.  75 

caret,  a  Bassa  demum  Bndensi,  qui  multum,  et  nomini 
suo,  magni  illius  Mahometis,  qui  trium  Caesarum  sum- 
mns  Consilii  Praeses  fuisset,  fílium  se  iactando,  et  re- 
bus  antea  gestís,  et  felicitati  tribueret,  exoratiis,  com- 
mendata  eius  íidei  fininm  primum  cura,  relictaque  ei 
potiore  cum  equitatus  sui,  tum  peditatus  etiam  parte, 
ipse  cum  reliquo  exercitu,  filioque  Bellerbeio,  eodem, 
quo  venerat,  itinere  ad  Belgradum  in  hyberna  redire 
statuit.  lam  antea  Vngari,  amissis  tot  in  Sclavonia 
anno  superiore  arcibus,  periculique  magnitudine,  quae 
cunctis  non  secus,  ac  si  extrema  iam  omnibus  immi* 
nerent,  ob  oculos  erat  posita ,  coacti,  ad  Rodolphum 
Caesarem  solennem  legationem  instituerant,  qua,  qui 
apud  eum  fungerentur,  viros  fide,  cbaritateque  in  pát- 
riám insignes ,  Franciscum  Nádasdium,  et  Nicolaum 
Pálffium,  addito  eis  Episcopo  lauriénsi  Cancellario, 
qui  apud  Caesarem  tunc  munus  suum  obibat,  delege- 
ránt,  quibus  interpretibus,  quae  maximé  conducere 
afflictis  eorum  rebus  existimabant,  íidem  Caesaris,ne- 
cessariam  contra  hostes  defensionem  implorabant. 
Quem  ut  magis  permoverent,  in  tam  praesenti  patriae 
discrímine^mítiora  etiamnura  consilia  animo  versant(em), 
usque  eo  provecti  studio  fuere  .  ut  palám  índicarent, 
si  se  desertos  crudelissimo  hosti  lacerandos,  corifi- 
ciendosque  relinqueret,  quod  omnibus  animantibus  na- 
tura  inditum  esset ,  ut  subsidia  vitae ,  unde  possent, 
peterent,  id  se  quoque  inevitabili  malo  adactos  exper- 
túros,  impetrataque  incolumitate,  certis  legibus  cum 
Turca  transacturos.  Dum  baec  Pragae  tractarentur, 
ea  omnium  persuasione,  Turcis  eo  anno  gerendi  belli 
omnem  iam  facultatem  esse  praecísam ,  repente  alíi 
Buper  alios  nuncii  advolantes,  primo  Constantinopoli 
Sinanum  ad  bellum  Vngaricum  cum  exercitu  egres- 


76  10.  DEcn  BARovn 

sum,  deinde  Belgraduin  etiam  pervenisBe,  inde  aliqnot 
dieram  quiete  refectís  militíbus  ad  fines  properare,  re- 
nunciamnt.  Qnibus  commotas  Caesar,  idque  simiil  ve- 
ritQSy  ne  Yngari,  remissa  omni  impostenun  animoriUD 
fiducia,  hostíbns  potestatem  sni  facerent,  comiter  ap* 
pellatos  Legatos,  extemplo  ad  buob  redire  inssit  ea 
spe  imbutos,  nnllas  se  in  eonim  salnte  propugnanda 
aptími,  amantisqne  suornm  Principis  partes  praeter 
missuram,  omniaqae  statím  ad  bellum  necessaria,  mi- 
lites,  arma,  pecnniam  submisBurum,  darent  modo  ope- 
rám, nt  coIIatÍB,  quíbns  possent,  viríbns,  farori  liostiim 
obsiBterent,  donec  aucti  maioribuB  copiÍB,  ad  yim  pro- 
pnUandam,  vei  Bponte  etiam  inferendam,  se  compara- 
rent  Seribit  ad  Archiducem  etíam  Matthiam  Prín- 
eipem,  Vngariae  Proregem,  ntdemandata  qnamatten- 
tíssima  earum  reetoribas  provinciamm  cnra,  totís  vi- 
ribüs  hoBtes  a  finibns  areere  conetur.  Vernm  Sinanm 
nuBpiam  ennetatas,  torrentís  instar,  obvia  qnaequae 
prostemens,  iam  tnm,  nt  diximns,  finem  gerendi  belli 
fecerat,  eum  Yngari  ad  arma  exeiti,  qnantom  in  ea 
angostia  temporis  poterant,  hostíbus  obviam  ire  ma- 
tnrabant. 


CAPVT  OCTAVVM. 

De  expeditione  Vngarorum  ad  Albam  vsque  Re- 
gálém facta. 

Ad  laurinnm  primo  mandato  Archidads  conve^ 
ninnt,  cnm  alia  omnis  earum  regionnm  nobilitas,  tam 
imprimís  clari  militía  duces  Greorgius  Comes  Zrínius, 
Franciscus  Nádasdius ,   Nicolans  Pálffins .  cnm  suíe 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IV.  77 

quisqne  eqnitam  ali8,  omnem  belli  aleam  patriae 
cansa  cnpidi,  et  alacres  subituri.  Cam  dux  exercitui 
quaereretnr,  et  hi  inter  alios  rebus  gestis,  et  glória 
insignes,  Zrinius,  et  Nádasdins  in  omnium  oculos  in- 
currerent,  Hardekius  tamen  ob  honorem  eiusPraefec- 
turae,  qna  fungebatur,  laurinensem  generalem  vulgo 
appellant,  eam  praerogativam  decreto  Arcbidncis 
tnlit,  ac  in  hostium  illico  ditionem  dnxit.  Cum  impar 
tantis  ducibus  Imperátor  fuisset  imposítus,  ati  cor- 
poré,  ita  animo  pusillus,  ac,  qnod  eventus  ipse  osten- 
dit,  perfidus,  ac  proditor,  in  omni  ea  belli  administra- 
tione,  nibil  ordine,  nihil  pro  more  militari,  actum  fe- 
runt,  vei  conniventibns  iis,  qui  se  digniores  eo  honore 
pntassent,  vei  ita  potius  impellente  eos  Deo,  ut  non 
viribus,  aut  ducis  virtuti,  sed  soli  ipsi  eam  victoriam, 
quae  mox  secüta  fűit ,  merito  omnes  ferre  acceptam 
possent.  Instabat  iam  hyems,  et  Sinano  abire  cum 
Buis  contendente,  alii  quoque  finium  Praefecti  idem 
facturi  videbantur;  qua  occasione  Christianorum  duces 
audendum  sibi  aliquid  rati,  Hardekium  invitum  fere 
(cum  Í8  Turcarum  discessu  solutum  se  ea  necessitate 
gerendi  adversus  eos  belli  putaret)  eo  pertrahunt,  ut 
in  tanta  agendi  occasione,  Turcis  se  ad  interiora  re- 
cipientibus,  ne  tantus  belli  apparátus  incassum  abiret, 
ad  Albae  saltem  Regalis  moenia  procurrerent,  ut  ita 
aut  elicerent  hostes  ad  pugnam,  aut  saltem  Albae 
Buburbia  incenderent,  atque  delerent.  Assentiente  Har- 
dekio,  nec  ultra  quidquam  aut  de  commeatu,  aut  de 
impedimentis  providente,  magna  celeritate  ad  urbem 
perveniunt,  cuius  suburbia  statim  inflammant,  ac  diri- 
piunt,  Turcasque  omnes,  qui  ibi  stationes  habebant, 
nonnullis  in  tumultuario  praeUo  desideratis,  intra  op- 
pidum  compellunt.  Hoc  rerum  successu  contentí,  ciBa 


78  10.  DEcn  BAROvn 

ab  oppu^anda  űrbe,  et  tempore  ipso,  quod  iam  ly 
emem  referret,  et  eo  maximé,  quod  tormentifi  m^ 
rent,  abstinendam  sibi  viderent,  conTerso  retr. 
agmine  domum  redire  properabant. 


CAPVT  NONVM. 
De  mctorla  Christianorum  ad  Albam-Regalm, 

Bassa  interea  BadensÍB  cognoscena  per  eipto 
tores,  quid  eonsilii  CbrÍBtianicaperentconvoc&tÍ8c<^ 
feBtim  omnibuB,  qni  et  Bndae,  et  alibi  eiuB  dnctii^ 
pendia  merebant,  cum  valida  eqnitum,  peditms'i^ 
mann  Be  ad  ferendam,  ubi  ubüb  poBceret,  buís  of 
comparaverat,  promotiBque  copÜB,  ipse  etiam,  m^ 
partém  in  quam  ChriBtiani,  buob  adducebat  Vers 
ChristianiB  re  perpetrata  iam  discedentibns ,  Ab 
PraefectuB  cum  suis'  űrbe  Be  eflFundens,  obvixaqiü^'^ 
densi,  orare  eum,  ne  tantum  facinuB  inultampatks 
in  conBpectu  eBBe  hoBtes,  in  manu  victoriam,  o£ 
Becum  tormenta  eos  habere,  facile  paucos  a  pl^' 
inermeB,  imparatoBque  ab  üb,  quionmibusabundu^ 
opprimi  poBBe.  Non  erat  opuB  pluribus  apud  hoii:i:^ 
Bua  Bponte  Bui  confidentem,  gradum  conf estim  \^^ 
dunt,  et  vix  ab  űrbe  uno  milliari,  recipientes  iss 
ChrÍBtianoB  conBpicati,  quomodo  eos  a^grediní 
deliberaturí  consistunt.  Id  Cbristianis  saluH  fiiit  ( 
Bolutis  ordinibus  iter  capientes ,  vix  sisti  a  du^ 
ire  ad  signa,  in  hostes  se  convertere,  arma  íb*^ 
aut  ad  ea  facienda  adduci  potuere,  quae  prae&ew 
cessitas,  et  communis  periculimetuspoBtulabat.i^ 
bat  ominium  sollicitudinem  improyida  ducis  virt? 


DE  BEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IV.  79 

munerís  sui  nescias,  ano  tantam  8e  loco,  turmis  ca 
taphractornm  stipatus^  ceu  in  valida  aliqua  arcé  con- 
tinebat,  nisi  concedendum  id  eí  putemus,  homines  belli 
peritos,  ducesque  veteranos,  quid  facto  opus  esset, 
monendos  ei  tum  non  faisse.  Ilii  siquidem  magnó 
animo  sese  cohortati,  dispositis  ordinibus,  omnes  alíos 
suo  exemplo  ad  capessendam  summa  vi  adversus  per- 
fidoB  hostes  pugnam  accenderunt.  Mira  res  fait,  quae 
divinae  tantum  providentiae  adscribi  debet,  Turcas, 
rebus  oronibus  ad  praelium  optime  instructos,  uno  in 
loco,  velut  attonitos,  eousque  constitisse,  donec  Chris- 
tiani,  tamquam  ex  pacto  nulla  re  praepediti,  non  in- 
cursione,  non  velitatione ,  non  tormentorum  sonitu, 
arma  expedire,  aciemque  in  illos  explicare  potuere. 
Aliud  quoque  accidit,  priori  persimile ;  tanto  silentio 
utrinque  ad  praelium  aiunt  egressos,  ut  non  prius 
aera  concrepuerint,  aut  classica  sint  audita,  quam  ad 
manum  ventum  fuerit,  nec  id  incitato,  uti  moris  est, 
equorum  gressu  factum,  sed  placido,  et  sedato,  ac  si 
alterí,  cum  alteris  amicorum  in  morém  dextras  ionc- 
túri  viderentur.  Budensis  ex  coUe  quodam,  unde  in 
Christianorum  ordinem  prospectus  patebat,  lustrans 
oculis  omnia,  conversa  in  Germanorum  equitum  agmen 
acie,  quaesivit  a  circumstantibus,  qualis  illa  atrato- 
rum,  ceu  densarum  nubium  manus  esset;  respondentí, 
Germanos  ferro  omnes,  flammisque  refertos ,  praelii 
signum  exspectare,  subiunxit :  aut  cadendum  sibi  ea 
díe,  aut  in  hostium  potestatem  esse  deveniendum. 
Praelium  deinde  satis  acre,  et  aliquamdiu  anceps  etiam 
fűit,  sed  inferentibus  se  tandem,  qua  Vngaris,  qua  Ger- 
manorum turmis,  et  crebris  pixidum  crepitibus,  ac  glo* 
borúm  nimbis  ho8tespercellentibus,nutareprimum  Tur- 
carum  acies,  mox  Budensi  etiam  (in  quo  nemo  ea  die 


82  lo.  DEcn  RAROvn 

ramores  exstitisse,  qui,  is  sí  vimm  se  praestitisset, 
facile  veri  esse  pottiissent.  Páram  abfuit,  quin  et  bo- 
norem  ei  abrogaret,  et  gravius  etíam  quid  in  enmsta- 
tueret. 


CAPVT  VNDECmVM. 
Qiíid  Sinanus  aiidita  suorum  clade  egerü. 

Bassa  Budensis  Sinannm  de  Chriatianomm  ad- 
ventu,  consiliisque  iam  tum  statím,  cum  ii  Albam-Re- 
galem  ventori  crederentur,  certíorem  reddiderat;  sed 
id  ille  primum  non  eredére,  postea  parvi  faeere,  de- 
mom  cognito  infelici  pngnae  eventu,  tantunot  non  exa* 
nimatns,  eoncidere.  Id  apad  Esekam  oppidnm  in  infe- 
riore  Vngaria  illi  aceidit^  abi  ita  moerore  oppressos, 
per  tridaam  integram  neminem  ad  se  admisit,  onmi, 
nt  aiunt^  cibo,  potuque  abstínuit,  aegre  deinde  a  siqb 
exoratus,  nt  memor  pristinae  suae  virtutis,  et  remm 
bumanarnm  vicissitndinis,  animnm  resumeret,  et  me- 
liora  deínceps  speraret,  paululnm  confirmato  animo, 
captoqne  cibo  rnrsnm  in  vitám  se  dedit.  Hoc  antem 
illnm,  prae  ceteris,  in  tanta  fortnnae  mutatione  excra- 
ciabat  quod  ipse,  et  snasor  eius  belli  foisset,  et  cnm 
aequa  cum  hostibus  conditione,  integris  adhuc  rebus, 
transigere  potuisset,  bello  cum  eis  experiri,  qnam  pe- 
tentibus  dare  pacem  maluisset.  Accedebat  ad  augen- 
dum  eius  angorem,  quod  milites  iam  a  signis  dilapsi, 
nuUo  imperio,  non  minis,  non  poenis^  sed  ne  praemiis 
quidem  ullis  poteraut  sisti,  ut  iter  illius  ubiqne  fugae 
simile  videretur ;  quod  ille  animadvertens,  licet  pontem 
etiam^   quo   Savam  ad  Belgradam  tradnoere   copias 


DE  BEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IV.  88 

statnerat  disiici  iussisset,  nihil  tamen  eífecit,  cnm  ii  in 
omnes  partes  eífusi,  qua  íntegrum  cnique  fnisBet,  vía- 
nun  compendia  secuti,  evasissent.  Ita  cum  pancis  Bel- 
gradnm  demum  appellens,  Btatim  dimissis  étíam  oo- 
piis,  iis  maximé,  quae  inter  praesidia  CaesariB  nnme- 
rantnr,  suasque  statíones  in  Aula  habent,  de  eo  cogi- 
tare  coepit,  quomodo  causam  suam,  si  quid  de  eo  bI- 
nistri  spargeretur,  Caesari  probaret.  Missis  itaque  in 
Aulám  suorum  intimis,  mandata  ei8  dedit,  ut  Caesaris 
imprimis  animum  praenoscerent,  et  8i  intelligerent, 
queri  Caesarem,  eius  culpa  rem  a  Budensi  male  ges- 
tam  esse,  eam  a  se  ita  removerent ,  ut  assererent;  a 
Germánig  ei  impositum  fuisse,  qui  8pe  pacis  iniecta, 
poBt  eius  discessum  ad  sumenda  arma  se  mutuo  co- 
hortati  fuissent.  Ita  enim  ArehiducemMatthiam  secum 
transegisse,  cuius  rei  eius  literae,  quas  Caesari  mit- 
teret,  testes  essent,  modo  exercitum  reduceret,  lega- 
tom  se  ad  eum  continuo  Belgradum  de  pace  missurum 
esse.  Hac  spe  delusum,  in  eum  errorem  inci^se,  ut 
laborantibus  suis  in  tempore  opem  ferre  non  potuerit, 
ideoque  venia  dignum,  quod  alieni  sceleris  culpam  non 
Bibi  subeundam,  sedabipsismetauthoribuseiuspoenas 
expetendas  putet.  Si  haec  et  similia  non  proficerent, 
contra  nimiam,  invidorum  praesertim,malevolorumque 
potentiam,  quorum  animos  fortunae  suae  indulgentía 
iam  prídem  contra  se  efferasset,  oblata  ingenti  viaurí 
Caesarem  sibi  conciliarent. 


84  10.  DECII  BABOVn 


CAPVT  DVODECIMVM. 

Quid  Temesvariensis  Bassa  audita  suorum  cladt 
egerit. 

Dum  haec  agantar,  interea  Bassa  Temesrariei 
sis,   coUecto   aliquo   suorum  numero,   ad  Zarrasni 
castra  habebat,  et  in  omnes  partes,  quomodo  provincko 
suam  tneretur,  intentus  observabat:  de  eo  multm 
sollicitus,  quod  nullo  edito  militari  opere  fidem  atqiie 
ofScium  suum  potuisset  declarare.  Cnm  autem  nonce 
Budeufti  tantnm  clade  certum  iam  nunciumaccepisset 
sed  id  etiam  insuper  certe  cognovisset,  Vngaros  Ti 
biscanos  cnm  Cassoviensi  Praefecto  Tiffenbachio  so 
ciatis  armis,  transmisso  rursum  Tibisco,  Fileko  unflü 
nere:  tum  vertere  in  omnes  partes  animum,  siqua  vU 
et  modo  eorum  conatibus  ireobviamposset.Interalú. 
ceu  oblítus  eorum,  quae  iam  aeta  peraeta  fuissent,  d: 
dit  lite^^as  ad  Stephanum  Bathoreum,  qui  iam  se  ill 
munere  suo  abdicaverat,  ut  statim  se  cum  eo  coniBr 
geret,  communibusque  ambo  viribus  ad  reprimendoft 
hbstes  iter  accelerarent.  Eo  non  contentus,  ad  I^ 
cípem  etiam  eodem  exemplo  scripsit,  id  unum  con^ 
sibi  esse  ducens,  ut  aliquod  de  se  providi  ducis  sp^ 
€imen  edere  posset  Princeps  verő,  nec  integram  i^ 
sibi,  dimissis  in  hybema  copiis,  id  esse,  nec  si  ess  » 
promptu  haberet,  propter  instantem  hjemem   cogeft 
eos  ad  bellum  posse,  respondit;  atque  nuncium  bxbi^ 
etiam  ad  ezplorandum  eius  consilia  potius,   qaam  ^ 
aliquid  commune  sibi  cum  eo  esse  cuperet,    ad  tu 
misit  Quo  tempore  is,  cum  ad  eum  venit,  eodem  f^ 
nunciatum  fűit  üli,  suorum  auxilia,  quae  ad  solvend^ 
Fileki  obsidionem  miserat,  profligata,  obsessosque 


DE  BEB.  VNC.  DEC.  X.  L.  IV.  86 

lecessitatemesse  adductos,  nt  dedítionem  mediten- 
[uo  nancio  adeo  percnlsus  fait,  nt  obortis  lacrímis, 
IS,  quam  par  duci  esset,  iniquam  snoram  sortem 
[itaretur ;  tandem  internnncio  extemplo  castris 
lére  insso,  ne  eorum,  qnae  agerentnr,  testis  ocn- 
esset,  cnm  brevi  responso  enm  dimisit,  ipse  mn- 
is  castris  totns  deditns. 


86  10.  DKcn  BÁKOYn 


LIBER  QVINTYS. 


CAPVT  PRIMVM. 

De  capto  lileko^  et  (diis  arcíbtts ,  a  Christiams, 

lam  verő  Vngari  cum  Tiffenbachio  rebas  gem 
di8  occupati,   prímum  Zabatkam  validum   TorcariDii 
propugnacnlum,   cum  praesídarii^   obfirmatis  anímis 
extrema  quaeque  se  perpesBuroB  affirmassent,  expugia 
ránt,   1593.   Turcis,  qui  in  eo  erant,  ne  uno  qnidec 
excepto,  omnibns  tracidatís,   direptoque   castello,  e: 
novo  militum  praesidio  firmato,   ad  Fileknm   castra 
promoverant.  Zabatka  15.  die  NoTembria,  eo,  nt  díii 
mns  modo  capta,  Filekum  19.  obsessam  fidt,   ibique 
noYÍB  copÜB,   quae  cnm  Zoliomiensi,   et  Korponai?: 
Praefectis  advenerant,  exercitus  auctas.  Interea  fertr 
in  castra,  Turcas  ex  Budensi,  et  Temesvarienai  Pnr 
fectoris,  viribus  numeroqne  praefidentes,  et  ad  solne: 
dam  obsidionem  tendentes,  medio  loco  inter  Filek^ 
et  Zechinnm  consedisBe.  Eo  cognito,  sine  nlla  cuncu 
tionéStephanumBathorenm,  Stephannm  Homonnaimi 
SigiBmundnm  Ráköczium,  cum  Kbrponensi,  et  Zolic 
miensi  Praefectis,  et  delectoram  eqoitom  qnatnor  fen 
miUibos,  ac  aliqnot  peditnm  cohortibus,   ad  eos  loo 
pellendos  ducere  iubent  Id  illi  statim  expediunt,  Tur 
casque  primo  statim  insnltn  fmidont.  fdgantqae,  asse^ 
qmmtnr,  tmcidant,  et  perpaucis  vivis  captia,  alios  Zr 
chinmn  nsque  propellnnt,  castris  eonun,  et  omni  í; 
paratu  bellico  potiti ;  mox  cum  signis  qaataordeci& 


DE  BBB.  VKG.  DEC.  X.  L.  V.  87 

et  copíosa  praeda  adsnos,  ovantes  in  castrarevertun- 
tur.  Turcis,  quo  minor  caedes  esset^  sylvae,  et  viarnra 
angustiae,  uti  in  regioné  submontana,  praesidio  fnere. 
Nam  peditatus ,  quod  lentins  subseqneretnr,  praelio 
interessé,  fogientesque  in  locis  arctis,  et  peditibns 
idoneis  proseqni  non  potoit  Dnm  illi  ita,  rem  gemnt, 
qni  in  castris  erant,  nihilo  segnius  oppngnationi  arcis 
insistnnt,  ac  primo  duplici  oppido,  profonda  fossa, 
mnroque  ligneo  munito ,  deinde  arcé  quadam  terrea 
per  vim  potiuntur.  Quod  videntes,  qui  in  interiorem 
arcem,  egregie,  et  opere,  et  loci  natora  munitam, 
quippe  in  rape  sitam,  confngerant,  de  deditione  agnnt, 
incolnmitatemque  pacti,  cum  armis,  et  quibus  indutí 
erant,  vestibas,  uxoribus,  et  parvulis  untf  abductis, 
arcé  excedere  permittuntur.  Eorum  numerus  fűit,  vi- 
rorum  et  feminarum,  puerorumque  simul,  capita  bis 
mille,  et  quadraginta  quinque,  qui  in  longo  otio,  et  re- 
rum  omnium  affluentia,  et  quaestu,  et  rapinis  aucti, 
incredibile  dictu,  quantam  pretiosarum  omnis  generis 
supellectilium  vim,  terrae  defossam,  ibi  reliquerint, 
adeo,  ut  per  complures  dies  et  noctes  in  aedium  locis 
(igne  siquidem  exustae,  et  solo  aequatae  omnes  erant) 
totis  castris  ad  investigandas  eiusmodi  scrobes, 
resque  in  eis  reconditas  eruendas,  concursum  fue- 
rit :  magnó  totius  exercitus  emolumento,  et  alacri- 
tate  militares  omnes  labores  subeundi.  Hic  Tur- 
carum  feminae  dolo  usae,  quod  putarent  se  ex 
pacto,  (cum  eo)  quod  secum  auferre  possent,  libere  disces- 
suras,  auro,  aliisque  rebus  pretiosis  pro  cuius- 
que  copia  ita  se  onerarant,  ut  praegravante  eas 
pondere,  vix  incedere  possent  Quod  animadvertentes 
milites,  detractis  sarcinis,  ad  iter  expeditas,  levesque 
eas   reddiderunt.    Ita  Filekum   post  tricesimum ,  et 


88  10.  DEcn  BAROvn 

nonnm,  qnam  in  Tnrcarum  potestatem  pervenisse 
annmn,  rursum  Chrístianís  est,  singulari  Dei  benefr 
ciO)  restítatum.  Qnae  arx  tanti  fait  momenti,  nt  ím 
ille  terramm  tractns  ad  Cassoviam,  Scepnsimn,  etne 
tallicas  nrbes,  anrí,  atqne  argenti  proventn  nobiki 
oppidis ,  pagisqne  freqnens,  gravi  incolaram  iiic(» 
modo  coutínnis  inde  Turcarom  excnrsionibns,  latrocr 
nüsqne  patnerít.  Andita  Filekensinm  deditione,  qc 
Divinii  erant,  veriti,  ne  eos  etiam  eadem  belli  fotím 
maneat,  dam  arcé  eggressi,  ad  snos  se,  quoyisamfe 
incolnmes  omnes  recepernnt.  Ita  arx  egregie  jsma 
vacna,  desertaqne,  in  potestatem  eorom  venit  Eík 
ad  aliam  arcem,  Ainaczkeynm  incolis  dictam,  yentsc 
fait,  qnae  ^tiam  non  adeo  magnó  laboré  tradita  eisesc 
Gnm  iis,  qni  Somoskeoviensem  arcem  tenent,  ita  m 
venernnt,  nt  simnl  atqne  Zechinnm  captnm  ab  eis  f^ 
rit,  statim  ipsi  qnoqae  eam  incolnmem  arcem  eis  tr^ 
dánt,  atqne  ab  omni  interea  maleficio  ex  ea  abstinet: 


CAPVT  8ECVNDVM. 

Qtiae  consüia  Sinantbs  audito  Christianorum  sticcet' 

agitaverit. 

Anteqnam  ea,  qnae  commemoravirnns,  hnnc 
modnm  faissent  Dei  benefício  administrata,  iam  ant^ 
Sinanns  de  his  Vngaromm  rebns  gestis  eertior  facts 
cnm  in  tanta  fortnnae  inclinatione,  qno  se  verterei 
non  videret,  ad  Principem  daos  ex  snis  Chansiis  pr 
mae  notae  homines  cnm  literis  mittit,  in  quibus  ^ 
bit,  nt  nnnc  tandem,  qnanti  Caesaris  Maiestatem  ti 
ciat,  re  ipsa  ostendat,   quod  ita  fiet,  si  infestía  steti 


DE  RRB.  VNG.  DEC.  X.  L.  V.  89 

annis  invadendo,  obvia  quaeque  in  eorum  ditionibus 
ferro  flammaqne  deleat.  Huins  rei  necessitatem  nnnc 
ei  imponi  eo  tempore,  quo  sicuti  gravia  omnia,  diffici- 
liaque  ei  proponnntnr,  ita  sperandnm  ipsi  sit,  maiorem 
pro  his  gratíae  locum  illi  apud  Caesaréin  főre.  Nnllam 
excusationem  admitti  posse,  omnia  in  sola  celeritáte 
esse  posita.  Eadem  nuncii  verbis  ingeminabant,  quos 
ita  instructos  Sinanus  a  se  dimiserat,  uti  cum  altér 
eonim  cum  responso  ad  se  rediisset,  altér  non  prius 
pedem  hinc  eíFerret,  quam  Principem,  conscensis  equis^ 
raptisque  secum  equitum  alis,  dicto  iis  audientem  fuisse 
vidisset.  Sed  is,  priora  consilia  i^ecutus,  verbis  ei  sa- 
tisfaciendum  putavit,  atque  ita  Legatos,  utcunque  as- 
sentiri  iis,  quae  eis  dicerentur,  visos  ad  Sinanum  di- 
niisit. Verum  vix  illi  discesserant,  cum  aíFertur,  alios 
ab  eodem  venire,  iamiamque  afftituros.  Nam  cum  fre- 
quentes  in  dies,  alii  post  alios,  nuncii  a  finitimis  Tur- 
cis  ad  eum.  postulatum  auxilia,  mitterentur,  nec  is 
modum  ea  expediendiineamilitumsolitudinereperiret^ 
unum  id  agebat,  ut  quoscunque  tandem  posset;  in  hostes 
concitaret.  Itaque,  advocato  Mahumeto  Chausio^  olim 
profuga,  eodemque  interprete,  de  quo  supra  dictum 
est,  negotium  ei  dat,  ut  una  cum  oratore  Principis, 
loanne  Bodogio,  qui  totó  expeditionis  tempore  apud 
eum  fuerat,  primo  quoque  tempore  in  Transylvaniam 
veniat,  simulque,  quid  fieri  velit,  utrique  imperat.  Nec 
eo  contentus,  postridie  rursum  alium,  Mustaífam  no- 
mine,  eadem  de  causa  cum  mandatis  mittit.  Hi  prius, 
illi  postridie  appulerunt,  et  omnes  eadem  die  au- 
diti  fuerunt.  Summa  utrarumque  Caesaris  litera- 
rum  eadem,  hostes  omnes  in  armis  esse,  atque  id  in 
animo  habere,  ut  ad  Budensis  ditionis  praesidia,  Fi- 
leknmque  contendant,  eurum  lóca  circum  omnia  nuuc 


90  lO.  DECU  BAROVn 

I 
praesidiís  esse  nudata.   Nunc  utendum  TraoBykaoi^ 

occasioue  esse,   et  pro  eorum  in  Caesarem  fide  adni 

tendum,  ut  in  hostium  ditíones  ferro,   et  flamma  ^■ 

viant,  circumlato  longe  lateqne  in  omnes  partes  ok 

belli  terroré.  Cbereinm  Tartaromm  Channm,  vinil 

militarem,  cum  ducentis  millibnB  popnlarimn  sedibi 

exdtum  brevi  affátomm;  qui  postquam  adyenerit,  bo*^ 

tinm  fines  pervagatns,  omnia  eorum  lóca,  ürbeft^arcei 

oppida,  villás,  in  famum,  et  favillam  con vertet,  abdnctif 

que  coningibus,  et  libéris,   cum  omni  eorum  subst^ 

tia,  omnem  laté  regionem  vacuamque  habitatoríbL^ 

vastamque  reddet.   Itaque  cum  illis  agetur,   ut  üd^ 

ipsismet  sint  despectui,  et  ludibrio,nuBquamrespinii 

vei  ad  borae  spatium  saltem  possínt  consistere.  Ni^ 

Principi  iuris  in  Vngariae  Regno  esse,  cuius  commei 

non  debere  eum  morari.    Nec  curam  sui  in  eo  ane 

dere ;  si  itaque  animus  ipsi  est  ei  inserviendi,  nunc 

virtute  opus  esse,  et  omnibus  viribus  elaborandmt 

cum  ipsi  fidum,   tum  bostibus  formídolosnm  se  ei 

ostendat. 

In  Sinani  literis,   quas  eodem   argumento  il 

quoque  ad  Principem  scripsit,  id  erat  additam :  pe^ 

tum  ad  se  esse,   cum  bostibus  communes  enin  bab 

rationes  belli ;  si  eos  sermones  vanos  reddere  ^ 

eius  consilio  utendum  ei  esse ;  ad  mandatam  Caesí 

statim  in  pedes  consistendum,    armaque    capien^ 

sünt,   si  salutem,   commodaque  Provinciáé  chars 

beat.  Tartaromm  Gbanum,  Legatum  iam   ad  se  ? 

misisse,  qui  indicaret,  cum  ducentis  millibus  honi3 

eum  in  bas  oras  adventare.    Hi  postquam  advea^ 

damnatorum  illorum  spirituum,  hostium  suorttin  t^ 

omnes,  universam  denique  gentem  illám,   omnib:^ 

commodis,  cladibusque  adfectam,    et  de  medio  ^ 


DE.  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  V.  91 

tam,  in  nihilum  curabunt  redígendam.  Hac  de  re  nibil 
amplins  cogitandum  ei  esse,  ^tantum  id  curandnm,  nt 
mandata  expediat,  hostiam  terras  in  vastítatem  redi- 
gat,  et  qna  die  iter  ingressnrns  sit,  ei  significet. 


CAPVT  TERTIVM. 

Oratio  Mahttmetis  ad  Principem  Transylvanum 
-  versitta. 

OratíoGhausii  Mahometis  \M  similis  fűit,  eotan* 

^im  amplior,  quod  diceret,  Sinanum  deceptum  Matthiae 

.rchiducis  literig,  in  has  angnstias  incidisse,  cui  rei 

idicio  id  etiam  esse,   quod  abstinere  buob  a  depopu- 

ndis  hoBtium  finibus  coraverít,  qno  magis  se  a  pacis 

actatione  non  abhorrere  eis  persuaderet  Sinano  ve- 

^  rano  iam  Duci,  et  tot  annos  in  bellis  versato,  nunc 

jro  aetatis  quoque  ritio  ad  extrema  properanti,  id 

'  prímis  molestum  viderí,  quod  tam  grave  et  exitiale 

'  llum,  omni  spe  pacis  praescissa  exortum,  nuUaque 

^Q  alia  re,  quam  multarum  gentium,  penes  quasprac 

^;^itis  facti,  foederisque  interrupti  culpa  resideat,  in- 

^  necione  terminandum  animadyertat.  Se  Deum,  coe- 

^^  que  contestari,  quicquid  hinc  mortalium  rebus  in- 

)^  ^  imodi  invectum  fuerit,  id  totum  in  authorum  capita 

íi^'^idat,  aeternisque  eos  poenis  devoveat.  Interea  da- 

^  Princeps  operám,  ut  cum  de  pace  prorsus  iam  sit 

ni^^clamatum,  ad  bellum  ita  se  compararet,  uti  eos  de- 

í^'^'ít,  qui  beneficiorum  Caesarís  memores,  omnemsibi 

bíU^  ram,   labores.  et  studia,  pro  eius  fíde  impendenda 

qua^  írent.  Nunc  ultro  fenestram   ei   ad  res  praeclare 

itu^^ndas  aperiri^  hostibus  per  arcium  obsidiones,  in 

\^  ms  nunc  tempus  tererent,  spatium  aliis  ad  eorum 


92  10.  DECII  BAROVII 

Bedes  invadendas  dantibus,  eornm  maleficia  pari  in- 
commodo  esse  eis  referenda.  Xec  hyemem  eum  ab  hoc 
opere  posse  deterrere,  eum  ad  ferenda  eis  incommoda 
non  sít  ipse  quoque  deteríore  hostíbus  ipsis  condi- 
táone;  animum  tantnm  ab  eo  reqniri,  qui  etiam  pro  iusta 
Caesarís  cansa  deesse  non  poterít,  amplissima  olim 
gratiae  illins  praemia ,  pro  navata  ei  tam  commodo 
tempore  opera  acceptnro. 


CAPVT  QVARTVM. 

De  Zechinio^  et  aliis  quihusdam  arcibiLS  in  Christia- 
norum  potestatem  redactis. 

Cnm  ita  in  Transylvania  Mahumetes  dissereret, 
íam  Vngari  rerum  suarum  satagentes,  plures  etiam  ho- 
stíum  arces,  ntSomoskeovium,  Kékkevnm,  Hollóké  vam, 
Bujakum  ditioni  suae  adiungentes,  Zechenam  quoque, 
eius  Praefecto,  eum  praesidiariis,  incolisque  onmibus 
Turcis,  noctu  inde  excedente,  occupaverant,  famaqne 
erat,  eos  non  nisi  Hatvano,  Zolnokoque  captís,  *arma 
circumferendi  fínem  facturos.  lisdem  diebus  a  Temes- 
variensi  Chausius  literas  Principi  attulit,  noniamprío- 
ribus  similes,  sed  quibus  ílle,  uti  mos  gentis  eius  est, 
omnia  commodo  suo,  et  temporibus  metientis,  totós 
effusus  in  adulationem,  palám  fateretur,  praeclare  de 
Caesaré  Principem  meritum,  quaepartium  ipsius  essent, 
abunde  explevisse,  siquidem  ad  Regni  confinia  exer- 
citu  misso,  et  suam  Provinciám,  et  se  simul  eum  suis, 
a  vi  hostium  incolumem  praestiterit. 

Multam  eum  ad  reliqui  etiam  temporis  securita* 
tem  eo  additurum,  si  nihil  de  pristína  diligentia ,  sta- 
dioque  remittendo,  dum  immensae  Caesi^ris  virés  ad 


DE    RBB  VNÖ.  DEC.  X.  L.  V.  93 

bellum  coirent,  repressa  interim  hostium  ferocia,  fidei, 
virtutÍBque  snae  documentum  eis  praebeat.  PersnaBum 
sibi  esse,  at  loannem  Regem,  et  qui  postea  Transyl- 
vaniam  tenuerant,  Caesaris  Maiestatem,  omnes  comi- 
ter  habuisse^  eadem  ipsi  quoque  ad  demerendam,  bel- 
lico  aliquo  facinore,  Caesaris  gratiam,  via  gradienti, 
amplissíma  honorum  praemia,  cum  multo  maiori  ac- 
cessione  Regni  reservari.  AUatum  postea  fűit,  Vnga- 
ros,  capta  Zechinensi  arcé,  cum  sententiis  certarent, 
quo  esset  progrediendum,  aliis  ad  dexteram  Nogradum 
versüB,  ut  nihil  iam  hostibus  in  eo  terrae  tractn  ad 
Dannbii  nsque  ripam  possidendnm  relinqaeretnr,  aliis 
laeva  ad  Hatvanum,  Berinum/  atque  Zolnokum  Tur- 
carum  praesidia,  qnibus  nihil  Vngaris  Tybiscanis  esset 
nocentius,  contendendum  esse  suadentibus,  ita  tandem, 
inter  se  convenisse,  nt  cnm  ad  reliqua  incommoda, 
qnibus  homines,  iumentaque  prae  ceteris  conficeren- 
t^^,  id  vei  imprimis  accesserit,  ut  terra  nimium  imbri- 
bus  antea  emollita ,  etiam  leviter  durata  gelu,  itinera 
onmia  impervia  reddiderit,  in  praesentia  bellum  sus- 
pendant,  mox  refectis  equis,  militeque  melius  induto, 
postquam  hyems  terras,  aquasque  aequaverit,  ad 
eundem  victoriae  cursum  (quod  Deus  bene  vertat) 
continuandum  redituri.  Ita  pars  cum  Pálffio,  in  eius 
Provinciám,  quae  adDanubium  est,  pars  Tiffenbachinm 
secuta,  Cassoviensi  itínere,  ad  sua  quique  diversi 
rediere. 


94  10.  DECIT  BAROVn 


CAPVT  QVINTVM 

Pálfjius  copias  redncens  qiiatuor  arces  nec  ojyinai'' 

capit. 

Pálffio  autem  cnm  inter  hostíum  praesidia  svcfe 
reduceret,  Tnrcae,  qni  in  eis  erant,  uti  postea  cogni 
tum  fűit,  id  veriti,  ne  Vngari  universis  viribus,  veloti 
contínoata  iam  victoría,  eos  oppugnatnm  venirent,  an 
tecapiendumque  sibi  ad  effagium  tempus  ratí,  portií 
apertís,  noctu  eggressi,  aliis  eorum  etiam  incensis,  or 
casionem  ea  occnpandi  praebuerunt,  eomm  nomiiu 
Dregel,  Hidvégh,  Zonda,  etBeke  traduntur.  Neantei 
eodem  exemplo  Nogradenses  etíam,  iam  signnm  tan 
tnm  profectionis  exspectanteB,  uterentar,  duonim  pe 
ditnín  indicio  factum  fnit,  qni  fortuito  capti,  cnm  adducti 
ad  eos  foissent  neqnaqnam  8ibi  nnnc  ab  his,  qni  sine 
tormentís  impedimentísqne  bellicis  essent  per  ealoca 
tranBÍturi,  vim  metuerent,  eis  aegre  persnasemntOmi 
autem  hic  Nógrádi  Praefectus,  confirmato  iam  a  mdi 
animo,  ad  Dregelíenses^  snos  adhuc  ibi  esse  arbitra 
tus,  nocte  nunciatum  misisset,  ut  in  fide  Caesaris  se- 
curi,  a  vi  bostium,  qui  nihil  hostile  in  eos  essent  tes 
taturi,  arcem  tuerentur:  Vngari  animadverso  errore 
referre  Praefecto  iusserunt,  gratias  se  ei,  recta  mo 
nente,  agere,  ímperataque  cupíde  esse  facturos.  Hamu 
remm  fáma  cum  iam  antea  in  vulgus  emanasset,  et 
omnium  animi  erecti  in  eam  spem  essent,  Ghristiano- 
rum  res  deinceps,  propitio  eis  Deo,  meliore  loco  í^ 
turas:  ingens  voluntariomm  ex  plebe  Vngarica,  ex  íi§ 
praesertim  Regni  partibus,  ad  quas  nondum  pervasit 
vis  Turcica,  multitudo  in  castraconfluxit,  usque  adeo,  tf 
eorum  numerus  eos,  qui  stipeudiafacerent,  facile  aequa- 


DE  BEB.  VNG.  DEC.    X.  L.  V.  95 

ret,  certatím  omníbus  odio  perfidíae  gentís ,  ín  ipso- 
rum  cognatos  saevientís,  ad  eius  perniciem  concurren- 
tibus,  quorum  successn  ii  etíam  tandem,  qni  8üb  Tur- 
carum  ímperio  degunt,  ínvitati,  ne  ab  aliis  stndío,  at- 
que  alacritate  vincerentur,  facta  clam  coitíone,  vi  il- 
lata, inínstam,  saevamque  Barbarorum  dominationem 
olcisci  ín  animam  indnxerunt. 


CAPVT  SEXTVM. 

De  clade  eorum^  qui^  leniensem  arcem  repemnt 

Sed  ín  hoc  proposito  aliis  alibi  canctantibus.  non 
pauci  ex  Chrysii  accolis.  Transylvanícae  potissímum 
Turcicaeque  ditionis,  magnó,  ut  putabant,  silentio, 
ne  deprehensi,  suo  se  indicio  proderent,  unum  in  locum 
convenientes  iuvenes,  plures  quam  trecenti,  inter  ar- 
menta  ad  labores  assuefactí,  qnos  hajdnkos  vocamus, 
maiore  animo  quam  viribus,  nullo  certo  duce,  nullo 
ordine,  arreptis  temere  armis,  quae  sors  cuique  admi- 
nistraverat,  ad  leneium  tandem  ferunt  delatí.  Id  oppi- 
dum  paulo  ante  lucem,  quiescentibus  adhuc  Turcis, 
quorum  pauci  domi  custodiae  relicti,  ceteri  cum  eorum 
Praefecto  in  castris  Temesvariensibus  erant,  aggressi, 
iuiecto  tectis  igni  primum  inflammatum,  deinde  ceu 
dato  signo,  qua  cuique  visum  fűit,  per  vicos  discm*- 
mnt,  domos  excutiunt,  obvios  quosque  spoliant,  omnia 
rapiunt,  nullius  rei  minus  memores,  quampropriaesa- 
lutis.  Neque  enim  mentem  subibat  miseris  ea  cögita- 
tio,  quomodo  perpetrato  tam  audaci  facinore,  super- 
venientibus  interea  hostibus,  de  quorum  praesertím 
aris  focisque  ageretur,  tam  gravi  iniuria  lacessitis, 
mitoris  ad  vindictam,  esset  resistendum,  quomodo  per 


96  10.  DBCII  BAEOVn 

medioB  ipsos  hostes,  &i  ita  res  poBcat,  in  tatacnn 
Bpoliis  evadendum.  Ita  siquidem  malo  eomm  fato  a: 
cidit,  ut  Praefecto  lenienBÍ,  solutis  iam  castris  T^ 
mesvarienBibuB,  domnm  cnm  buíb  redenntí,  cnncta  d: 
imminentí  oppidanorum  perícnlo   renimciarentiir;i! 
qne  íb  eo  cognito,  maiuBque  aliquid,  qno  sibi  insidii^ 
Btatuerentar,  subeBse  ratoB,  ita  iter  suum  institaerat.  r 
cam  iam  hostes  loco  potití  essent ,  et  qaod  faturm 
sperabat,  pracda  occupati,  nihil  praeterea  pensik 
berent,  tnm  prímum  eos  totis  viribus  adoríretor.  Iü 
que  eam  noctem,  quae  factum  praecessit,   in  proiin 
pago,  uno  tantam  milliari  distanti  ab  oppido,inan£i^ 
inBomnem  totam  tradacens,   promotis  ante  Incem  c^ 
pÜB,  nti  Btatuerat,  eo  pláne  tempore  ad  oppidnm  pe: 
venit,  quando  agrestes  eo  incenso,  factaque  satis  c 
pioBa  praeda,  confnsi  inter  se,  cunctaqne  clamoribi^ 
et  inani  laetitia  miscentes,  portis  iam  ipsis  efihndert 
tor;  in  eos  illico  cnm  snis  magnó  animo  invectns,  t 
cile  confnsos,  inermesqne  contnrbat,   atqne  in  foga: 
actos  perseqnens,  magnam  eornm  stragem  edit,  mnlt 
vivos  capit,  plurimos  eo  adigit,  nt  in  profluentem  for 
delapsi;  eius  gurgitíbns  absorpti  perierint.  Ita  intU 
tnrba  mali  incepti  dígnas  poenas  Init,   paucis  mc: 
elapsis,   qni  docnmento  aliis  essént,  ne  temere  qi^ 
qnam^  et  nltra  vires  andendo,  consimili  modo  se  pc 
ditom  irent.  Id  nbi  sparsnm  hnc  illuc  inter  Barb&rc' 
et  plerosque  eornm,  qni  rem  hanc  patrassent,    Trt 
sylvanicae  ditionis  fnisse  compertnm  fnit :  incredi' 
dictu,  quantnm  odii,  ac  fnrorís  illiinTransylvanosi 
nomine    conceperint    Sed   ne  tamen  in   tam   dn^ 
remm  snarum  fortuna,  temere  tanti  momenti  pro^^ 
ciam  ab  Imperio  abalienarent:  Praefecti  arcium  e* 
sis  ex  ordineChansíorumnonnnllis,  num  eius  haec 


DE  REB.  VNO.  DEC.  X.  L.  V.  97 

i:  Toluntate  tentata  sit,  Principem  interrogare,  respon- 
-2  sum  est,  agrestes  illos  foederÍB  temeratores,  nequa- 
:£  quam  Principe  consulto  tantum  facinus  aggressos,  sed 
:  propria  libidine,  et  praedae  studío  eo  veBaniae  pro- 
f   cessisBe. 

Itaque  aeqaam,  ac  instum  esse.  ne  culpa  huius 
rei  Príncipí  ab  iis  tríbueretur,  qui  omni  studio  in  id 
imposterum  incubiturus  esset,  ne  quíd  tale  a  suis  com- 
mittator,  et  quicunque  huins  rei  conscii  deprehende- 
rentur,  debitam  laesae  Maiestatís  violatique  foederis 
poenam  luerent.  Ita  Chansiiverisimilibus  excusationi- 
boa,  donisque  deliniti,  ad  snos  rediere,  haud  ignari, 
non  voluntatem  Transylvanis,  sed  occasionem  rei 
contra  Turcas  gerendáé  deesse. 


CAPVT  SEPTIMVM. 

De  Sinani  consiliis  post  cladem  acceptam. 

Dam  haec  ita,  ut  dictum  est,  geruntur,  Sinanus 
Belgrádi  commorans ,  varia  sollicitudine  agitabator. 
Flagrabat  enim,  supra  qnam  cuiquam  credibile  sit,  in- 
yidia  apud  Caesarem,  qui  instigantibus  ceteris  purpu- 
ratis,  Sinano  id  totum  acceptum  ferebat,  quicquid  damni 
in  tot  areibus  amissis,  tantaque  veteranorum  manu 
perdita  accepiss^t.  Excruciabat  eotum  animum  eius, 
dies  atque  noctes,  incredibilis  christianorum  ducum 
Buccessus,  qui  tam  brevi  tempore,  tot,  ac  tanti  momeuti 
arces,  cum  non  exigua  Vngariae  ditionis  parte,  pro- 
pemodum  sine  ullo  suorum  damno  recuperassent. 

QuoU  eo  gravius,  molestiusque  Sinano  videbatur, 
qaod  tantam  suorum  cladem  propemodum  e  speculis 
inapicere  cogeretur,  nec  uUam,  iis  laborantibus,  opem 

MOMYM.  HVMa.  HI8T.  —  SCaiPTOüJES.  XVU  1 


98  10,  DEcn  BAROvn 

ferre  posset  Obstabat  enim,  quominaB  id  facérét,  non 
solum  anni  tempuB,  quod  propter  assiduos  imbres  a 
gendÍB  copiis  incommodiBsirnnm  erat,  Bed  etíam  incre 
dibilÍB  horror,  qui  totum  Impérium  Turcicnm  iiivas6 
rat.  Increbrescebat  enim  in  dieB  magiB  atqae  magis. 
Bimul  ac  per  commoditatem  verni  temporis  liceret 
omnes  undique  nationeB  Christianas  unanimi  conseitöi 
in  profanám  gentem  insurrecturas,  nec  prina  fioeiB 
sacro  hnic  bello  facturas,  quam  vei  penitus  eam  dek 
vissent,  vei  saltem  in  Asiam  reieciBsent 

Non  Venetos  ab  hoc  bello,  qui  fracto  a  Turds 
foedere,  lacessiti  perfidia  fuisBent,  non  Hispanos,  non 
Polonos,  non  MoBchos,  non  Persas  immunes  főre ;  soto 
AngloB,  atque  Gallos  cbbc,  qui  tam  glorioBum  Chrk 
tiani  orbiB  consenBum  impedire  conarentur.  Qnibiií 
omnibusita  Sinanusexcoquebatur,ut  cumnec  progred: 
Be  ad  compeBcendos  ChristianoB,  nec  regredi  ac 
Caesarem  posse  videret,  mediam  viam  inire,  nec  priaa 
coepto  ab8ÍBtere  statuerit,  quam  vei  optatom  bello 
finem  imponeret,  vei  honeatam  mortem  oppeteret  Iti 
que,  quod  unum  poterat,  consilio  Bibi  in  praesesD 
rem  gerendám  ratuB,  nihil  eorum  animo  intennitteba: 
quaecunque  ab  BapientiBsimi,  eiuBdemque  experienti^- 
simi  I  duciB  officium  pertinere  viderentur.  Noctes  us 
plurimum  vei  lectioni  historiarum,  parciBBimus  soids: 
Dux,  impendebat,  quarumpraescripto  consilia  suaonh 
nia  gubernaret,  vei  meditandiB,  quaerendiaque  qutf^ 
commodÍBBÍmÍB  belli  gerendi  ratíonibuB,  tranaigebá: 
Interdiu  verő  modo  legatoB  ad  confoederataa  quasqur 
nationeB  in  officio  continendaB,  mittere,  modo  Caefitf* 
animum  per  nuncioB  addere,  opemque  ab  eodem  ii 
Btanter  petére,  nonnunquam  veteranoB  quoBque  duc^; 
nominatim  ad  expeditionem  evocare,  Baepe  etiam  sk 


DE  REB.  VNG,  DEC.  X.  L.  V.  99 

tum  dimülare,  contemptumque  sui  apud  nostros  omni- 
bus  módis  conciliare.  Quibus  omnibus  id  effecit,  ut  et 
nostri  enm  iam  propemodum  desperasse,  nec  unquam 
vires  coliigere  posse,  aut  copiam  pugnandi  facere 
velle,  indicarent,  et  Caesar  eo  inagis  laboranti  Sinaao 
copias  submittere  npn  dubitaret. 


CAPVT  OCTAVVM. 

De  comitiis  Rtidolphi  Imperatoris  Ratisbonae 
celebratis. 

Dnm  tot  tantisque  rumoribus  Christianus  orbis 
ad  felicia  quaeque  speranda  erigitur.  Rudolphns  etiam 
Imperátor  Bomanoruin,  ne  partibns  sois  deesse  vide- 
retnr,  comitiá  Imperii  Ratisbonae  indixit  Convenere 
eo  pauci  ex  protestantibus,  iique  per  legatos,  eo,  quod 
metuere  se  dicerent,  ne  ab  iis,  qni  Pontificis  summi 
authoritatem  seqnnntnr,  aliquo  detrimento  afficerentur. 
Postquam  tamen  primores  ordinnm  eo  convenissent, 
Caesar  per  interpretem  proponit,  quomodo  Turcae  sa- 
periori  anno,  rupto  praeter  fas  foedere,  in  Croatia  Si- 
secnm,  in  Vngaria  verő  Vespriminm,  Palotamqne  ce- 
pissent,  et  ingentes  ubiqne  vastationes  edidissent,  nec 
ante  coepto  absistere  statuissent,  quam  omnino,  deleta 
Vngaria,  Romanum  ipsnm  Impérium  snbingassent. 
Proinde  monuit  omnes  ordines  gravi  oratione,  aique 
etiam  obsecravit,  ne  laboranti  Christianae  reipubli- 
cae  deessent,  cogitarentqne  secnm,  rem  ipsorum  om- 
nino agi,  dnm  fortissimam  Yngarornm  gentem,  quae 
ducentis  amplins  iam  annis  impetum  barbarorom 
sustinoisset,  in  extremo  discrimine  versari  viderent. 
Conferrent  ígitor  pecuniam,  darent  milites,  arma  pa- 

7* 


100  lO.  DECn  BABOVn 

rarent,  coninnctisque  consiliis,  ac  víribna,  teterrimiii 
hoBtem  a  cervicibas  Chrístíanornm  repellerent  Qno^ 
8i  verő  cessarent,  et  subsidium  dare  cunctarentor,  i 
derent  etiam  atque  etíam,  ne  Vügarifl,  qni  omne: 
bactennB  belli  Torcicl  molem  fere  soli  BustmuisaeL: 
vei  prorsnB  deletis,  vei  neceBBÍtat^ipsa^Turcaruinsc 
se  patrocinio  snbiicientibns,  aditns  Barbárig  inGei 
maniam  altro  aperiretur.  Respondenmt  ordínes  Is 
perii,  gratum  sibi  esBe,  qnod  GaeBar  pro  sna  a][ti^> 
ritate  cnram  Christianae  reipublicae  tandem  snser 
pisset:  Bed  quo  minns  votÍB  eioB  morém  gererepc^ 
Bent,  impediri  Be  metu,  ne  bí  BnbBidiis  ipsornm  coli^ 
ti8,  Turca  Dei  beneficio  reprimeretur,  et  e  Pannoni 
eüceretur,  Pontifex  bellum  Btatim  ipsis  pro  religi'^^ 
Bna  promovenda ,  indiceret.  Proinde  si  arma,  pefl 
niam,  miUteB  a  Be  dari  Caesar  postnlaret  prin8  k^ 
iurando  se  secnros  redderet,  quod  párta  Dei  beneíö 
victoria,  bellnm  in  se  nnllnm  Pontifex,  ac  ceteri  Pri 
cipes,  qni  religionis  nomine  a  se  alieni  essent,  i 
nnqnam  tempore  snsciperent.  Haec  proteBtantiIlIfi^^ 
tnlata,  cnm  Caesari  non  per  omnia  satisfacerent  c^^ 
siliis  nltro  citroqne  din  agitatis,  magnó  cnm  omni^ 
cordatiorum  hominnm  dolore,  et  ingenti  christiafi* 
reipnblicae  detrimento,  tandem  re  infecta  disc^ 
Bnm  fnit. 


CAPVT  NONVM. 

De  SírigoniOj   et  Hatvano^  a  Ckristianis  oppug^'^ 

Interim  Matthias  Archidnx,  cnm  Sinanns  oidb^ 
iam  prae  metu  cessare,  cunctariqnecrederetnrjtel^ 
Inm  contra  cbristiani  nominis  hostes  gerendum^ 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  V.  lOl 

xiit,  ut  copias  omnes,  quas  nndiquaque  contrahere  po- 
rait, in  dnas  partes  divideret.  Alteris  praefecit  Chris- 
tophorum  Tiflfenbachium,  Generalem,  ut  vocant,  Casso- 
Tiensem,  eisque  adiunxit  praecipuos  quosque  ex  Vn- 
garis  proceres.  Stephannm  Bathoreum,  Franciscnm 
Dobó,  Stephannm  Homonnainm,  Sigismnndnm  Rakó- 
czium,  et  alios  nonnnllos,  quos  omnes  nominare  singil- 
latim  necesse  non  videtnr.  His  iussit,  ut  collecto  qnam 
maximo  possent  exercitu,  Hatvanum  imprimis  obside- 
rent,  qnod  non  procul  ab  Agria  dissitum,  maximas 
qnandoque  molestias  Caesarianis  ditionibus  facesse- 
bat.  Ipse  cnm  lelectissimornm  cataphractorum  equi- 
tum,  expeditissimornmque  peditum  manu  Strigonium 
obsedit,  nrbem  non  procul  a  Buda  dissitam,  et  archí- 
episcopali  sede  celeberrímam.  Habebat  a  consilíis 
Matthias  Archidux,  praeter  Davidem  Vngnat,  Ferdi- 
nandum  Hardekium,  Gallum  Braun,  prudentissimos 
quosdam  e  Germania  dnces,  Georgium  Zrinium,  Fran- 
ciscnm Nádasdium,  Nicolaum  Pálffium,  et  alios  non- 
nuUos,  qui  omnes  pro  sua  singulari  in  pátriám  chari- 
tata,  ac  excellenti  in  rebus  bellicis  usu ,  peritiaque, 
nihil  omnino  intermittebant,  quod  ad  expugnandam 
tanti  momenti  arcem  pertinere,  videretur.  Inhis  tamen 
obsidionibus,  nihil  magis  memorabile  videtur  conti- 
gisse,  quam  pugna  illa  ad  Hatvanum  commissa, 
in  qua  nostri,  Stephano  Bathoreo,  et  Sigismundo 
Rákóczio  ducibus,  insignem  deBarbaris  victoriam  re- 
portarunt;  non  fűit  tamen  incruenta  haec  nostris 
victoria,  nam  praeter  gregarios  milites  periere  cum  aliis, 
claro  genere  nati  complures,  tum  etiam  Sigismundus 
Bánfi  Losoncius,  quem  ob  singularem  eius  virtutem« 
egregiamque  indolem,  meríti  honorís  causa  nomino. 
Territi  qnidem  fuerehac  suorum  clade  Bárban,  verum 


102  lO.  DBCU  BAROVn 

tamen  non  eo  adducti,  nt  arcem  n08tris  dedereot,  seé 
potius  pertiiiaciores  redderentur  in  proposito.  Itaqie 
cum  fruBtra  multos  dies,  maxima  cam  militom,  eqio- 
rum,  pecnniae,  omninmque  necesaarionun  iacton^ii 
oppugnatione  Hatvauiensi  consumpsissent,  orta  inter 
duces  dissensione,  ac  proditíonis  soBpicione,  itineic 
fugae  simili  inde  se  quisqae  domuin  recepermit.  Idem 
non  mnlto  po8t  et  oppugnationis  Strígoniensis  exitei 
fűit.  Postquam  enim  non  exiguam  hominum,  inter  qnofi 
et  Valentinus  Balassa  fait,  ceterorumque  bellicomm 
commeatuum  iacturam  ibi  fato  quodam  nostri  fimstn 
fecissent:  adventantis  rumore  Sinani,  Tartaroramqne 
per  Transylvaniae  fines  eniptione  moti,  quod  oeqiui- 
quam  se  pares  obsidioni  simul  urgendae,  et  praelio 
cum  tanta  Barbarorum  multidudine  ineimdo,  főre  pn- 
tarent,  vasis  collectis  laurinum  se  versns  recepere,  in 
id  omni  studio  incumbentes,  ut  et  laborantibns  lauri- 
nensibus,  si  necessitaspostularet,  matúrám  ópemferre, 
et  depopulationes  hostiles  inhibere,  copiasque  Barba- 
ricas ,  qnae  ultra  trecenta  hominum  millia  excurrere 
dicebantur,  ubi  se  occasio  daret,  carpere  possent 


CAPVT  DECIMVM. 

De  clade  RascianoriLm  Beczkerekiensium. 

Obsessis  arcibus  Strigonio  et  Hatvano,  cum 
longe,  lateque  sese  fáma  diffudisset,  Principem  etiam 
Transylvanum  cum  40  hominum  millibus  iamiam  ad 
ventare,  et  Teraesvarum  obsidere  velle,  qnidam  ex 
Rascianis,  a  Balthasare  potissimum  Bathoreo  ani- 
mati,  et  iureiurando  ad  inferendam  Torcis,  abicun- 
que  occasio  se  daret^  vim  adacti,  imprímia  Chansiam 


DE  BEB.  VNG.  DEC.  X.  L.   V.  103 

quendam,  ad  Principem  Temesvarino  missum,  ex  insi- 
diis  adorti,  contra  ius  gentium  interfecerunt.  Ea  re 
cognita,  mittit  extemplo  Temesvariensis  Bassa,  quen- 
dam e  suis  ad  Principem  Sigismundum,  et  per  éum  de 
interfecto  Chausio,  iureqne  gentium  violato  ,  acerrime 
conqueritur.  Erat  tunc  Thordae  Princeps,  et  indictis 
comitiis,  quid  facto  in  tanto  orientis,  occidentisque 
motu  opus  esset,  deliberabat.  Igitur  vocato  in  consi- 
lium  Friderico  Zavor,  homine  fido.  atque  strenuo,  ex 
consilii  sententia  mandat,  ut  profectus  confestim  Lu- 
gasinum,  Georgio  Palaticio ,  eius  tractus  Bano  com- 
mnni  nomine  significet,  ut  pacem  cum  finitimis  Turcis 
omni  studio  tueatur,  eosque  qui  foederis  violatores 
deprehenderentur,  severissime  puniat.  Fridericus  man- 
data  Principis  apudBanum  fideliter  executus,  Temes- 
varinum  proficiscitur,  Bassaeque  Principis  nomine  ex- 
ponit,  caedem  Chausiorum  nequaquam  eius  Yoluntate 
perpetratam  esse.  Quod  ut  facilius  barbaro  persuade- 
retur,  vocavit  eum  ad  locum,  ubicaedespatratafuerat, 
ibique  Bassa  praesente,  ac  inspectante,  auctores  euis 
Bceleris,  eo,  quo  ipse  iussisset,  mortis  genere,  ex 
praescripto  Principis  se  puniturum  affirmavit.  Assensit 
tum  ei  Bassa,  seque  ad  praestitutum  diem.  ac  locum 
omnino  aífnturum  promisit.  Sed  postea,  seu  simulans 
metum,  seu  quod  revera  ita  sentiret,  seque  ab  insidiis 
Transylvanorum  metuere  diceret,  in  loco,  temporeque 
ex  composito  praefixo,  comparere  noluit.  Ita  cum  et 
literís,  et  nunciis  frustra  rogatus  Bassa  fuisset,  ut 
Bpectator  esse  poenae  foedifragorum  vellet,  iisque 
non  opus  iam  ea  re  renunciasset,  cum  certo  consta- 
ret,  Principem  Transylvanum  ú,  Caesaré  descivisse  : 
Fridericus,  officio  suae  fidei  commisso  se  defunctum  ra- 
tu8,  homines  illos  caedis  authores  absentia  hostium 


1 04  lo.  DEcn  BAB  ovn 

hhIvob  dimisit.  Ilii  ex  tanto  mortis  periciilo  in  fibciti-| 
tnii  HAHrrti.  c-oepere  confesrim  aadacissíino^  ^m^^I 
et  praedae  avidissimos.  ad  inferendam  Bmriiarii  m  | 
allicere.  Ita  postqnam  docenti  fenne  piimiim  Baadr  I 
iioriim,  ac  Valacliorum  ex  ditíone  TransTlvanka  cn- 
venisBent:  pericnio  fortnnaefacto.aliqnotcastellaTV' 
raruiii,  caesis  corum  custodibna.  dirípuere.  Indei 
hoininum  fortunae  sncceBsu  elatía.  eoepere  in  diesi 
((Íb  atque  iiiagis  copiae  cogere,  et  ni  sese  ipsis  adin- 
Kerent,  inortem  omnibuB,  confiacatíonemqne  bonom 
niiiiitari.  Ilii,  iit  mertem,  fortunanunqae  snamm  dism- 
meii  cffugerent.  nomina  coacti  dare.  ac  se  illis  adin- 
gere.  Ita  posteaquam  ad  dno  millia  circiter  hominini 
croissent,  nuncium  palám  ad  Praefectum  Beczkerekeii- 
Hem  (Vaivodam  ipsi  vocitabant),nti  sequentí  die  seid 
praelinm  accingeret,  misere.  Ea  re  cognita  Praefectns 
diioB  confe8tim  ex  sui8  ablegat,  unnm  Tnrcam,  alinin 
Vngarnm,  ut  ii  hostium  copias  iuxta  atque  ani- 
nium  explorarent.  Turea  mutató  habitu  comitem  se 
Vngaro  addene,  rebus  omnibus  hostium  sat  explora- 
tis,  ita  rem  Praefecto  refert,  uti  suis  auimoB  adderet, 
et  facile  iis  resisti  posse  signiíicaret.  Vngarus  verő, 
dum  magmim  esse  hostium  numerum  indicat,  prodente 
eiim  explorationis  comite,  parum  omnino  abfuit,  quin 
a  Praefecto  interficeretur,  quod  parum  integra  fide 
rem  exponcre,  militesque  terrere  videretur.  PraefectoB 
igitur,  sperans  oppidum  I^agoofluvio  sat  munitum  főre, 
pensílem  in  ponté  portám  extruit,  eamque  tormentis 
undique  bellicis  munit,  et  aceita  ex  ünitimis  pagis  non 
exigua  hominum  agrestium  manu,  custodiam  oppido, 
qiiam  maximam  potest,  ponit.  Vix  haec  satis  commode 
(lisposuerat,  cum  ecce  postridie  Peutecostes  snb  meri- 
diem,   quo  temporis  articulo  se  venturos  prononcia* 


DE  REB.  VNG.    DEC.  X.  L.  V.  105 

ránt,  iogens  ex  appropinqnantíum  tumultn  pulvis  in 
=agre  apparet.  Dnbium  principio  speculatoribus  fűit, 
ilnmentoniinne  pnlvis  ille,  an  hominum  esset.  Tandem 
ihofitíbus  adesse  cognitis,  ad  arma  conclamant,  et  8ta- 
itionem  quisque  suam  repetuut.  Missi  autem  fuere  ob- 
íviam  hostibus  nonhulli,  ex  priraoribus  oppidi,  explora- 
^tam,  quid  vellent;  qui  statira  iibi  ad  eos  pervenere,  in- 
terrogantur,  Regine  Vngariae,  ac  Principi  Transyl- 
▼aniae,  quorum  ipsi  milites  essent ,  an  Barbaris  se  ad- 
iungere  vellent ;  nam  si  hoc  facere  tentarent,  eos  se 
hostinm  perinde,  ac  Turcas  ipsos,  lóca  habitaros.  Ilii 
re  improvisa  territi,  quando  inter  Scyllam  et  Charybdin 
positi,  utrinque  raortera  sibi  iraminere  vident  praesen- 
tissimam,  responderunt  se  libentius  Christianomm  par- 
tes,  si  alterutrnm  horum  faciendnm  sit,  quam  Barba- 
ronim  acturos  esse.  Id  simul  ac  Praefectus  subaudivit, 
qui  turbae  oppidanorum  se  admiscens,  eventum  rei 
expectabat,  equo  confestim  admisso,  cum  suis  aliquot 
militibus  fuga  sibi  salutem  quaesivit.  Hostes  verő  flu- 
vio  protinus,  partim  vado,  partim  navibus  traiecto, 
oppidum  diripiunt.  Mox  paucis  ibi  diebus  transactis, 
cum  coUecta  praeda  inde  abire  conantur.  resistunt  iis 
oppidani,  et  quando  caesis  Turcis  praedas  ipsi  omnes 
corraserint,  oppidoque  extremum  discrimen  creaverint, 
ut  secum  iam  manere,  et  coniunctis  iam  viribus,  ac 
consiliis,  bellum  contra  Barbaros  (qui  uequaquam  hanc 
rem  inultam  laturí  essent)  gerere  vellent,  obnixe  eos 
rogant ;  abnuunt  illi,  ac  cum  praeda  iam  párta,  mature 
se  ad  suos  inde  recipére  conantur ;  quibus  dum  oppi- 
dani sese  fortiter  opponunt,  interfectis  utrinque  ali- 
quot hominibus,  ita  tandem  inter  se  componunt^  ut  op- 
pidani, acceptis  ex  iis  nonnuUis,  qui  summae  rerum 
prae.e8seut,  universas  eorum  copias,  longe,  quam  in- 


106  10.  DECII  BAROVII 

praeflenti  essent,  inBtrnctíores,  propediem  certa  cnE 
spe  Bubsidii  exBpectarent.  Ita  oppidani  pérfide  ab  m 
deserti,  ratiqne,  nequaqnam  Turcas  hoc  impnue  htit 
ros,  ipsa  necessitate  cogente,  arma  capiunt,  et  oppi 
dum  tueri  statuunt  Id  ubi  Barbari  cognovenmt,  copm 
atatím  coactÍ8,  duce  Bassa  Temesvariensi,  accammt 
qnem  illi  primo  Btatím  impetu  fundunt,  atque  fogant 
filinmqae  eins  iam  puberem  in  fíiga  interfidunt 

His  oppidani  snccessibus  magis  atqne  magis  h- 
flari,  et  omnia  pericula  in  dies  contemnere.  Bassa  ver 
amissis  cum  filio  copiis,  Temesvarinum  revertítnr,  »: 
coninnctis  cnm  praedecessore,  nt  vocant,  qni  tonc  t\f 
cedebat,  e  provincia  viribus,   rursus  eos  invadit  se*- 
eodem,  quo  prins  snccessu,  ab  oppidanis  fnnditnr,  at 
qne  fugatur.  Et  iam  qnaterna^,  easque  magnas  de  Bar 
baris  victorias  miseri  reportaverant,  et  ad  25  drcitr: 
hominum   millia   carptim  trucidaverant,   cum  neqBá 
quam  se  főre  pares  hostibns  rati,  ni  anxiliis  qnoqte 
Christianorum  adiuvarentur,[Legatos,  et  ad  Prindpei 
Transylvaniae,  Banumque  Lngasiensem,  et  ad  Stepb 
num  Bathoreum  (qui,  tunc  cum  ceteris  Vngariae  pr-^ 
ceribus,  Hatvanum  obsidebat),  communi  consilio  dem 
nunt.  Respondit  Bathoreus  ex  consilii  sententia,  vl^ 
consulte   prorsus   eos   fecisse,   quod   non  expecta* 
Christianorum  successu,  in  ipso  Turcicae  ditionis  nie<l 
tullio  contra  valentiores  Barbaros  arma  sumpsissest 
sese   modo,   in  tanta  rerum  difficultate,   locomiDqi^ 
longinquitate,  quando  ipsi  etiam  ad  urgendam  tanti 
arcis  oppugnationem  subsidiis  indigerent,  neqnaqus 
posse  uUas  ipsis  suppetias  snbmittere.    Vernmtassf 
quoniam  eo  iam  processissent  audaciae,  unde  iion£> 
cnm  victoria,  aut  extremo  periculo  regredi  liceret :  ^ 
se  ipsis  auctores  esse,  ne  vei  castella  Turcanun. : 


DE  REB.  VNG.  DEC.    X.  L.  V. 


107 


audiretur  ab  ipsis  factitari,  invaderent,  vei  quoquam 
alio  progrederentur,  sed  oppidum  duntaxat,  seque  so- 
los  tueri  conarentur,  donec  Deo  felicem  oppnguationis 
eventum  dante,  subsidia  illis  snbmíttere  possent.  Ge- 
orgius  verő  Palatícius  longe  aliam  secutus  viam,  quo- 
tidie  eos  nunc  per  internuneios,  niinc  per  literas  iiistan- 
ter  animare,  et  modo  pulverera  torraentarium  mittendo, 
modo  rumores  de  adventu  Principis  disseminando, 
certam  eis  auxiliorum  spem  facere.  Quibus  illi  ani- 
mati,  trés  omniuo  hebdomadas  variis  victoriis,  ac 
congratalationibus  transegere,  ignari  miseri,  qnantam 
ipsi  cladem  iamiamaecepturi  forent.  Bar  bari  igitur,  obsi- 
dione  iam  Hatvaniensi  soluta,  militíbusque  domnm  inde 
reversis,  veriti,  ne  si  principiis  non  obstarent  maiori- 
bns  eorum  successibus  resistere  nequaquam  possent, 
novas  vicissim  eopias ,  quam  maximas  possunt.  con- 
trahnnt.  Convenerant  enim  Barbari  non  solum  ex  vici- 
nioríbns,  sed  etiam  remotioribus  Praefecturis,  qnaecun- 
que  alicuins  momenti  esse  viderentur.  Qua  re  per  Vn- 
garos  quosdam  aurigas  cognita,  coepere  statim  Becz- 
kerekienses  consternari;  sed  urgente  eorum  fato, 
expectare  tandem  hostes,  et  marté  rem  discemere  sta- 
tuunt.  Appropinquantibus  igitur  Barbaris,  obviam  sta- 
tim excelsis  animis  progressi,  ita  aciem  instruxeruntt 
ut  primas  Vngari  obtinerent,  in  postrema  acie 
Rasciani,  Valachiquesubsisterent.  Erant  Torcarom  30 
circiter  millia,  cum  Christiani  quatuor  millium,  et  tre^ 
centorum  numerum  non  excederent ;  proinde  cum  im- 
par  omnino  conflictus  videretur,  ne  a  tanta  hominúm 
multitudine  pauciores  circumvenirentur ,  carris  se 
nostri,  ac  plaustris  moreScythicocircumdant,  seseque 
mutuo  cohortantur,  ut  simul  ac  tormenta  explodi  a  Bar* 
barís  viderent,  ad  evitandos  ictus  humi  confestim  pro 


108  10.  DEcn  BAROvn 

cnmberent  Dato  igitnr  pugnae  signo,  tanto  nostri  im- 
petu  in  Barbaros  incurrere,  iit  primo  statim  conatu  eos 
propellerent,  seu  quod  revera  hostes  ita  sentirent,  seu 
qnod  simulata  fuga  ad  tormenta  eos  pertraherent.  Ita- 
qne  tormentis  explosis,  inclamant  Vngari,  cedendum 
parumper  Barbaris,  dum  tormenta  exonerentnr,  atque 
intra  munitionem  carromm  recurrendum,  ne  ab  iis 
abstracti,  circnmvenirentur.  Dum  hoc  Vngari  faciunt, 
Rasciani,  et  Valachi,  qnos  in  postrema  statione  posi- 
tos  diximus ,  ratí  rem  iam  in  fuga  consistere,  terga 
protinuB  dánt,  et  se  in  pedes  se  coniiciunt  Id  ubi  Bárban 
conspexerunt,  acerrimo  statim  impetu  in  nostros  sese 
inferunt,  eosque  fortissime  resistentes  fundunt  atque 
fngant.  Ita  caesis  omnibus  viris,  quicunque  deprehensi 
sünt,  foeminis  avtem  ac  pueris  maximo  numero  in 
servitutem  abductis,  vix  ex  tanto  numero  trecenti  eva- 
serunt,  qui  documento  ceteris  essent,  ne  temere  arma 
contra  valentiores  sub  incerta  spe  auxiliorum  su- 
merent. 


j 


D£  BEB.    VNG.  DEC.  X.  L.  VI.  109 


LIBER  SEXTVS 


CAPVT  PRIMVM. 

De  Tartarorum  transitu  per  finem  Transylüaniae,  et 
ad  Sinanum  in  Vngariam  adventit. 

Interim,  dum  haec  aguntur,  Chereius  Tartarorum 
Chamus  (ita  ipsi  Imperatorem  snum  vocitant),  coati- 
nuis  Caesaris  Tarcici,  ac  Sinani  Bassae  sollicitationi- 
bu8  illectus,  coactis  octuaginta  circiter  millibus  homi- 
nom  in  Moldáviám  venit,  hoc  consilio,  ut  captata  ibi 
occiEtBione,  per  Transylvaniam  iter  faciendo,  in  Vnga- 
riam evadere,  ibique  se  Sinani  copiis  coniungere  pos- 
set.  Qnae  cnm  Principi  Sigismnndo  innotuissent,  coac- 
tis confestím  copiis  fines  Regni  nndique  moniit,  et  ita 
costodias  undiqne  disposuit,  ut  non  facile  in  regionem, 
et  natura  munitam,  et  exercitíbus  iam  firmatam,  hostes 
irrumpere  posse  crederentur.  Id  ubi  Tartari  per 
exploratores  cognovere,  postquamPalatinum  Moldavo- 
rum,  nec  precibus  evocare  ad  se,  circumvenireque  po- 
tuissent,  omnia  quidem  illó  ad  victum  necessaria  sup- 
peditante,  sed  tamen  insidias  eorum  attentíssime  Ük- 
terim  devitante,  in  confinibus  Poloniae,  ac  Decim 
alpes  montis  Karpatii,  Huztinum  versna  ez^ 
serunt,  tam  arduis  salebrosisque  itíneribnt 
de  qua  in  sequentíbus  dicemus,  disoordiA 
ac  prpceres  distraxisset,  nemini  onmiiio 


110  10.  DECn  BAROVn 

dubiam,  qnin  facillimo  negotío,  in  ÜBdem  alpibüs  ad 
unnm  omnes  circnmvenirí,  caedique  Barbari  potnissent. 
Emergentíbns,  et  praeter  spem  qnoque  suam  eTaden- 
tibüB  iis  ex   illa   alpinm  diíHcultate,  Huztínoqne  op- 
pido  Marmarusiae  appropinquantibns,  Caspar  Kornis, 
Praefectns  arcis  Huztiensis ,  cnm  subitaría  statím  mi- 
litüm  manu  occnrrit,  et  cnm  primo  in  eo8  impetn  facto 
antecnrsores  eornm  profligasset,  postea  concmrentí' 
bns  nndiqne  Barbaris,  et  universo  ex  alpibus  exercito 
emergente,  fusus,  atque  fngatns,  vix,  mnltis  snorum 
amis8is,  in  arcem  se  recipére  potnit.  Inde  misso  postea 
statim  nnncio,  sex  eqnos  iugales  cnm  cnrru,  aliaqQf 
tempori   ac  moribns  barbaromm   accommodata  ma* 
nera  Chamo  offert,  eumqne  vehementer  orat,  ut  qno- 
niam  haec  provincia  snb  tntela  Caesaris  esBct,  cni  et 
ipsi  operám  suam  navarent,  parcerent  incolis  terrae, 
seque  in  íines  Vngariae  ditionesqne  hostinm  confer- 
rent.  Pamere  barbari  postnlatis,  maximé  hoc  consilia 
ne  Transylvanos  in  tam  alieno  tempore  a  Caesaris 
Imperio  abalienarent,  índeqne  pancis   omnino  illatia 
detrimentis  Megyiesinnm,  qnod  vocant  anratam,  in  di- 
tionem  Vngaricam   irmpernnt.     Inde   longe   lateqne 
dispersis  eqnitnm  alis  cnm  ipse  Chamns  cnm  aelectis' 
sima  exercitus  parte,  in  medio  se  fortissimorum  mili- 
tum  continens,  rectnm  iter  tenderét,  Echedinnm  ver 
sns,  indeque  intet  Kallonm  et  Debreczinnm  in  fines 
Tnrcicae  iurisdictionis  incolumes,  pancis  amissis,  eva- 
sere.  Inandiverant  qnidem  Proceres  Vngariae,  ingen* 
tem  Tartarorum  mnltitndinem  ex  Moldávia  adversias 
se  adventare,  sed  Príncipis  Transylvani  promissis  cofi 
físi,  neqnaquara  credebant   fíeri   posse,  nt  transitn? 
ipsis  per  Transylvaniae  fines  concederetnr.  Sed  cnm  illa 
inter  Principem,  et  Consiliarios  contentio  exarsisset 


DE  REB,  VNG.  DEC.  X.  L.  VT.  111 

ingenti  cum  Principis  ac  bonorum  oranium  dolorefac- 
tum  tunc  fűit,  ut  barbari,  Vugaris  nec  opinantíbus,  ex 
improviso  supervenerint.  Nunciaverat  tandem  Korni- 
siuB  Stephano  Bathoreo  per  celerrimos  tabellarios, 
ut  quoniam  prodítione  nouuuUorum  Tartari  in  íines 
Vngariae  evasissent,  mature  sibi,  ac  suis,  ne  imparati 
a  rabiosa  gente  opprimerentur,  consulerent.  Is  cum 
non  pridem  soluta  obsidione  Hatv4iniensi ,  una  cum 
aliis  proceribus  exercitum,  quem  habuerat,  dimisisset, 
ignarus  in  tanta  temporis  angustia,  quid  facto  opus 
esset,  collectis  tamen  undiquaque  subitariis  copiis,  et 
praemisso  ad  explorandas  hostium  vires,  accersenda- 
que  ex  composito  Varadiensium  axilia,  Francisco  Ba- 
lassio,  iuvene  iam  in  militia  exercitatissimo ,  barbaris 
omnino  occurrere  statuit.  Balassius  excelso  animo  in 
antecursores  Tartarorum,  cum  suis  invectus,  cum  nec 
thoracem  nec  galeam  haberet,  a  barbaris  ciroum- 
ventus,  ac  nimbis  sagittarum  confectus,  magnó  sui  de- 
siderio  apud  omnes  relicto  interiit,  ac  vix  corpus  eius 
a  suis  asportari  potuit.  Qua  re  cognita,  multitudineque 
hostium  animadversa,  Stephanus  quoque  Bathoreus, 
non  appellentibus  commodo  tempore  tribuscataphrac- 
tomm  millibus,  quos  Tiffenbachius  Cassovia  ipsi  sub- 
sidio  miserat,  multis  id  suadentibus,  non  duxit  neces- 
saríum,  temere  se  illis  obiicere.  Ita  barbari,  tot  gen- 
tium,  Regnorumque  Principibus  misere  deceptis,  Thu- 
rinom  primo,  deinde  ulterius  progressi,  Sinani  se  co- 
piis coniunxerunt. 


112  lO.  DECII  BÁROVn 

CAPVT  SECVNDVM. 

De  Tartarortim  originey  ac  moríbus. 

Sed  antequam  ulterins  ín  hac  narratíone  progre- 
diamur,  hand  abs  re  fortassis  fuerit  panca  de  Tárta- 
rorum  origine,  ac  moribus  dicere.  Tartaros  ex  Scy- 
thia  oríundos,  haud  immerito  credimns,  ex  colonia 
earnm  gentium  prognatos  esse,  quas  inter  montes 
Caspios,  duplíci  qnondam  porta  Alexander  Magnós 
occluserat.  Hi  propriís  sedibus  egressi,  Georgianam 
imprimis,  montibus  Caspiis  íinítimam,  mox  Armeniam 
Maiorem  vastarunt,  et  sub  iugum  misemnt,  Persas  ín- 
cursarnnt,  et  Asíam  laté  popnlatí,  varías  regiones  sno 
Imperío  subíecerunt,  adeo,  ut  íam  íngenti  hominnm 
multitudíne,  ac  ínandíta  ímmanitate,  nontantamChrís- 
tíanis  omníbus  popnlís,  sed  ipsís  etíam  Turcis  terrori 
qnandoque  esse  consueverínt.  Homínes  sünt  infansto, 
tmcnlentoque  aspectu,  maxíma  ex  parte  statarabrevi, 
grandíbus,  bonísque  capítíbus,  crassis  ocnlis,  et  quos 
palpebrae  laté  contegentes,  parvosostendnut,  item  uaso, 
fronté,  facieque,  lata,  cervicibus  obesís,  ímberbes  ut 
plurimura,  ac  raris  in  superíore  labro,  et  mentő  bar- 
bís,  ad  umbílícnm  angustí,  sed  lateríbns  latis,  capíta 
ex  transverso,  ad  nostra  usque  tempóra  radentespraeter 
vertícem,  longosque  capillos  ad  aurem  usque  demít- 
tentes,  íasuper  crasso  quídem,  sed  tamen  agili  eorpore, 
brevíbusque  tíbíis,  ac  cruríbus,  a  puerís  equítare,  sa- 
gíttareque  docti,  liunquam  fere  pedibus  gradiontnr. 
Dum  iter  faciunt,  etiam  bobus  equítant,  Hamaxobío- 
rumque  more  pro  domíbus  currus  pellibus  opertosha- 
bent,  nunquam  fere  gradatim  íncedunt,  sed  aut  tar- 
dissínie,   aut  praecipitanter,   oratíone  utentes  tmnul- 


DE  REB.  VNG.  DEC.    X.  L.  VI.  113 

tuaría,  ac  clamosa,  venatores  optimi,  et  certissimi  sa- 
gittatores,  feras  loco  motad  prae  se  fugant,  mox  in  cho- 
reae  speciem  actas,  telis  veluti  ludentes,  confodiunt. 
HÍ8  equi  8unt  dociles,  et  externa  quidem  specie  macir 
lenti,  sed,  supra  quam  cuiquam  credibile  sit,  veloees, 
et  robusti,  qui  hordeo  pascuntur,  neque  ferreis  soleis 
pedes  muniuntur,  exempla  suppliciorum  divinitus  gen- 
tibus  immissorum.  Magna  ipsorum  pecorum  copia, 
quando  sola  carne  equina,  vei  bovina,  vei  etiam  quan- 
doque  humana  contenti,  tam  vino,  quam  frumento  fa- 
cile  carere  possunt.  Catne  semicocta  pro  cibo,  iure 
eiu8  pro  potu  utentes,  nam  equinum  sanguinem  in  de- 
liciis  habent,  lacte  tamen,  et  miliő,  pulmentoque  deli- 
catiores  utiintur.  Religionem  cum  Turcis  communem 
habent,  ac  unusquisque  Dei  fídem  se  colere  dictitant, 
sed  nulla  cum  religione  laude,  ac  oratione  prosequun- 
tur,  idola  quaedam  a  se  formata  venerantur,  Chamum 
sen  Regem  suum  Dei  fílium  agnoscunt,  somnia  obser- 
vant,  vagos,  et  veneficos  colunt,  daemones  in  idolis 
responsa  reddentes  adorant,  omne  genus  scelerum  im* 
pnne  perpetrant.  Sünt  etiam  efieminatae,  inauditaeque 
libidinis,  quippe,  qui  non  modo  in  maríbus,et  foemi- 
nis,  sed  ne  in  bestiis  quidem  suum  furoreia  explere 
queant,  belluae  magis,  ac  monstra,  quam  homines, 
more  Turcico  plures  uxores  habent,  a  matre  et  sorore 
tantum  humaniores  abstinent,  reliquos  cognationis  gra- 
dus  pro  nihilo  ducunt.  Praeterea  usque  adeo  immanes, 
ut  nec  senes  revereantur,  nec  infantes  misereantur, 
sanguinem  humánum  aeque,  ac  aquam  haurire  non  for- 
midant,  caedibua  exultant;  hostium  alios  e  rupibus 
dánt  praecipites,  alios  positis  supra  collum  saxis,  col- 
lidunt,  plerisque  delitescéntibus,  cum  telő  transverbe- 
rant,  prosilientemque  inde  cruorem  sugunt;  capitacae- 

MONYM.  HVNO.  HIST  —  SCRIPTORES  XVII.  8 


114  ÍO.  DECII  BAROVn 

8Í8  non  ampatant,  sed  gutture,  ventroque  lethaliter 
vnlnerato  aures,  vei  nares  cordaque  execta  in  testi- 
monium  victonim  a  se  hostium  secnm  asportant.  Sünt 
ad  haec  astu,  ac  perfídia  plns  qnam  pnnica,  et  bar- 
bára; nam  cnm  alíquod  oppidum  obsident,  blandiimtnr 
mirum  in  modnm  oppidanis,  eosqne  ad  deditionem 
bortantur,  mnltaque  iis  poUicentur,  mox  voti  compotes 
facti,  promissis  non  servatis,  captos  onmes  ad  nnurn 
partim  caednnt,  partim  in  diram  servitutem  redigunt 
Itaque  dolo  magis,  qnam  viribus  dimicant,  et  in  certa- 
men  descensnri,  pernices  qnosdam  eqnites  praemit- 
tnnt,  qni  nihil  rapiunt,  caedontqne  pecora,  obvíos  don. 
taxát  qnosque  obtroncant,  ant  fugant,  post  hos  immit- 
tunt  alios,  qui  praedas  agant,  ettamqnam  canes  saga- 
ces  miris  artibus  miseros  homines  inquirant. 

Prospectis  hostibns  mnlti  ex  agmíne  prodennt, 
qui  ubi  ad  congressum  venere,  iactistribns  quatuorve 
telis  protinns  ad  suos  regrediuntur,  ut  ad  posítas  in- 
sidias  eos  alliciant,  id  ubi  factum,  eos  conf estim  cir- 
cumveniunt,  ac  obtruncant.  Si  magnum  adversns  se 
exercitum  conspicantur,  declinata  pugna,  trídno  retro- 
cedunt,  et  aliam  regionem  aggressi  diripiunt,  in  mu- 
nitissimis  quandoque  locis,  usque  adeo  morantur,  ut 
furtim,  et  ex  improviso  incautum,  vei  divisum  exerci- 
tum hostium  adoriantur.  Principes  eomm  in  pugnam 
non  descendunt,  sed  procul  inter  pueros,  ac  foeminas 
in  equis  praelia  suorum  spectant.  Quandoque  etíam,ut 
maior  copiarum  numerus  appareat,  humana  equis  si- 
mulacra  imponunt.  Hosti  fortissime  pugnanti  fugae 
viam  patefaciunt,  et  tam  aversi,  quam  adversi  aeque 
tela  in  hostes  coniiciunt.  Cum  aliquam  invasuri  sünt 
regionem,  antequam  ad  illám  perveniant,  latissimnm 
agmen  faciunt,  ubi  verő  ad  fines  eius  appulram  est, 


DE    EEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VI.  115 

noctu  montes,  qui  circacircom  sünt,  dispositis  equití- 
tibus  occnpant,  mox  illucescente  die  pernices  eqmtes 
ad  campos  emittunt,  qnipassim  cuncta  ferro  flammaque 
misceant,  ita  homines  citato  tumultu,  dum  ad  sylvas 
properant ,  et  sibi  qiiisque  consnlit  in  insidias  inci- 
dunt,  caedunturqae.  Saepenumero  BtrenuoÉt  nactí  hos- 
tes  fugiunt,  fugaque  facta,  post  se  eos  alliciunt,  demum 
longo  cursu  defatígatos,  subito  conversi,  adoriontur. 
Non  raro  etiam  depressiinpraelioexindustria^  ut  ho8- 
tem  admittant,  mox  admissum  in  sibilum  coacti  cir- 
cumyeniunt.  Quacunque  iter  f aciont,  dira  confestím  fa- 
mes  ubique  consequitur.  Nam  propterfrustulumcarnis 
vivum  mactare  bovem  non  dubitant,  ceterum  quos 
auferre  nequennt,  perinde  nt  homines  capite  trnneant. 
Victu,  uti  iam  dictum  est,  tam  foedo  utuntur,  nt  pedi- 
cnlos,  mnlas,  canes,  feles,  lac  prae  ceterís,  et  sangoi- 
nem  eqninnm,  hnmanasque  carnes,  maximé  inimicorum, 
avide  comedunt.  In  Cnmano  quidem  bello  cum  mnltos 
captivos  haberent,  omnes  decimarnnt,  decimatosqne 
percupide  devorarunt,  sed  et  in  penultimo  eornm 
egressu,  dnm  Tokajnm  obsiderent,  hnmanas,  invitatis 
tam  Tnrcis,  qnam  Chrístianis,  appositas  ad  vescen- 
dnm  carnes,  ab  ocnlatis  testibns  accepimns.  Patinás 
habent,  et  ollas  aereas,  easqne  secum  semper  gestant, 
sed  nnnqnam  pnrgant,  ut  qui  sordibus  magis  delecten- 
tnr,  qnam  eas  abominentur.  Habitn  utnntur  nigro  ge- 
nntenns,  qno  nec  brachia,  nec  latéra,  nec  pectns,  ne- 
que  reliqna  pars  snpra ,  infraque  nmbilicnm  tegitur. 
Indusiis  pleriqne  carent,  et  nisi  summnm  frigus  impe- 
diat,  nndi  quandoqne  incedere  non  embescnnt.  Pileis 
utuntnr  variis,  maximé  tamen  in  mitrae  speciem, 
corio,  laminaque  ferrea  brachia  muninnt,  potiores  ta- 
men galeas  e  corio  fingunt,  pauci  lanceis,  ac  scutis, 

8* 


116  lO.  DECIl  BABOni 

frameisqiie  abnndant,  arciii  tantam,  ac  equestri  perni- 
dtati  confidont.  Siqnis  e  plebe  lethali  morbo  affida- 
tnr,  in  eina  statíonem  haata  defigitnr,  pfleo  ni^ro  prae- 
fixo,  eo  TÍao  intrat  nemo.  aed  clam  vita  fonctiis  sepe- 
Utnr ;  in  aepnicro  eins.  ai  occaaio  auo  ipaos  more  nti 
permittat,  menaam  ante  iUam^scyphameqmni  lactia,et 
camia  alveolnm  statnunt  quibna  adüdimt  iamentnm 
cnm  pnllo,  et  phaleratnm  eqnnm.  Hia  confectía,  iumen- 
tnm  illnd  comedunt,  einaque  corínm  atramine  comple- 
tnm  in  patíbolo  anspendunt  comeatiqne  eqni  osaacom- 
borunt  Siqnis  eminentioris  fortnnae  vita  exceaserít, 
cnm  pretiosiasimo  babitn  bnmi  etiam  reconditnr,  trí. 
gintaqne  diebus  Ingetnr.  Principea  anteqnam  exapi- 
rent,  senmm  delignnt,  qnem  secnm  vivnm  sepeliendniD 
cnrant ;  ita  non  tantnm  vivi,  aed  et  mortni  diriaaimae 
immanitatia  lande  delectantnr. 


CAPVT  TERTIVM. 

Dt  horrenda  Tartarorum  immanitate  ,  qiiam  in  hoc 
recenti  expeditione  perpetrarunt. 

Quatnor  iam  expeditiones  in  Vngariam  ab  immani 
Tartarornm  geiite  snsceptas  fuisaC;  ex  hiatoriia  com 
pertnm  habemus.  Prímám  irruptionem  hnc  fecere 
regnante  Béla  Quarto,  qnem  etiam,  vastata  prins  cm- 
delissime  tota  regioné,  ad  insiilas  maris  Adriatici  ex- 
pulere.  Inde  postea  Rex,  postquam  exacto  in  Vngaria 
triennio,  foedissimi  hostes  abcessissent,  anxiüo  Rho- 
dianornm  crucigeronim,  et  Frangepannm  comitnm  in 
pristinam  digiiítatem  restitntus.  Alter  eomm  ingreasns 
incidit  in  tempóra  Ladislai  Quarti,  qui  Stephani  qnintí 
filiuB  fűit,  quando  Tartari  totam  regionem  longe  laté- 


DE  )U:B.  VNG.  DEC.  X.  L.  VI.  117 

que  ad  Pestinum  usque,  direptionibus,  acincendiis  ab- 
sumpserunt,  et  anno  deinde,  postqnam  irrupsi88ent,se- 
quenti,  ingentíbus  cum  spoliis ,  eo,  unde  venerant, 
redierunt.  Tertium  eorum  bellum  adversus  Vngarram 
exstitit  memória  patrum  nostrorum,  quo  tempore  So- 
lymanni  Caesarís  authoritate  exciti,  partes  snperioris 
Vngariae  ultra,  citraque  Tybiscum  laté  discursamnt, 
praedas  abegerunt,  et  innumera  utriusqne  sexus  mul- 
titudíne  hominum  in  tristissimam  servitutem  abdncta? 
postqnam  Solymannus  Zigetho,  Gyulaqne  potitus,  e 
rebus  humanis  excessísset,  in  Scythiam  abscessere. 
Anno  posthaec  nono  et  vigesimo,  cum  multiadhucBU- 
peressent  e  Tai;tari8,  qui  diram  illám  Vngariae  de- 
vaBtationem  degustarant,  vei  ut  manumissionem  e  servi- 
tute  impetrarent,  abiurata  Christiana  religione,  Ma- 
humethanam  amplexi  fuerant,  sollicitationibu&  Caesa- 
saris  Amurathis,  ac  Sinani  Bassae  non  diffículter  eo 
se  impelli  passi  Bunt,  ut  quartam,  et  utinam  postremam 
in  Vngariam  martialis  ludi  aleam  susciperent,  expe- 
ditionem  eo  conatu,  et  quasi  secum  ipsi  certaturí,  et 
superiorum  temporum  crudelitatem,  inaudita  dirítate 
superaturi,  talia  facinora  ederent,  qualia  ne  fando  qui- 
dem  mortales  audivissent.  Vt  tamen  documento  sit 
Christíanis  Principibus,  cum  qualibus  non  dico  homi- 
nibus,  sed  monstris,  ac  belluis  teterrimis  negotium  sit 
ipsis:  visum  est  hoc  loco,  unum  atque  alterum  inau- 
ditae  crudelitatis  eorum  exemplum  in  vulgus  edere7Ut 
iis  iam  tandem  Christiani  expergefacti,  discant  una- 
nimi  consensu  bellum  in  barbaros  suscipere.  Ludus 
fűit  ipsis  ac  iocus  infantesinaéraproiectos  dissecare, 
vei  palis  vagientes  cervicetenus  affigere.  NuUi  prope- 
modum  viro,  vei  etiam  provectioribus  aetate  foeminis 
pepercere,   sed   omnes  sine   ullo  aetatis  aut  sexos 


118  lO.  PECH  BASOYII 

discrímine  crudelher  macUvere.  Virgnie8tjimeii,ac8e 
lectioreft  matronms,  qnas  vei  aliqna  fonna  insignior 
yel  aeUs  florída  commendaret,  ad  inaaditam  libidinem 
explendam  reservamnt,  qaa  nftqae  adeo,  plerasque 
eamm  hámi  religatas,  promiscae  excniciamot,  nt  mor- 
tem  propter  id  dedecos  complnres  eamm  obierint  lm- 
maturas  Yirgínes*  ac  pneros  cnidelissima,  eaqae  ne- 
fanda  venere.  enecatos,  passim  in  vüs  abiecenmt 
Coram  virís  nxores,  et  parentibns  filias  incestare  pro 
Yoluptate  dnxenint.  Discnmbentíbus  afl  cibnm  su- 
mendnm,  vincti  cnideUssime  captívi  mensanun,  sedi- 
linmqne  vicém  praebnenmt.  Effossos  in  coemeteriis 
mortüos  transfigere.  et  in  ernta  praedae  stndío  cada- 
vera  Baevire  volupe  illis  fűit.  Boves  anteriore,  et  pos- 
teríore  parte  excoriatos,  et  buís  eomm  cmdis  tergorí- 
bu8  colligatos :  captivas  item  foeminas,  ac  virgines 
detractis  ad  opprobrinm  vestibus  concatenatas  peco- 
mm  instar  ante  se  nndas,  etflagrísTartareis,  nbiprae 
laBBitndine  ire  non  possent,  immanissime  caesas  ege- 
mnt.  Sitientes  prae  moerore  laboribusqne  pneros,  ac 
virgines  eqaino  lacte  potavere.  Esorientes  semicocta 
carne  equina  cibavere.  Praegnantesmulieres,  nnacuia 
immatnris  partibus  dissecuere,  ut  situm  eornm  in  ntero 
matemo  spectarent,  et  hoius  dirissimae  anatómiáé  spec- 
taculo  ocnlos  exnltabundi'pascerent.  llorret  animnsco- 
gitare,  et  pudet  me  reliqua  inauditae  immanitatis  ge- 
nera,  quae  nos  ipsi  pene  oculis  nostris,  hac  tristissima 
tempestate  conspeximus,  vei  certe  ab  oculatis  testibus 
accepimus,  singillatim  recensere.  qnando  qnaecnnqae 
crudelitatis  facinora,  vei  Busirídis,  vei  Lycaonis,  vei 
Phalaridis,  a  veteribus  decantata  com  his  conferantnr, 
ne  minima  quidem  ex  parte  ea  aeqnare  posaint;  nimi- 
ram  haec  omnia  crndelitatis  monnmenta,  qaaeconqie 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VI.  119 

unqnam  nsque  fuerint, '  sine  controversia  Buperamnt. 
Tales  sünt  adyersarii,  teles  hostes  nostri,  qaos 
Christíani ,  dum  inter  se  digladiantur,  in  sinus  suos 
excipiuut,  et  ad  petendas  cervices  admittnnt. 


CAPVT  QVARTVM. 

Qtta  ratione  et  quo  pacto  Transylvani  a  Turcico 
Imperio  desciverint. 

Sed  ut  iam  ad  seriem  ipsius  históriáé  redeamns, 
dicendum  imprimis  videtur,  quam  ob  cansam,  et  quo- 
modo  Transylvani  a  Turcico  Imperio  sub  cuius  tutela 
pacatum  regni  statum  XXX  circiter  annis  tenuerunt, 
desciverint,  et  Moldáviám^  iuxta  ac  Transalpinam,  ab 
obedieutia  Turcica  abduxerint  Igitur  postquam  Ge- 
orgius  Ravazdius,  qui  Principis  Transylvani  nomine 
Constantinopolim  profectus  fuerat,  tandem  inde  rever- 
sus,  et  Alibegus  eundem  subsecutus,  uti  supra  de- 
monstratum  est,  copiosa  oratione  Principi,  atque  con- 
siliariis  exposuissent,  omnes  Sinani  conatus  ad  dele- 
tionem  Transylvanorum  intendi,  ideraque  Barbarorum 
nonnulli,  quos  ex  animis  fídeles  iam  pridem  Transyl- 
vanis  fuisse  multis  argumentis  cognitum  antea  saepe- 
numero  fűit,  literis  occultissime  datis,  ad  Principem 
instantissime  confírmassent :  re  secum  diu,  multumque 
deliberata,  cum  et  suum,  et  patriae  periculum  praefo- 
ribus  adesse  videret,  coepit  tandem  Princeps  a  Tur- 
cico foedere  magis  atque  magis  alienus  esse.  Id  cum 
iis,  quos  ob  singularem  prudentiam,  ac  rerum  expe- 
rientiam  a  consilüs  habebat,  data  occasione  exposuis- 
set,  et  quid  in  tanto  rerum  discrimine  iam  facto  opus 
^ssetf  cum  iisdem  saepe  tam  privátim,  quam  publice 


120  10.  DECII  BABOVII 

in  ip80  consilio  disquireret:  ecce  quam  commodissioe 

Bupervenerunt   legati  Pontifícis  Maximi ,    Archidutií 

Austriae,  et  Proregis  Vngariae  inferioris,  qaibns  oíh 

nibns,  ut  de  hac  ipsa  re  cum  Príncipe  agerent  prc^ 

positum  idem  nnu  mqne  fűit.  lis  cum  senatas,  postnlu^ 

tibuB,   Becreto  ac    singniatim  datus  fuisset,   coepert 

pluribus  verbís  Principi   ac  tóti   consilio  ostendere. 

quomodo  Barbari  contra  ius  fasque  imprímis  Voga 

riam,  deinde  per  fata  eius  universum  Christianum  or 

bem,  sub  immanissimae  tyrannidis  iugum  mittere  su 

tuerint.  Quamvis  autem  Transylvania  ipsa  multís  m 

annis  Imperio  Turcico  affixa,  mediocrem  pacem,  a: 

tranquillitatem  habuerit:  con8taretamenomníbu8,qD0( 

nec  ipsosTransylvanos  lateret,  quam  dimm  SioaB^ 

propositum,  ex  praescrípto  accon8en8uip8in8^letCa^ 

saris,  primum  Vngariam,  dehinc  Transylvaniam  ipsAS^ 

atque  adeo  totum  Chri8tianum  orbem  tyrannidi  su- 

snbiiciendi  susceperit.  QuibuB  omnibus  satís  snperqor 

con8ÍderatÍ8,  statuimuB,  inquiunt,   coniunctis   virite 

ac  consiliis  arma  contra  iuratos   Chrístiani  nomifii: 

hostes   sumeré,   ac  sacram  more  maiorum  noBtroms 

expeditionem  suscipere.  Proinde  cum  et  vos  eiusdec 

gentis,  eiuBdem  religionÍ8,  eiuBdem  denique  perics!: 

80cieta8  nobis  obstringat:  antequam  quicqnam  moE^ 

remur,  voluimus  vo8  tantorum  principum,  atque  ade^ 

totius  Chri8tiani  orbis  nomine,  8erio  monere,  nt  per 

specto  extremo,  quod  vobis  iuxta,  ac  nobis  imminere^ 

discrimine,   in   societatem    sacri   huius  belli,   contn 

publicos  cummunesque  hostes,  sponte  vos  nobis  (s^i 

iungeretis.  Audita  hac  legatorum  oratíone,  honorifi(> 

Princeps  eos  habitos,  bona,  ut  decebat,  cum  spe  a  > 

dimisit.  Ne  tamen  quicquam  sine  consiliis  eonim,qii^ 

rum  prudentía  feliciter  tamdiu  provinciám  administm 


DE    REB.   VNG.  DEC.  X.  L.  VI.  121 

Bet,  agere  videretur,  conventum  indicit  Albam-Iuliam, 
non  generalem,  neque  solito  modo  partialem,  sed  ta- 
lem,  in  quo  duodecim  consiliarii,  comites  item,  et  ba- 
rones  fere  omnes,  et  viri  aliquot  illustres  adessent- 
mis,  ubi  iam  convenissent,  per  Volffgangum  Kovacio- 
cinm,  hominem  prudentem,  pariter  ac  sapientía,  fa- 
cundiaqne  singulariter  excellentem^  tria  potissimum 
deliberationÍB  capita  proponit:  qno  in  statn,  cardineqne 
reBpnblica  versaretur;  quid  propositi  Sinanns  de  oc- 
cnpanda  provincia  haberet;  postremo  quid  Pontifex 
Romanus,  Mathias  Archidux,  et  Proceres  Vngariae  a 
Principe,  atque  adeo  ab  ipsis  Transylvanis  postulent. 
Responsum  est  a  consilio  Principi,  hanc  rem,  de  qna 
consulendnm  foret,  qnoniam  tanti  esset  momenti,  ne- 
quaquam  statim  decidendam  esse.  sed  interponendum 
aliqnid  spatii,  quo  diligentius  de  ea,  ii,  quorum  inter- 
esset,  cogitarent.  Nam  et  priusquam  incipias  consulto, 
et  ubi  consulueris,  mature  facto  opus  esse,  deliberan- 
dumque  diu,  quod  semel  statui  debeat.  Post  multa  igi- 
tur  procerum  colloquia,  et  habitos  ultro  citroque  ser- 
mones,  deliberatio  tandem  dilata  est  ad  conventum 
generalem,  quem  Albam  iterum  luliam  coegit. 


CAPVT  QVINTVM. 

De    oratione   Principis  Sigismundi   ad  Provinciales, 
eorumque  ad  eam  resjponsio. 

Postquam  igitur  Albae  ad  praestitutum  diem  tota 
ferme  nobilitas  coiit,  Princeps  non  in  summo  templo, 
quod  ibi,  Michaeli  Archangelo  sacrum,  a  loanne  Cor- 
vino  fűit  aedificatum;  quo  in  loco  antea  generálé  con- 
8ilium  haberí  consueverat,  sed  in  ipsa  aula  voluitcon- 


122  10.  DECII  BAROVII 

ventam  peragere.  Eo  ubi  cnnctí  ordines  conTenen 
Princeps  primum  per  Volffgang^m  Kovadodttm  ca 
cellaríüm,  coepit  tria  illa  capita  príoris  orationis^ 
tíuB  eunmerare,  et  propósitumdesciscendi  a  Tnrcisscf 
8im  homíniboB  inculcare.  Sed  cnm  animadvertis^ 
canctantíus  omnes  ordínea  sqíb  postnlatis  respond^ 
coram  aibi  hanc  rem,  seríoqne  agendam  ratas,  foni 
in  coDspectum  nobilitatís,  qnae  in  exterios,  mainsqt 
anlae  palatíum  convocata  fberat ,  praesenti  tm' 
prodiit,  et  nniversos  in  concionem  evocando,  circisr 
stantíbus  dextra  laevaqne  summiaconailiariiB  Stepk 
et  BaJthasare  Bathoreis^  Alexandro  et  Francisco  Ker 
dii8,  Francisco  Gesztio,  Stephano  Bochkaio.  Vd 
gango  Kovaciocio,  Pancratio  Sennyeio,  GeorgioVi* 
et  ceteris,  quos  omnes  recensere  non  estnecessarii 
orationem  summa  cum  omninm  attentione  talemexof 
sus  est :  Non  snm  inquit  nescius.  proceres,  qnoia^ 
me,  tenera  imbecillique  aetate  mea  neqnaquamc^s 
tempta,  in  Principem  huius  provinciáé  elegeritis.  i** 
proculdubio  fine,  ut  charíssima  provincia  nostea  i^- 
gubernatione,  ac  diligentissima  adminiatratione  s^ 
contra  tot  tantoramqne  hostinm  insnltos,  sarta  teci 
qne  conservaretur.  Id  me  semper  habnisse  propo^ 
ac  etiamnum  habere,  testőr  ipsnm  Demn,  cnius  grst 
ac  bonitate  tot  iam  annos  gubemacnlis  hnins  pro^^ 
ciae  fideliter  praesideo.  Verumenimvero  pro  ca  ^ 
cnra,  ac  sollicitudine,  qnam  erga  pátriám  dies  < 
noctes  gero,  ex  multis,  iisque  certissimis  indicUs  ^ 
növi,  omnes  Barbarornm  conatus,  atquemachinatioi^ 
in  deletionem  patriae  nostrae  regionis  tendere: 4^' 
ita  statútum  esse,  ac  firmissimeabeÍ8decretum,oiBS^ 
sibi  tam  certo  persuadeant,  ut  nec  precibus  ullis,  ^ 
omni  opum  nostrarum  effusione,  totiusque  Eegni  g** 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VI.  123 

immntare  unquam  illud  queamus.  Quae  cum  ita  sint, 
mearum  esse  partium  existímavi,  hoc  tempore,  peri- 
culum  hoc  patriae  publice  omnibus  significare,  et  ad 
deliberandum  proponere,  ut  úniversi  mecum  singilla- 
tim  de  commuui  salnte  sua  consilia  commnnicent, 
soffragiaqae  libera  ad  me  deferant.  Quod  si  certis  ra- 
tionibus,  firmissimisque  argumentis  demonstrare,  per- 
suadereque  singnlis  potuero,  proposítum  menm  esse 
necessariom :  aequum  érit  omnes,  deposita  pertínacia, 
pedibus  in  meam  sententiam  contendere.  Sin  verő  mi- 
nus:  profiteor  me  nemini  hoc  nomine  vim  illatnmm, 
sed  maioris,  meliorisve  partis  consilia  etiam  hac  in  re 
libenter  secuturam  esse.  Nemo,  ut  quidem  mea  fért 
opinio,  plura  a  me  iure  ipso  sperare  posset,  quam 
quae  pro  ratione  mei  muneris,  quo  divinitus  dato  fun- 
gor,  praestare  teneor ;  nec  plura  de  me  poUicere  velim, 
quam  quae  debeo.  Illud  sancta  íide  testőr,  ea  me  erga 
pátriám  charitate  animatum  esse,  semperque,  dum 
vixero,  főre,  ut  mortem,  iuxta  atque  vitám  communem 
mihi  vobiscum,  ac  cum  patria  cui  natus  sum,  semper 
esse  velim,  atque  cupiam.  Quid  enim  gloriosius  un- 
quam salutariusque  Principibus  etiam  apud  seram 
posterítatem  esse  posset,  quam  pro  aris,  ac  focis,  pro 
lege,  et  pro  grege,  pro  religione,  atque  Deo  ipso,  eius- 
que  gloríae  patroeinio,  si  necessitas  ita  tulerít,  vitám 
profundere  ?  Equidem  tamdiu  velim  esse  superstes, 
donec  pátriám  videó  superstitem,  ac  bonis  legibus,  li- 
bertateque  florentem :  ea  perdita^  quis  sanae  mentis 
cupiat,  etiamsi  maximé  possit,  vitám  miseram,  ac  de- 
formem  agere  ?  Sed  non  est  tamen,  quod  de  salute 
Regni  nostri  prorsus  desperemus  animosque  despon- 
deamus.  En  hoc  tempore  Christianus  orbis,  qui  iam 
facto  foedere,  unanimi  consensu  arma  contra  saevissi- 


10.  DECII  BAROVI] 

muni  tyranmim  suroptoriiB  est,  8p< 
atque  iiatrocinium  poUicetUF,  nos 
saeri  buiiis  belli  sollicite  in  vitat, 
iionem  amiserimus ,  iuratisque 
hostibns  potius,  qnam  Christianis,  ; 
quus  eailem  religionis,  roornni,  pa 
tioms  societas  nobis  coniunxit,  ac 
etiam  atque  etiam,  ne  pertinacia,  at^ 
biis  in  eam  fortunam  deveniamus,  ut 
nug  orbís  sponte  nobis  ad  defeii 
patríae  nostrac  amanter  offert,  id 
bus  lacrymis,  ac  precibus  sero  ta 
natu  ab  eo  petére  cogamur.  Me  q 
Priiicipem  habebitis,  qui  et  viven 
quandocunqne  necessitas  ita  tnleri 
Habnit  hanc  orationem  princeps  m 
adniiratione,  et  attentione  adeo,  ut 
publice  locutuft  fuísset,  multistunc< 
partim  facunda  sermonis  nativi,  lal 
tim  veneranda  quadam  vultus  a 
prae  tacito  í^audio  excusserit.  Pos 
atque  bm  sírni lia  alia,  maximo  cun 
dinum  araore  in  médium  gravi,  eí 
tione  protulisset:  Proceres  pro  tai 
Giira,  ac  paterna  affectione,  gratias 
et  quoniam  tanti  momenti  esset  ha< 
piis  in  médium  consulendi  petirer 
ravere*  Ita  principe  in  interiora  se 
sua  quisque  diversoria  petivere,  e 
deliberationibiiB  transegere.  Poste: 
tentiis,  convocatisque  consiliis,  res 
Regni,  eodem  convocati,  per  loani 
qnam  id  e  dignítate,  reque  Principis 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VI.  125 

gillatim  quotqnot  sínt  nobilinm  cum  eo  disputent,  ve- 
mm  constare  sibi,  quod  princeps  habeat  secum  sa- 
pientes,  usuque  rerum  exercitatissiroos  consiliarios. 
Proinde  quicquid  cum  iis  Principális  Maiestas  compó- 
iieret,  atqnc  communicatís  consiliis  concluderet,  quod 
quidem  ad  publicam  patriae  salutem  facérét^  ei  se 
uniyersos,  ac  singulos  summo  consensu  cessnros,  atque 
subscríptaros  esse.  Ita  conventn  soluto,  quisque  ad 
sua  dimissi  fuere. 


CAPVT  SíIXTVM. 
•  De  comitiis  armatis  Sahesiensibvs^  et  Thordensibus. 

Postqnam  comitia  fuerunt  soluta,  et  aliquot  quieti, 
apparatniqne  dies  concessi,  vix  duae,  tresve  hebdo- 
madae  transierant,  cum  ecce  Princeps  severissimum 
in  omnes  partes  provinciáé  edictum  promulgat,  uti 
omnes  ordines  armati,  in  campis  Sabesiensibus,  uno 
ab  Alba-Iulia  milliari  dissitis  conveniant,  partim  ut 
si  necessitas  ita  ferret,  obviam  hostibus  in  posset, 
partim  verő,  ut  quid  in  tantis  rerum motibusfacto  opus 
sit,  ulterius  consultaretur.  Turca  enim  cognito  iam 
Principis  perexploratores  animo,  coeperat  rursuseum 
artibus  circumvenire,  ac  adulationibus  ad  taedium  us- 
que  atque  nauseam  demulcere.  Eo  ubi  omnes  conve- 
nissent,  et  aliquot  dierum  Princeps  cum  consiliariis 
disceptationem  habuisset,  primus  BalthasarBathoreus 
quorundam  instinctu  in  transversum  actus,  tentoría 
sua  diripi,  asportarique  iussit,  omnibus  cordatioribus 
ex  eo  coUigentibus  főre,  ut  tristissima  inde  discordia- 
rum  semina  exurgerent.  Interim  nunciis.  acvariissub- 


126  10.  DEcn  BABOvn 

inde  ramoribuB  affertar,  Chereium  Tartarorom  Cb 

mnm,  cnm  ingenti  hominum  multítudineHuztíiiTímve 

Bus  tendere,  diramqne  tóti  provinciáé  minam  miniUri 

Exhorruere  omnium  animi,  et  cnm  consiliarios  nonpe: 

onmia  cnm  Principe   consentire  animadverteretnr,  e 

magi8  etiam,  ex  mmore  maximopere  veriti,  ne  tnai 

lentns  hostis  hac  occasione  nsns,  in  proTindamirnir 

perét,   omniaqne    ferro    atqne    flammís   absuiBem 

Haec   cnm   omninm  ocnlis   obversarentnr,  omDÍi<|t 

tnrbarnm,  atqne  confnsionnm  plena  essent,  placuite: 

Sabesiensibns  Comitiis  omnes  armatos  Tbordam  f- 

ficisci,  ibiqne  in  campis  libera  comitia  haberi,  caic: 

facilins  inde,  si  ita  necessitas  postnlaret,  occurri  Tir 

taris  posset,  tnm  verő,  nt  nova  de  iis,  qnae  noná© 

componi  ex  omninm  votis  potnerant,  rebns,  delibertí^ 

institneretnr.  Eo  nbi  mrsns  convenemnt,  nescio  (jK^ 

rnm  instinctn  coepere  animi  nonnnllomm  ex  proc«^" 

ribns  a  Christiano  foedere,  prioribnsqne  consnte  ^ 

Tnrcarnm  favorem  propendere.  Id  simnl  ac  Prinfí? 

Albae  cognovit,  et  sinistra  qnomndam  de  se,  reiefís 

prioribnB  statntis,  nova  sibi  consilia  ii  potissimum^ 

pissent,  qnomm  anthoritate  tnm  alia  omnia,  tam  etóB 

has  ipsas  res  molitns  fnisset,  nolnit  Tbordam  pp^ 

cisci,  qnoniam  cnncti  Ordines  armati  convenerantseí 

Kövarinnm  versus  discessit,  Baltbasariqne  Bathor^ 

mandavit,  nt  omnia,  nomine  snmmi,  nt  vocant,'geiiei3*| 

Iis,  se  abftente,  administraret.  Is  edicto  promulgatö^ 

nniversi  se  Claudiopolim  conferrent,  ipse  qnoquc  ife 

cnm  praecipnis  quibnsqne  proceribns  profect«8  (^ 

mitia  non  in  campis,  sed  in  ipsa  nrbe  haberi  voloit 


{ 


DE  BEB.  TNG.  DEC.  X.  L.  VI.  127 

CAPVT   SEPTIMVM. 

De  Prindpis  ad  Ordines  Regniliteris  eitisdtmque 
Claudiopolim  in  comitia  adventit. 

Princeps  cnm  paucis  FamiliaríbuB  iter  Kővári- 
im  versus  ÍDgressns,  nequid  praeter  deconim  digni- 
tis  Bnae  videretor  facere,  Kapliano  patentía  ad  om- 
^s  Regni  Ordines  diplomata  promnlgavit,  in  qnibns 
illamaliamessecausam  demonfitrat,ob  qnam  Thordam 

generalem  conventum,  ntíexsenatns  consnito  statu- 
m  erat^non  venerit,  quamquodcertocognoverít,  priora 
i  reiiciendo  foedere  Tnrcico,  novoque  cum  Christia- 
8  sanciendo  statuta  deliberataqne  ab  iis  immntata 
Tsus  esse.  Proinde  viderent  etiam  atque  etiam,  quid 
,^erent,  et  cur  a  prioribus  consiliis  desciscerent,  bene 
Tpenderent.  Quodsi  euim  Barbaris  rursns,  Christi- 
lique  nominis  hostibns  adhaerescerent,  et  qnae  semel 
»mmiini  consilio  statnissent,  rursus  ea  reseindenda 
dicarent,  eius  se  rei  anctorem  nnquam,  nee  fautorem 
tnrum,  neqne  etiam  in  comitia  eorum  ventorum  om- 
Qo  esse.  His  literís  in  conventn  lectis,  mira  protinus 
limorum  mutatio  secuta  est,  et  mnltornm  sententiae 

diversa  abiere.  Nontiulli  enim  praesertim  praeci- 
lornm,  id  Ordinibus  Regni  suadebant,  ut  qnoniam 
-inceps  inconsnito  discessit,  iret,  quo  vellet,  eique 
ias  snbstitneretnr.  Cnm  haec,  et  mnlta  alia  his  non 
simiiía,  qnae  non  necesse  dnximns  omnia  comme- 
yTSLTe^  a  praecipuorum  nonnnllis  palám  dicerentnr  : 
ta  fere  nobilitas,  cnm  Sicnlis^  ac  Saxonibns  nno  ore 
nclamat:  Principem  conf estim  esse  revocandnm,  eo 
mitiis  praesidente,  de  rebns  omnibus  deliberandnm 
idem,  statuendnmqne  esse.    Non  enim  sese  alium 


128  lo.  DEcn  BARovn 

nnqnam  eo  vívó  Principem  agnitnros,    nec  qoicquai 
nisi  eo  reverso  in  publicum  consnltnros  esse.  Ternr 
Í8  consensusOrdinnm  multos,  eosque  praecipnos,  din 
reversi  Principis   vererentur   indignationem.   VenE: 
tamen  qnia  saepe  vox  popnli,  tox  Dei  est,  tandei 
omnium  ordinum  congensn  coacti,  assensere  iis,  col 
mnnicatisque  consilíis,  qnatuor  viros  ex  omni  ordk 
elegére,  qni  Principem  reducerent.  li  fnere  Gabii 
Kendi,   Balthasar  Bogati,   loannes  Siger,   Alberti 
Snegh,  qui  omnes  eo  profecti,  Principi  persnasennit 
nt  veniret  in  conventam,  ibique  praesens,  de  rete> 
omnibBs,  qTiicquid  in  publicam  Regni  salntem  eedei^ 
videretur,   pro  arbitrio,  ac  potestate,  qnam  diTÍnits 
datam  haberet,  concluderet.  His  assensit,  et  cobsíB 
Francisci  Gezty,  ac  Stephani  Boczkai,  qni  dno  fest 
nantissime  illnni  insecnti,  singularem  ei  fidem  prae^ 
terant,    usus,   patríaeqne   opem  laboranti  ferre  ^ 
piens,  Ujvarinum  primnm  venit.  Ibi  occorrimt  ei  pii 
móres  Ordinum,  quos,  omnes  comiter  appellatc^.  i^ 
rosque  bonae  spei  a  se  dimisit.  Mox  literis  inde  ino 
mitia  missis  moram  adventus  sui  excnsat,  seqnepad 
post  ad  eos  venturum  poUicetur.  Id  abiOrdinesBcfi 
cognoverunt,  ingenti  omnes  laetitia  perfnsi,  tamqu^'- 
Patrem  Patriae  acceptnri,  obviam  Principi  adventáü^ 
gratulatum  effundunjur,  eumque  freqnentissima  ke 
nnm  multitudine  stipatum,  honorificentissime  sjbs^ 
cum  omnium  gaudio  exceptum,   in   diversorium  ^■ 
ducunt. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VI.  129 

CAPVT  OCTAVVM. 

De  renovato  desciscendi  a  Turcis  decreto^  captisque, 
ac  interfectU  nonmdlis  Magnatibus. 

Ibi  postquam  se  iam  in  tuto  positum  videt,  quam- 
vis  acceptae  iniuriae  altius  auimo,  quam  eredi  potuit, 
insederant,  nequaqnam  tamen  in  vindictam  protinus 
erumpendum  ratus,  iugenti  animo  iraenndia  dissimu- 
lata,  ne  extrema  ii,  quibus  succensebat,  desperatíone 
corrupti,  aliquid  obstinatius  molirentur,  singularem  le- 
nitatem  praeseferebat.  Tanta  enim  poUebant  ad  versa- 
rii potentia,  ut  maximé  verendum  fuerit,  ne  si  in 
manifestum  erumperet  bellnm,  plurimum  negotii  suis 
opibus,  ac  clientelis  Principi  facesserent  Cui  rei,  ut 
obviam  iret,  spem  nuUis  occludebat,  neque  occurren- 
tes,  ant  se  adenntes,  limis  oculis  intnebatnr,  sed  ea, 
qua  prins  comitate,  ac  facilitate  cum  iis  conversando, 
modo  de  rebus  seriis  deliberabat,  nonnunquam  etiam 
iocabatnr,  ac  cibum  snmebat.  Ne  gratiam  qnidem  pe- 
tentibns  eorum  nonnullis,  difficilem  se  praestabat.  Sed 
exorabilem  s?.  iis  praeter  omnium  opinionem  praebe- 
bat,  et  immemorem  se  iniuriarum  ostendendo,  inspe- 
ratam  praeseferebat  mansuetudinem,  ut  iis,  quibus  se- 
cum,  supra  quam  cuiquam  credibile  fűit,  indignaretur, 
fiduciam  suscítaret,  ac  metu  simul,  et  suspicione  omni 
liberaret.  Haec  ut  serio  a  se  agi  magis  omnibus  per- 
suaderet,  cum  varii  de  primatum  proditione,  ac  aliis 
id  genus,  ad  eorum  dedecus  pertinentibus,  rumores 
passim,  ac  sermones,  famosique  libelli  circumferren- 
tur,  edictis,  ac  diplomatibus  in  valvas  summi  templi 
affíxis ,  publice  prohibuit,  ne  quis  proceres  proditio- 
nig   insimularet,    neque   aliis   probri   generibus   vei 

JfONVM.  HVNO.  UT8T    —  SCRIFTORES.  XVII  Q 


130  lo.  DEcn  BAHovn 

publice  vei  privátim  afficeret.  Quisqiiis  seciis  facérét 
eum,  8i  nobilis  esset,  confiacatíone  bonornm,  si  antes 
plebeiüB,  capite  se  punitarnm  íntermmatns  eat.  Moi 
ubi  pancis  interiectis  diebus  conqnievisset.  intermp^ 
tum  comitíornm  carsum  continnari  íussit,  et  nt  coi- 
muni  omnium  ordinnm  consenBU  a  Tnrcico   foedeit 
descisceretur,  per  Cancellarium  amplissima,  et  tm 
quam  cygnaea,  ut  aiunt,  exponentem  oratione,  posts* 
lavit.  Quibus  Priucipis  postnlatis  acceptis,  et  noniuü 
1Í8  ultro  citroqne  sermonibua  ea  de  re  habitís,  Ja^^ 
tandem  omnium  consensu  societati  Tarcicae  nnncÍQi 
remissuB  fait.  Quibus  omnibus  rebus,  postquam  satb 
fiduciae,  ac  securitatis  adversaríis  íniecisset,  seqüent 
die  dominico  omnes  ad  se  acciri  iussit,  eo  colore,  t 
quibusdam  seriis  rebus  tractatis  se  sacra  accessunmi 
honoris  causa  deducerent.  Eo  ubi  omnes  adnnumcoE 
venissent,  et  iam  ingcnti  homiuum  mnltitadine  in  pb 
teis   deducendi   causa  commorante,    Magnates  eúm 
Príncipem ,    quasi  iamiam  proditurum,  praestolareo 
tur  :  inclamat  Princeps  per  fenestram  palatíi  praeto- 
ríanos,  et  an  fidem  sibi  praestare  vellent,  interrogst 
Ilii  paratos  se  ad  omnia  főre  respondent,  moxque  m^ 
mora  dato  signo  centuriones  ad  id  delecti  irrumpuBt 
in  illa  palatia,   in  quibus  proceres   commorabantm, 
eosque  confestim  comprehensos  vinciunt  Mox  sedaío 
tumultu,  qui  ingens  ex  ignorantia  rei  ortus  faerat,  di- 
versoria  vinctorum  procerum  occupantur,  et  ne  qiriá 
seditionis  a  clientibus,   famulisque  eorum  emergeret 
clausis  omnibus  portis,   custodiae  clvitati  ponuntnr. 
Exacto  ita  triduo  sub  auroram,  quo  penitus  momento 
inaudítae  magnitudinis  grandinem  multis  in  locis  de- 
cidisse  deprehensum  est,  Alexander  Kendi,  loanneá 
Ifiíu,  Gábriel  Kendi,  loannes  Forró,  Gregorius  Lite- 


DE  REB.VNG.  DEC.    X.  L.  VI.  131 

ratns,  apud  gemonias  civitatis  scalas  capite  tmncan- 
tur,  et  duobus  prioribus  in  templo  sepultis,  reliqui  in 
coemeterium  elati,  ibique  tumulati  fuere.  Reliqui 
eomm,  ita  in  cnstodias  divisi  fuere,  ut  Baltbasar  Ba- 
tboreus  cum  Volffgango  Kovaciocio  Ujvarinum,Pran- 
ciscus  cum  loanne  Bornemisza  Gyaluinum,  loannea 
Gerendi,  Albertus  Lónyai,  Georgius  Szalánci,  Baltba- 
sar Szilvásy  Albam  ducerentur.  Sed  ex  bis  quatuor 
posteriores  clementía  Principis,  vita  donati,  reliqui 
omnes  lege  lulia,  scilicet  Maiestatis,  nonnulli  verő 
etíam  ex  iis  Cornelia  de  sicariis  condemnati,  decimo 
quinto  post  priores  die  vitám  finiere.  Princeps  ut 
variis  bominum  ea  de  re  sermonibus  ac  iudiciis  satis- 
faceret,  longa  se  oratione  excusavit,  non  se  baec  cru- 
delitate,  sed  necessitate  coactum  fecisse,  et  quae  sibi 
mi  macbinati  fuissent,  in  eorum  capita  revolvisse;  se, 
xit  eorum  erga  se  benevolentiam  tueretur,  non  secus 
eos,  ac  patres,  et  fratres,  atque  adeo  pupillám  oculo- 
rum  observasse,  omnia  illis  erogaGise,  sibi  nibil  pro- 
pemodum  reliquisse.  At  verő  eos  pro  tantis  beneficüs 
pessimam  gratiam  sibi  retulisse,  ut  ipse  e  Regno  eli- 
mináretur,  aliusve  surrogaretur,  conatos  fuisse.  Quo- 
rum  omnium  locupletissima  se  testimonia,  ac  indicia 
propriis  eorum  cbirograpbis  comprobata  babere, 
Proinde  Deum  ipsum,  ac  coelos  se,  universosque  mor- 
tales  contestari,  non  se  tristissimibuiusipsorum  exitiL 
sed  se  ipsos  causas  esse,  quod  etiam  ipse  acerbissimo 
animo  toleraret.  Sed  quoniam  intersit  reipublicae, 
talia  exempla  severissime  vindicari,  ipsa  se  invitum 
necessitate  muneris  ad  baspoenás  irrogandas  descen. 
disse.  Hi8  atque  similibus  postquam  se  coram  tota 
nobilitate  excusasset,  dimissis  comitiis,  Albam  iptr 
quoqne  reversus  est. 

,  9* 


132  10.  DECII   BAKOVII 


LIBER  SEPTJMVS. 


CAPVT  PRIMVM. 

Sed  nt  iam  rebus  Transylvanicis  paulisperomis 
8is,  ad  Yngaricas  redeamus:  Sinanus,  qui  totam  hje 
mem  Belgrádi  commoratus,  símnlato  méta  in  taDtms 
apud  nostros  venerat  contemptum,  nt  nunqnam  ias 
copiam  pugnandi  facturus  videretur,  coactís  circiter, 
ut  perhibetur,  tercentis  hominum  millibus  Bndam  ve 
nít.  Id  ubi  soluta   iam  antea  obsidione  Hatvanensi 
Mathias  Archidux  accepit,  ratus  se  tantae  mnltitndiiű 
imparem  főre,  praesertim  cum  tentata  accerrinia  op 
pugnatione  Strigonii  mnltos  suorum  partim  armi8,par 
tim  pestilentia  amisisset,  coUectis  vasis  StrigonieDseiD 
obsidionem  intermisit ,   et  laurinum  versus  cnm  uni  • 
verso  exercitu  suo  se  recepit.  At  Sinanns  non  conten 
tus  Strigonienses  obsidione  acerrima  solvisse,  Tatasi 
arcem  per  deditionem  Georgü  Paxi  Praefecti  in  po- 
testatem   suam   redigit.   Inde    progressuS;    qnoniam 
Vesprimium  et  Palotám  superiori  anno  expugnaventt. 
quia  iter  Viennam  facientíbus  impedimento  esse  vi 
derentur,   omissa  in  praesens  ad  sinistram  Comaro 
miensi   arcé,   eam   civitatem  obsidendam   duxit,  qua 
capta  non  solum  Comarominm,  sed  etiam  alia  omnia 
Viennam  nsqne  firmamenta  facilius  capi  posse  vide- 
rentur.  Itaque  iter  in  nlteriore  Dannbii  ripa  faciens 
et  cuncta  obvia  ferro  atqne  flamma,  praesertím  verő 
Tartarorum  crudelitate,  qui  iam  se  illi  coninnxerant 


PK  REB.  vsa.  PEr.  X.  L.  VII.  133 

devastans.  mense  lulio  laurinuni  obsedit  iirbcm.  et 
iiatura  et  operibus  totíus  Vngariae  nmnitissimam.  lau- 
rinum,  alias  launiin,  ubi  olim  Bregethini  fűit,  Arabon 
amuis  allnit.  qui  ctiam  Germanica  lingua  Rabé  nomen 
ei  attribuit:  et  eum  ibi  Danubíüm  iufluat,  iiisulam  a 
conspectu  facit,  inanditamque  urbis  firmitudinem  niírum 
in  modum  auget  Moenia  habét  intns,  et  extra  aggeri- 
bus  offirmata,  qnae  ne  bellicorum  tormentorum  icti- 
bus  sint  obnoxia,  perpetuis  eoronantur  ambiilacris,  et 
in  coronae  speciem  superbarum  turrium  frequentia 
excoluntur.  Eamm  quaedam  a  quadratis  lapidibufi 
quadrangulares,  nonnuUae  lateritiis  rotundae  consur- 
gunt,  quibus  crateatae,  ferreaeque  insunt  fenestrae 
atque  ferrea  ostia,  ut  iis  eontra  iusultus  muniantiir, 
foveis  obdncantnr  undique  moenia  latis,  iuxta  at- 
que profundis,  et  quod  pluriraura  ad  robur  facit, 
duorum  celeberrimomra  flmiorum.  Danubii  ac  Rabae 
confluentia  muniuntur.  Supra  portás  urbis  quadratae 
turres  consurgunt,  tara  munitae.  ut  impetum  quemque 
maximumfacile  sustineant.  Suburbia  undique  eircum 
maxima  eflfanduntur.  urbemque  haud  aliter.  ac  arcéra 
complectuntur.  Vrbs  ipsa,  praeter  arcéra  in  ripa  Da- 
nubii miro  exstructam  artiíieio.  aedificia  habét  super 
bissima,  et  cum  urbs  tota  sit  pensilis,  infra  .soli  pla- 
nitiem  subterraneis  abundat  fomicibua,  vinariisqué 
ceUis  magna  laxitate,  ad  omnes  usus  accoraraodatissi- 
mis.  31ulta  in  ea  fiiere  sacerdotum  collegia,  sanctimo 
nialinra  claustra.  et  cetera.  quae  urbis  pracstantiam 
vulgo  adaugere  iudicantur.  Firraitudo  quirlr-m  oUih 
tonta.  ut  vei  Viennam  multorum  iudicio  Hrjp^rar/vi 
deatur.  quippe  eui  non  solura  Vngaria  pari:rr.  nllam, 
sed  ne  Gcrmama  quidem  raultas  MÍrníkH  habrii:rít.  Fmí 
omnes  Christiani  populi  speravfrrant    ttt  vjAlnJÜn  i 


134  10.  DECII  BAROVn 

id  communibus  expenBÍB,  volnenmt  Romani  Imperf 

atque  adeo    totíus   Christíanae   reípnblicae  nmcün 

propngnacnlum  esse.  EinsoppagnandaeSinanusdnií^ 

cem  rationem  secum  inivit,  terra  atqae  Dannbíol: 

continenti  quidem  cnm  fossae,   valIa,    ac  muri  losr 

robustísflimi,  et  ad  miracnlum  usque  munitissimi,  cr 

tormentis  bellicis,  quorDmingentemhabebatnumem 

nec  üUa  alia  ratione  Buperari  posse  viderentor,  co:l^ 

gns  tantae  hominum  maltítndini  aggerem,  tumulnmqi; 

ex  egesta  terra  faciendnm,  et  mm  is  advolnendnni  e: 

ravit  Id  quamvis  ingenti  laboré  fieret,  tamen  qiuc^: 

Bexve  hebdomadarnm  apatio  id  opus  absolvit,  et  & 

mnlos  aggeresque  admirandae  magnítudinis,  ita  icr 

nibns  admovit,  nt  ex  propinqno  iam  ea  tormentis  k 

licÍB  péti,  imo  et  scaÜB  superari  posBc  crederentnr.  L 

Dannbio,  qui  nrbem  alluit,  ita  oppugnationem  m&úx 

nt  qnoniam  oppidaui  omnem  suam  secnndom  Deo: 

Bpem  in  Matbiae  Archídncis,  qni  in  exteríori  Dani:: 

ripa  ex  adverso  in  ipso  nrbia  conBpectu  caatra  habé 

bat,  exercitn  coUocatam  baberent,  facto  ponté,  Istrs: 

transire^  copiasqne  intentare  statuerit.    Sed  navíi":: 

tranBire  neque  satis  tatnm,  neque  satis  fadle  arbir* 

batnr,  neqne  suae,  neque  Imperatoris  etiam  dignitit: 

eBBe  Btatnebat.  Itaque  etsi  summa  difficultaa  facier: 

pontiB  proponebatur,  propter  latitudinem,  rapiditat< 

altitudinemque  Danubii  omnium  totius  Eoropae  t 

viorum  maximi:  tamen  ut  faciliuB  boBteB  ex  improri 

adortos  propelleret,  omninoidBibi  contendendnin  eiis: 

mabat.   Rationem  igitur  pontiB  banc  instituit :  co«c; 

ingenti  materiarum  copia,  et  accitiB  undique  arti&: 

buB,  naveB  in  iuBula  Keviensi,.  quinque  infra  Bnds: 

milliaríbuB  disBita,  taleB  fieri  magna  arte  institmi' 

prorae  eBBent  angulareB,   puppeB  autem  praeacsU 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VU.  135 

tríangnlaresque,  duobus  utrinque  earum  lateribus  le- 
viter  in  pyramidem  quandam  fastigiatis,  ut  iis  rapida 
Dannbii  unda   magnó  impetu,    secnndoqne   decursn 
illata  scinderetnr,  faciIioi*que  ponti  statio  conciliaretur. 
Eas  igitur  postquam  carris  atqne   iumentis  in 
castra  devehi  cnrasset,  machinís  idoneis  in  flumen  de- 
misit,  et  admenaa  Dannbii  latitndine,  nbi  pontem  fa- 
céré Btatuerat,  pro  eius  proportione  in  ipsa  ripa  ca- 
tenis  colligavit,  et  interiectis  inter  singulas  sexpedum 
intervallis  ita  trabibns,  asseribns  instrnxit,  nt  facile 
in  alteram  ripam  continuata  illa  navinm  series  trans- 
dnci  posset.    Instrnctis  in  hnnc  modnm  navibuB,  et 
captata  nnbilosa  coeli  temperie,  iubet  tormenta  bellica 
ex  composito  in  castra  Matthiae  Archiducis  intendi, 
explodiqne  tanta  assidnitate,  ut  omnem  primo  Christi- 
anis,  quid  eo  praetextu  ageretur,  prospiciendi  facnlta- 
tem,  partim  fumo  ex  tormentis  evaporante,    partim, 
verő  nebulis  coeli   Danubio  incumbentibus,   penitns 
adimeret.    Interim    dum    quid   Barbarus   moliretur, 
Christiani  disquirunt,  Sinanusnaves,  iam  adeumusum 
concatenatas,  remisque   instructas,   summo  militibus 
Btndio  adnitentibus,  in  ulteriorem  ripam  transvehi,  et 
anchoris  in  flumen  deiectis  stabiliri  curat.  Quibus  per- 
fectis,  protinus  praedictonaviuminterstitio  admensura- 
tas  trabes  iniici,  trabibusque  assereres  imponi  mandat. 
Mox  magnum  tormentorum  maiorum  ac  minorum  nu- 
menuD  per  pontem  ante  se  transvehi,  iisque  aditum 
pontis,  ne  ab  ingruentibus  hostibus,  dum  milites  trans- 
portarentur,  interrumpi  posset,  firmissime  muniendum 
imperat.  Ipse  quoque ,  praemissis  lanizaris,  cum  cen- 
tum  circiter  selectomm  equitum,  peditumque,  quibus 
et  Tartari  intermixti  foerant,  millibus,  in  exteriorem 
ripam  évadit,   relictis  ultra  Danubium  reliquis,  qui 


136  lO.  DECn  BAKOVII 

obsessos,  ne  erumpere  poBsent,  urgere  non  desisterent 
Id  ubi  Mathias  Archidux  accepit,  primo  mirari,  ([i: 
ratione  Danubium  Barbari  tranBÍvissent,  mox  cogni^ 
ipsum  quoque  Bassam  cumingentímultítudinead^sr 
proditam  se  ratus,  quid  hoc  rei  esaet  Davidem  Vngnir 
interrogare.  Is  conscius  rei  bonc  Archiducem  ivk 
esse  animo,  quando  aliqua  duntaxat  exercitus  par* 
navibus  videretur  transportata.  Dum  haec  circa  Má 
thiam  aguntur,  iam  Sinanus  cum  transvecta  exercits> 
parte,  castris  Christianormn  instabat,  et  iamiam  b 
rupturus  videbatur.  Acciderat  autem  id  perincoinmf«k 
qüod  eo  ipso  tempore  Franciscus  Nádasdins,  Gt»c 
gius  Zrínius,  et  ceteri  nostrates  clari  militiae  dom 
cum  magna  Vngarorum  parte  ex  castris,  pancis  antr 
diebuS;  discesserunt,  ut  Tartaros,  quos  eo  ipsofc 
Sinanus  ad  depopulandas  eorum  ditiones  emiserati 
suis  finibus  arcerent.  Ita  Mathias  Archidux,  etprcNJ^ 
tione  Davidis  circumventus,  et  absentía  eomm,  ^li 
consiliis  snis  tam  inopinatae  Barbarornm  incorsioá 
similibus  iam  antea  rebus  saepenumero  exereitati,  re 
sisterentj  impeditus,  iubet  suos  paulatim  retrocedere 
Fit  ingens  certamen,  et  cadunt  utrinque,  quai 
plurimi,  eo  tamen  eventu,  ut  si  Barbari  nostris  fortm 
institissent,  actuia  eo  die  de  totó  exercitu  Christiaoo- 
rum  fuisset.  Sed  nihil  secundum  providentiam  De 
maiori  nostris  praesidio  fűit,  quam  quod  Mathias  Ar 
chidux  iugenti  animo  milites  ad  resistendum  cohona 
tus  sit,  sensimque,  ac  pedetentim  retro  cedendoB 
mandaverit.  Ita  Sinanus,  pulsis  Christianis,  castra  di 
ripit,  impedimentaque  omnia  cum  mille  circiter  cairi? 
onerariis  in  potestatem  suam  redigit.  Mox  ubi  se  vot 
sui  compotem  factum  conspicatur,  spoliis  onustus^  Da- 
nubium transit,  eaque  occasione  urbem    aggreditor 


DE  REB.  VNG.    DEC.  X.  T..  VII.  137 

Anteqnam  tamen  totis  viribus  oppugnatíouem  institue- 
ret,  hoc  commento  usus  esse  fertnr :  ad  sabmendos, 
qua  Danubius  alluit,  muros,  quos  tormentis  petére  ea 
ex  parte  non  poterat,  delectos  ex  calonibus  ac  lixis 
audaciores  cimbis,  ac  scaphis  imponit,  instrumentis- 
que  ad  subruendos  muros,  excavandosque  lapídes 
idoneis  instruit.  Mox  captata  occasione  sílentío  noctis 
cos  muris  cítra  omnem  strepitum  adnavigare  iubet,  et 
primum  quidem  scalpellis,  cultellisque,  ad  id  iam  antea 
factís,  laterítios  muros  excavare,  deindeexcavatisita 
moenibus  se  insinuare,  ac  torcularíbus  ferreis,  aliis- 
que  machinis  fundamenta  eorum  subruere  maudat. 
Ilii  feliciter  mandata  executi,  factas  in  muris  caver- 
nas,  .pulvere  tormentario  complent,  et  dato  eius  rei 
signo  succendunt.  Simul  eductis  e  castris  militibus  ita 
copias  Sinanus  dividit,  ut  fessis  recentes  semper  sub- 
mittere,  septemque  vicibus  una  die,  novam  militum 
manum  oppugnationi  admovere  posset.  Quibus  rebus 
omnibus  ríte  díspositis,  dato  pugnae  signo  ingenti  cum 
clamore  irruimt  milites  in  tumulos,  et  terra  Danubio- 
que  pariter  oppidanos  urgent.  Mox  tempore  ad  id 
destiuato,  propugnaculum  succensum  disrumpitur,  et 
ingenti  sonitu  edito  disiicitur.  Quod  etsi  vehementis- 
sime  animos  oppidanorum  perculit,  nequaquam  tamen 
Barbaris  cedendum  rati,  ruinas  implent,  et  inaudito 
cum  fiirore  irruentes  hostes  strenue  repellunt.  Aiunt 
multos  eo  die  ex  barbaris,  fascino  quodam  ipsis  usi- 
tato  in  rabiem  actos,  exutis  omnibus  vestibus,  frameas 
tantum  in  manibus  habentes,  nudos  in  muros  prosi- 
luisse,  tanta  cum  audacia,  ut  mortem  pro  salute  Cae- 
sarís,  ac  propagatione  imperii,  cum  summa  voluptate 
oppetere  viderentur.  Nam  cum  tormentis  in  eos  explosis 
ingens  Turcarum  multitudocaesapropelleretur,eodem 


188  10.  DECIl  BAROVn 

momento  recentes,  ac  longe  plures  depulsis  aiicc^ 
bánt  Postqnam  tanto  fiirore  Barbari,  mnltOB  dies '?; 
pugnatíoni  insisterent,  nec  qmcquam  iam  spei : 
anxilÜB  Bubmittendis  superesBe  videretur,  oppidani^i' 
partim  niiaa  muri  disíectí,  partim  tanto  hoBtinm  n 
rore,  Buommque  caedibuB  coiiBtematí  fniasent,  Fer: 
nandus  Hardekins,  cníoB  et  snpra  dignam  feek: 
mentíonem,  proditionÍB  cum  Davide  Vn^at  iam  l«r 
conBciaB,  et  hac  occaBione  utendnm  ratns,  prilDOT^ 
militam,  qui  iam  panci  Bupererant,  convocat,  et  qc 
facto  opuB  sit  disquirit  Cnm  pleriqne  eomm  neq^ 
quam  deditionem  cbbc  faciendam  asseverarent,  Eir 
dekiuB  OBteuBa  mnrí  Buccensi  rnina ,  tnmnlonun  ^' 
qnibüB  oppugnaretur,  propinqnitate,  hostínm  itemiB^ 
títndine  ac  rabié,  ac  Buomm  pancitate,  persuadet  tn 
dem  illis,  ut  pactí  Balntem,  Barbaris  orbem  tradi:.* 
IpBe,  re  cum  Sinano  clam  commnnicata,  aceep 
in  praeminm  proditionÍB,  octuaginta,  nt  aiunt,  aure: 
rnm  miUibuB,  dcBtinato  ad  id  die  ex  nrbe  prodit.  ear 
que  TnrcÍB  dedit  Aiunt  Sinanum,  ubi  Hardekins^ 
eum  Balutandi  cauBa  deductuB  fnÍBBet,  comiter  exsmir 
mulBÍBBe,  et  laudasBe  eiuB  benevolentiam,  ceteros  Gr: 
manos  convicÜB  affecisBe,  et  ut  Viennam  ituri,  ea: 
quoque,  ubi  tempuB  CBBet,  Bibi  traderent,  cum  ludibr 
monuiBBe.  SinanuB  tanti  momenti  űrbe,  ac  totius  itt 
Christiani  orbiB  propugnaculo  potítus,  ruinaa  eius  cúl 
fcBtím  reficit,  commeatibuB,  militibusque  complet  ^ 
praefecto  ei  Bego  illó,  qui  Strigonium  conseryara: 
motíB  inde  castrÍB  Oomaromium  obBidet  *). 


»)  Eddig  KoTachiih  ntin ;  a  többi  w     "  ^'•xböl.  T. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  YU.  139 

CAPVT  SECVNDVM. 

De  Comaromiensi  obsidione  soluta. 

Dum  Laec  ibi  aguntur ,  Rodolphus  Imperátor  ve- 
ritns,  ne,  si  opem  laborantibus  afferre  eunctaretnr  0? 
laurinum  in  potestatem  hostium  redigeretur  ^) :  con- 
tractas,  quantas  potuit  maximas,  ex  Bohemia,  Anstria 
et  Silesia ,  ceterisqne  finitimis  Germaniae  regionibus 
copias  Bubsidio  Matthiae  fratri  qnam  celerrime  misit. 
Sed  antequam  copiae  illae  *)  ad  Matthiam  pervenirent, 
iam  Sinanus  capto  laurino  Comarom  ^)  obsederat. 
Quominus  autem  illud  ceperit,  hoc  ei  cumprimis  *) 
impedimento  fuisse  compertum  est,  quod  Tartari, 
capto  statim  laurino,  ex  eius  castris  discesserint, 
reditumque  in  pátriám  paraverint.Proinde,quamvÍ8  *) 
86  ita  in  obsidione  Comaromiensi  a  Tartaris  deser- 
tum  videret:  tentandam  tamen  eíns  oppugnationem 
ratus,  qnatuor  circiter  millia  0  equitum  ex  omni  exer- 
citu  seligit,  eosqne  in  finitimas  provincias  depopnla- 
tum  mittit,  hoc  fine,  ut  Christianos,  in  defendendis  fini- 
bns  suis  occopatos,  ab  auxilio  obsessis  férendő  arce- 
ret. Barbari  mandata  Sinani  celeriter  exequi  cnpien- 
tes,  in  hosticnm  ^)  magnó  cnm  impetu  ducunt  %  et  in 
insidias  nostrorum  illati  omnes  fere  caednntnr,  paucis 
elapsis,  qui  nancinm  eins  rei  in  castra  hostium  defer- 

*)  Kov» :  cnuctetur 
'   Kov.  :  redigatur 
')  Kov. :  illae  copiae 
,  *)  Kov,  :  Comaroiniam 
^)  Kov,  :  imprimis 
•)  Kov,  :  cum 
0  Kov, :  qaataor  millia 
*)  Az  egffeíemi  cod.  hibásan  :  hoste  tam 
*)  E  szó  helyén  az  egyetemi  oodexben  hézag   vaa. 


140  10.  DEcn  BABOvn 

rent.  Ilii  ígitur  rati  Christíanos  protimis  in  c^^-' 
Sinani  venturos,  rem  ei,  ut  gesta  fait,  expoBuniK 
qae  solos  ex  omni  numero  salnos  evasisse  nnncir 
et  ut  confestim  illinc  discedat,  monent.  Dle  tem 
cnm  iam  non  amplius  qnam  triduum,  '^)  obsessiit 
hoBtium  latnri  viderentur,  explosis  in  arcem  tonae 
tíB  omnibns,  concrematÍBqne  '0  vasis  iter  fiig«£ 
mile  arripuit  **).  Id  nbi  obsessi  certis  quibusdaiBí^ 
signig  animadvertissent,  rati  quod  rea  erat,  b(^*i 
metu  nostrornm  discedere,  portis  se  erampnot.  m 
dimentisqne  mnltis  *')  in  arcem  dednctÍB,  Barbsr* 
inseqnnntur.  Qua  re  in  Christianomm  castrisfiE 
ciata  '*),  qnamvis  ea  suorum  victoria  "jconíe" 
audaciam  in  eos  irrnmpendi  nequaqnam  bocrai* 
habnisBent:  tamen  ea  occasione  divinitas  oblataote^ 
dum  rati,  totiaqne  viribus  effasi,  Barbaros  fugiet- 
insequuntur,  et  cum  Comaromiensibus,  Dei  beneí 
iam  '0  liberatis,  coninneti  non  exignam  eorum^ír* 
gem  ednnt.  Mox,  cum  iam  tempus  ad  res  gerendása 
commodum  ingrueret,  contenti  hac  in  praesentiá 
victoria,  tristcB  magis  ob  amisBum  laurinniDi  4^ 
laeti  observatum  Comarum  '*)  ac  pulBoaindehosííí 
domum  ae  quiaque  receperunt. 


'")  Az   egy.  eod,   hibásan :    cum    non  diutias,  fere  iam  e^^' 
")  Kov.  :  conclamatisque 

'^)  Kov. :    vasis    et  impedimentis  fere  omnibus  inibi  re.  - 
fagam  anipuit.  Egy.  cod.  :  arripinnt 
'^)  Kov.  :  fere  omnibus 
.   '*)  Kov.  :  renunciata 
'*)  Kov.  :  sua  eorum 
•*)  Kov. :  iam  Dei   benefício 
'')  Kov. :  in  praesentiarum 
*•)  Kov.  :  Comaromium, 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VII.  141 

CAPVT  TERTIVM. 

De  expediiione  Lúgasiensi. 

Postquam  Sigismundas  Princeps,  nt  iam  in  Tran- 
sylvaniam  revertamur,  deducentibus  eum  inter  ce- 
teros  maximé  praecipuis  Francisco  Geztio,  Stephano 
Boczkaio,  Stephano  Jósika  Cancellario  '  ^),  quos  sin- 
gularem  ei  fidem  in  tantís  rerum  motibus  praestitísse 
supra^^)  commemoravimus/Albam-Iuliam  rediit:  da- 
tis  paucis  quieti  diebus  nihil  omnino  antiquius  habuit, 
quam  rei  semel  coeptae  firma  iacere  fundamenta,  quae 
antea  affecta  tantum,  neqnaquam  perfecta,  fderant. 
Proinde  Stephano  Boczkaio  legationis  principe  de- 
isignato,  adiungit  ei  ex  senatns  consulto  Gregorium 
Cziakium,  loannem  Syger,  loannem  Fratai  ^  ^)  et  Al- 
bertam Sennyei  "),  iisque  mandat  ut  ad  Rodolphum 
Caesarem  profecti  ^O?  cuncta  (uti  infra  dicetur  co- 
piose  ^^))  cum  eo  componerent.  Interea  dumhaecex- 
pediuntur,  cognitis  Turcarum  Tartarorumque  consi- 
liis,  omnes  ordines  ex  edicto  Principis  in  campos  Al- 
benses  armati  con  yenére,  llluc  aflfertur  falsis  rumori- 
bus,  qui  in  gerendis  bellis  admodum  noxii  esse  solent, 
ideoque  prudentibus  ducibus  vehementer  fugiendi, 
universam  Tartarorum  multitudinem  domum  tendere : 
duobus  duntaxat  millibns  eorum  ^^)  Temesvárim  cum 
Chamo  relictis,  qni  spem  insti  exercitus  praebendo, 


•')  Kov.  csak  :  Francisco  Gesztio  et  Stephaao  Bochknio, 

^*)  Kov.  :  snpra  praestisse 

'»•)  Ez  nincs  Zbv.-nál. 

'»)  Kav. :  Sevek 

^')Egi^cod,  hibásan:  Praefecti 

^*}  Kov,:  cuncta  ex  pracseripto  suo 

'*)  Kov. :  eorum  millibus 


142  10.  DEcn  BA£ovn 

aliis  tempnB  ac  facnltatem  abeundi  praeberent  Adlué 
igitar  Tartarorum  reliquias  intercipiendas,  eodemqs 
laboré,  8i  occaBÍo  se  daret  ^''),  oppidnin  Lippense  ^ 
Tömösvariense  ^0  diripiendum,  supremo  ^**3  ducecc-^ 
piariim  Francisco  Geztio  designato,  veterano  iambel 
latoré,  ac  Principiimprímis  fidelissimo  ^^),  muTersnc: 
Prlnceps  exercltam  Lugasinum  versus  dimisit  Ipse 
nt  pacem  provinciáé  taeretnr,  et  qnae  bello  nss: 
forent,  procuraret,  Albae  remansit.  Egressi  e  finibB? 
Tranaylvaniae  nostrí  postquam  Facziado,  Castelli^ 
Tnrcico,  quo  Lngasiauin  ituri  diVerterant,  appropifi^ 
quassent,  praemissus  cum  selectis  aliquot  eqnitibai 
Moyses  Székely,  yir  mann  strenuas,  tanto  in  hostes^ 
atqne  adeo  in  portás  castelli  ipsias,  impetn  inTectos 
est,  nt,  si  pedites  ad  id  delecti  pari  celeritate  nsi  eiEs 
conseqni  destinato  tempore  potnissent,  nnllum  áábim 
est,  qnin  eo  protinns  impetn  in  casteUnm  irruis 
pere  valuissent.  Sed  qnum  *0  iUi  serius,  quao^ 
par  erat,  accnrrentes,  nnlli  esse  nsni  potuemnt  ' 
Moyses  tormento  bellico  ictns  vix  evasit.  Ceteri  eins 
comites  eo  snblato,  pancis  amissis,  incolnmes  se  rt 
exercitnm  recepemnt.  Pedites  nihilominns,  simnlac 
advenemnt;  vineas  ac  aggerem  iacere,  cnnicnlosquc 
snbterraneos  tanta  diligentia  coepernntstmere,  ntnoB 
dnbinm  esset,  qnin  paucos  post  dies  castello  potitur 
forent.  Sed  nbi  nox  ingrnit,  iteratis  ^^)  allatnm  est 
nnnciis  ad  generalem  copiarnm  dncem,  magnam  Tnr- 


'*)  E  közbetétel  Kov.-n&l  nincs  meg. 

")  Temesvári  ense 

*•)  Kofí,  :  generáli 

")  £  közbetét  az  egy,  coi/.-beu  nincB  meg. 

'•)  Kod.  :  cum 

*')  Kov.  :  potnissent 

")  Kov.  :  temis 


DE  REB,  VKG.  DEC.  X.  L.  VFI.  143 

carum  atqne  Tartarorum  inultitudinem  Temös varino  '  *) 
Lippaque  prodiisse,  eo  saiie  consilio,  ut  nostros  * ')  op- 
pngnatíone  Facziadi  occupatos,  siimpares  sibí  főre  cog- 
noverínt,  adoríantur :  sin  minus,  Lugasinum  recta  pro 
fectí,  oppidum  cum  finitímis  locis  diripiant,  cunctaque 
ferro  atqne  flamma  absumant.  Id  simulac  belli  dux 
accepit,  convocatís  conf estim  noctu  omnibus  **),  qui 
vei  authoritate,  vei  aliquo  rerum  usu  valere  videren- 
tur,  rem  eis  cunctam  aperit,  et  utrura  in  oppngnatione 
castelli  persistant,  an  hostibus  occurrant  '^),  disqni- 
rendum  proponit.  Visum  est,  post  longam,  eamque  se- 
riam  disceptationem,  tóti  consilio,  omissa  in  praesens 
castelli  oppngnatione,  copias  confestim  Lngasinnm 
ducere,  ne  dnm  aliena  capere  conantnr,  propria,  eaque 
maioris  longe  ^0?  quam  tantillum  sit  casteVnni,  mo- 
menti,  maximo  cnm  reipublicae  detrimento  amittere 
cogantnr.  Ita  revocatis  exsenatusconsulto'^)  acoepta 
oppngnatione  militibns,  quanta  potuerunt  celeritate 
Imgasinnm.  itinere  fugae  simili  ''),  omnes  profecti 
Bunt  *  ^).  Sünt  non  panci,  qui  haec  *  ^)  proditione  a 
Geztio  et  conficta,  et  gesta  Msse  constanter  asseve- 


•*)  Kov. :  Temesvarino 

")  Egy.  cod, :  nostro 

'^)  Kov, :  omnibus  noctu 

'*)  Egy,  cod.  :  occurrans 

')  Kov. :  longe  maioris 

«)  Kov. :  csak  :  8.  C 

'*)  £  közbetét  Kov.-nil  nincsen. 

^**)  Az  itt  következők  helyett  Kov.-nÁl  ezek  állanak  :  Ibi  post- 
quam  aliquot  hebdomadas  transegissent,  creberrimisque  excursionibus 
non  eziguum  Tartarorum  numerura,  nonnullis  vivis  captis,  carptim 
consumpsissenty  nec  ulla  rei  pro  voto  gerendáé  commoditas  offerre- 
tur,  ne  temporíie  iniuríai  commentusquo  penuria  homínes  paríter,  ae 
iumenta  frnstra  conficerentur,  incolumes  omnes,  paucis  duntaxat 
amÍ88ÍBy  dómom  redíere. 

*^)Egy.eod.:h9Lií 


144  10.  DECU  BABOVn 

rent  Sed  nos  pro  incertitadine  rei  in  dnbio  haec  it 
linquimüs.  Geztíns,  ne  temporis  ininria,  commeatis^ 
qne  pennria  homines  paríter  ac  inmenta  frnstra  coe 
ficerentnr,  incolumem  exercitnm  paucÍB  ami88is  ad  u 
talitia  ServatoriB  domum  reduxit  Ne  tamen  fines  pn^ 
vinciae  ob  discessum  copíarom  hostibns  paterenL  é- 
citer  duo  tam  equitum  quam  peditom  millia  ex  ooiii 
numero  seligit,  eaque  in  praesidiis  circomviciiiis  c<>i 
locat.  Hi,  cum  non  procul  Tartarorum  castra  abessr 
cognovissent,  duce  Michaele  Köpéczi  in  eoö  imniB: 
et  compluribus  equis  captís  Tartaros  in  fogam  vér- 
tant. Ne  tamen  maior  eis  strages  afferretur,  inconsult 
praematuroqne  nostrorum  clamore  factum  fait  q^- 
Barbari  exciti,  qua  cuique  proximum  fait,  snbi! 
diffagerant 


CAPVT  QVARTVM. 

De   defectione   Moldaeortim  ^    ac    Transalpinorum 
Turcico  Imperioj  foedereque  cum  Transylvanis  ki:- 

Praerat  eo  tempore,  quo  haec  gerebantur,  Mcí 
davis  quidam  Aaron,  de  quo  copiose  supra  dictumer 
Transalpinis  verő  Michael  Palatinus  (qnem  tpsi  Váj 
vodam  appellant),  et  manu  strenuus,  et  prudentia,  rr 
rumque  experientia  *  ^)praeőtans.Iipartim8ponte6Datr 
malorum  et  expilationum  pertaesi,  partim  veroexemp^ 
suasionibusque  Principis  Transylvaniae  adducti,  quai: 
vis  laurinum  iam  a  Barbaris  captum  cognovissen' 
tamen  ^0  consiliis  clam  communicatis,  a  ingó  Te 


^^)    E    két   B^ó    heljgett   üíov.-nál :    multarumquc      liogusn: 
cogDÍtione. 

*0E  szó   líor.-nál  nincs. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  Vn.  145 

ícae  tyrannidis  desciscere  omnino  statnere  ^^).  Id 
uo  *  0  magis  et  Sigismundo  Principi  et  aliis  Christi- 
ní  foederis  proceríbus  persnaderent :  uno  eodemqne 
empore  ad  id  destínato,  Aaron  in  metró politano  Regni 
ui  oppido,  quod  Fornm  Jazygnm  vulgo  appellant, 
íichael  Bokerestini  ^^)  oppido  a  boum  cornibuB 
»b  pascuorum  felicitatem  olim  graece  denominato  ^  ^), 
Pnrcas  omnes ,  qmcimque  deprehendi  ibi,  et  accom- 
Qodatis  ad  id  artibus  eo  allici  potuerunt,  ex  compo- 
ito  tracidaverunt,  et  non  exiguam  ex  eornm  spoliis 
^ecuniae  summám  corraserunt.  Mox  missis  in  Tran- 
ylvaniam  legatis,  foedus  cum  Principe,  certis  iisque 
lonestís  conditionibus  inierunt,  seseque  et  vivere  et 
Qori  cum  Christiani  foederis  ducibus  paratissimos 
isse,  solenni  iureíurando  utrique  ^  ^)  confirmarunt.  Ita 
)revi  tempore,  eoque  quod  minimé  omnium  ad  defec- 
ionem  accommodatum  videretur,  trés  non  parvi  mo- 
aenti  regiones,  Transylvania,  Moldávia  et  Transal- 
ana  Valachia,  quae  olim  integram  Daciám  constitue- 
>ant,  occulto  quodam  fato  ab  Imperio  Turcico  desci- 
'erunt,  ceterarumque  regionumPrincipibusnonparum 
Qomenti  ad  sacrum  bellum  contra  iuratos  Christiani 
Lominis  hostes  unanimi  consilio  suscipiendum  suis  ^  *) 
ixemplis  attulerunt. 


*')  E  8BÓ  Kav.-nÁl  nincs. 

**)  Kov.:  stataerunt. 

*^)  Egy.  eod.  hibásan :  quod 

'*)  Értsd :  Bukarest. 

*')  £  hely  a  46)  jegyzetsz&mtól    kezdve  nincs  meg  Kov.,»ui\ 

**)  Kot.:  ntrinque 

'*)  Egy.  eod.  hibásan  fait 

MONYM.  HVNO.  HI8T.  *  8CRIPT0RE8.  XYII  10 


146  iou  Dioi 


CAPVT  QVDnriL 
Dt  TartamrHm  kyhenuMtkme.  VaraáimemMinm  dadt. 


Ingmente  hyeme.  qvae  totm  msam  fi  ^um  idí- 
monŰL  nÍTÍiimqntr  magnitiídme  paie  inaaditm  de8a^ 
TÜt :  ne  occanonein  rd  beiie  gerendáé  tmátí  jfattO' 
mitlere  Tiderentnr .  Aaron  atqne  ]fichael  non  ex^;ias 
oterqne  copias  contraxemnt  et  selectíssunis  a  S^;íb- 
mundo  Principe  militíbiis  aocti.  boetfles  ditiones  fenő 
et  ^"j  flamma  Tagtare  statnenmt  Itaqne  Aaron  Inpar- 
titas  copias  '  )  in  hostícnm  dncens  '^.  Tegeninaa, 
Killieninani,  veteríbns  Achüleam  'O^^AIbam  Nester, 
ac  qnidquid  eh  et  nltra  Dannbhun  est  longe  lateqve 
diiipnit.  caesisqne  qnam  plnrimis  Tnrcis  atqne  Tar- 
tam, cnm  tormentis  maioríbns  deathntna,  temponnn* 
qne  iniqoitate  impeditus  castellis  potírí  non  potnisset 
cnm  ingenti  praeda  domnm  pancia  omnino  anomm  amis* 
sis  8686  recepit  ■').  Eodem  successn.  sed  longe  maion 
alacrítate.  et  Michael  Palatínus  rem  in  Transalpint 
gessit  ^^J.    Keversus  enim  ex  laorinensi  expeditione 

*•)  Kov. :  atque 

* ')  Egy.  cod.  éi  Kov.  bipartitis   copiifl. 

^^)  Egy.  cod.  :  dacent 

'*)  Kov.»nÁ\  hiányzik  e  két  szó :  veteríboB  AchUleaniy 

^*)  Kov.  :  domam  sose  paacis  stb. 

'';  Az  itt  következőit  helyett  Kov.-uiX  ezek  áUanak :  Post- 
qaam  enim  ingentes  voluntariorum,  ex  Vngaría  et  Transylvanit 
militum  copias  collegisset,  imprimis  Girgioviam,  mox  Oroscmikinaiit 
Drezlovium  item,  ct  complara  alia  oppida  Turcica,  eitra,  nltraqiie 
Danabium  sita,  caesis  quamplurimisBarbaroram,  et  non  paacis  mao- 
cipioruin  Christianoram  in  prístinam  libertatém  assertia,  ferro  at- 
que flamma  consumsit,  ingentemque  omnis  generís  praedam  inde 
reportavit  Ifa  vastatis  hostilibus  circamqaaque  ditionibas,  felix  si 
finis,  quod  optandum  est,  principio  responderít,  fíitarí  belli  exor 
dium  fecere. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  vn.  147 

Kazikerei  Tartarorum  Chamus,  cum  omnes  undique 
vias  reditus  sibi  praeclusas  vidisset,  statuit  eam  occa- 
sionem  remeandi  ad  suos  opperiri,  qua  concreto  gelu 
Danubio  facilius  per  eum  transitus  tanto  exercitui 
dar^tur.  Interim  dispersa  circa  Szolnokum,  Tömös- 
várum  et  alia  campestria  lóca  barbáráé  gentís 
coUectione,  ipsémet  Temesvári  consedit,  in  munitissi- 
maque  eios  nrbis  arcé  cum  Bassa  commoratus,  com- 
modam  abeundi  occasionem  expectare  statuit.  Ne  ta- 
men  copiae  Tartaricae  interim,  raptovi vére  latrociniis- 
que  gaudere  assuetae,  otio  torpescerent,  aliquam  exer- 
citus  partém  populatum  ire  iussit,  partim  utferro 
flammaque  cuncta  vastarent  praedamque  abigerent, 
partim  ut  periculum  facerent,  num  ea,  qua  venissent, 
via  domum  remeare  possent.  Barbari  dicto  Imperato- 
ris,  sui  parentes  cum  selectissima  manu  Nádudvarom, 
indeque  Cis-Tybiscanas  Vngariae  partes  infesti  pe- 
tiere, et  diris  ubique  vastationibus  in  miseram  plebem 
grassati  suut.  Post  ubi  hominum  ingenti  pecorumve 
praeda  abacta  angustias  illas  Karpatii  montis,  quibus 
in  Vngariam  eflFusi  erant,  validissimo  hominum  ro- 
bore  occupatos  videre,  conversis  retro  signis  ad  priora 
mapalia,  quae  in  campestribus  circa  Szolnokum,  Thu- 
rium,  et  alia  eius  tractus  oppida(locÍ8),  coniectis  celeriter 
stramentis ,  tolerandae  hyemis  acerrimae  causa  in- 
aedificaverant^  redire  statuerunt.  Praeerat  eo  tempore 
Varadino  Caspar  Kornis,  homo  prudens  et  veteranuB 
bellator,  ut  interim  absentis  in  legatione  Germanica 
Stephani  Boczkai  vicém  supleret.  Is  accepta  ab  explo- 
ratoribus  Tartarorum  excursione,quantapotest  celeri- 
tate  ad  X  circiter  millia,  qua  peditum ,  qua  equi- 
tum ,  cogit ,  nullaque  interiecta  mora  barbaros  perse- 
qni  statuit  Praemiserant  duces  copiarum  CC  circiter 

10* 


148  lo.  DEcn  BAROvn 

Jeqiiitefi  ex  omni  suorum  nnmero  selectísBimos,  quonn 
plerique,  com  sub  auspiciis  Francisci  Balassi  superíori 
vére  a  Tartaris  interfecti  barbarorum  artes  ezp^ 
forent,  summa  audacia  in  hostes  incnrrenmt  Üli 
primo  fuga  simulata  cedere,  mox  in  insidias  collibiis 
tectas  nostros  summa  fraude  illectos  circumyentosqiK 
ad  unum  fere  omues  trucidavere.  Eomisins  cogniti 
ex  fumo  incendiisque  Tartarorum  propinqnitate, 
nihil  omnino  habuit  antiquius,  quam  ut  nec  opinantes 
Barbaros  ex  improviso  opprimeret.  Sed  partim  prae- 
cipuorum  quorundam  ducum ,  qui  diutnma  militía  ali- 
quam  sibi  bellicae  rei  opinionem  conceperant,  partím 
verő  Georgii  Királi,  qui  secundas  in  exercitu  partes 
obtínebat,  persuasionibus  inductus,  commodissimam 
illám  opprimendorum  Barbarorum  occasionem  magnó 
cum  reipublicae  detrimento  negligere  coactiiB  est, 
conquerentibus  plerisque  occasionem  pnlcherrimae 
'i  i  victoriae  divinitus  oblatae  paucorum  perfidia  ac  tími- 

"^  ditate  tam  foede  corrumpi.  Ita  Varadiensis  exercitus 

multis   suorum  amissis  profligato  similis,    turpi  cum 
ignominia  domum  rediit. 


CAPVT  SEXTVM. 

De  redittt  Tartaroriím^    eonmdemque    binis  cladibtis. 

Appetebat  iam  annus  salutís  MDXCV.,  Dann- 
biusque  saevissimis  totius  brumae  tempestatibus 
magis  quam  unquam  antea  durissimo  gelu  concreve- 
rat:  cum  Princeps  Tartarorum,  occasione  contectí 
Istri  utendum  ratus,  audita  Transalpinorum  in  Vltra- 
Danubinas  Turcarum  oras  expeditione,  circnmyemreeos 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VII.  149 

a  tergo  statuit ;  eoque  edicto  proposito,  ut  ad  certam 
.    diem  ornnes  undique  Tartarorum  copiae  confluerent, 
cum  exercitu  dimidio  quam  venerat  minőre,  Tömös- 
'•  varino  castra  movit,  oramque  Danubii  legens,  popula- 
bundus  in  Transalpinam   irrupit.    £a  re  cognita  Mi- 
chael  Transalpinomm  Princeps,  coUectís  praeter  gre- 
gem  Valachornm,  regionis  eius  incolarum,  qni  sponta- 
neam  militiam  faciebant,  quatuordecim  circiter  Vnga- 
rornm  qua  peditum  qua  eqnitum  millibus,  Tartaros 
finibns  arcere,  in  hoBticumque  ducere  statuit.  Sedenm 
insidias   namerumque   Tartarorum   vereretur,  missis 
primum  CC  equitibus  et  CCC  peditibus  Barbarorum 
consilia  exploranda  censuit.   Antecursores   igitur  illi 
cognito  Tartaros  in  proxima  sylva  castra  posuisse, 
ingenti  cum  clamore  in  eos  irrunnt,  et  nullo  vivő  re- 
servato  in  barbaram  gentem  saeva  caede  grassantur, 
captivos  plurimos  eis  eripiunt,  et  quoscunque  asse- 
quuntur,  vindictae  studio  trucidant.  Tartari,  qui  procul 
se  ab  omni  periculo  esse  rati  secure  se  straminibus 
mapalibusque  abdiderunt,    et  nudi  plerique  nefanda 
pueros,  virgines  matronasque  libidine   excruciabant: 
simulac  repente  circumventos  se  viderunt,  dimissis  cap- 
tivis,  et  equis,   qua  cuique  proximum  commodumque 
visum  est,  ad  suos  diffagere.  Pauci  ex  iis  ad  pugnam 
accincti,   sagittis  nostros   impetiverunt ,  impetusque 
eorum   sustinuerunt.    Ita    aliqua  Barbarorum  parte 
caesa,   multisque  millibus  captivorum  e  dira  eorum 
servitute  liberatis,  antecursores  nostri  redíere.  Ea  re 
illecti   complures  Thoma  Becz  duce  aliisque  nonnul- 
1Í8  primum  quidem  felicem  in  Barbaros  impetum  fe- 
cere,   mox  ab  iis  circumventi,  multis  suorum  amissis 
in  castra  recurrere.   Ita  Tartari,    formidato   nostro- 
rum  adventi!,  non  exigua  clade  accepta,  magna  capti- 


150  lO.   DECn  BAROVII 

vorum  parte  exuti,  Istrum  confestim  traiecere,  et  (in)i-| 
teriore  fluminis  parte  ad  Oroz-Czikinum  oppidnl 
Turcarum  castra  posuere.  Turcae  vehementer  Tl^| 
tarorum  adventu  gavisi,  magnís  precibns  a  Chaml 
eomm  petivemnt,  ne  suo  discessu  arbem  tam  opnlerj 
tam  praedae  Christianis  relinquerent.  Vemm  iUecor| 
temptis  Turcarum  precibns,  sibique  ac  suis  potius,  qo  ^ 
in  eam  paucitatem  iam  redacti  fuerant,  qnam  alienig^ 
nis,  neque  de  se  bene  meritis  consulendum  ratns,  col- 
lectis  vasis  in  suam  se  regionem  recepit,  multnm  cos- 
querens,  qnod  tam  perfide  a  Sinano  deceptus  deser- 
tusque  maxima  suorum  parte  amissa,  ínglorinsin 
pátriám  redire  cogeretur. 


CAPVT  SEPTIMVM. 

De  incenso  direptoqne  Oroz-Czikino^  aliisqtie  Transcd- 
innorum  depopulationihus. 

Digressis  trans  Istrum  Tartarorum  copüs,  Mi- 
chael,  communicato  cum  loanne  Béldio  ceterisque 
ducibus  consilio,  vestigiis  fugientium  insistendnm  ra- 
tus,  Istrum  pari  audacia  traiecit  et  Oroz-Czikinum  op- 
pidum  in  ulteriore  Danubii  ripa  situm  imprimisque 
opulentum  diripere  statuit.  Qua  re  cognita  Turcae  ad 
septem  circiter  raillia  coadunati,  et  egregie  armis  tor- 
mentisque  bellicis  muniti,  assumptis  etiam  ex  Bulga- 
rorum  ceterorumque  subditorum  numero  selectíssi- 
mis  quibusque,  cum  iam  urbí  nostros  appropinquare 
sensissent,  audacter  in  occursum  prodierunt,  disposi- 
tisque  in  colle  quodam  tormentis  curulibus,  impetom 
nostrorum  fortiter  excipere  nisi  sünt   Mox  cum  ad 


DE  REB.  VNG,  DEC.  X.  L.    VU.  15l 

i '  iactum  bombardae  Chrístianos  ínstructa  acie  quadra- 

c  tísque  agminibus  appropinquare  viderent,    tormenta 

%  ordine  omnia  in  eos  exploserunt.  Verumenimvero  ne 

I    qnicqaam  iis  detrimenti  nostris  daretur,  íide  magístri 

tormentornm  effectam  est^  quí  cum  Christianum  se  esse 

;   reminisoeretor,  neque  popularibus  suis  nocere  in  ani- 

I   mum  índuceret,   ea  arte  machinas  aeneas  statuerat, 

I   ut  pilae  eornm  totum  nostromm  exercitum  sine  ullo 

I    dato  incommodo  supervolitaverint.    Atqni  nostrornm 

I    tonnenta  tam  feliciter  faere  in  hoste8librata,ut  primo 

statim  ictu  signifer  cum  praecipuo  barbaricarum  co- 

piarnm  vexillo  concisus  fuerít :  qua  re  conspecta,  simul- 

que   acerrimo    nostrorum    impetu  clamoreque  hostes 

territi,  in  fagam  se  protinus  dederunt,  desertisque  tor- 

mentís  impedimentísque  ceteris  in  urbem  se  recipére 

conati  faerunt.  Instant  fugientibus  nostri,  et  qnoscun- 

que  assequuntur ,   saeva  caede  absumunt,   et  ad  duo 

millia  ac  ducentos  ex  iis  tmcidant.   Bulgaris  et  reli- 

quis,  quos   Chrístianos   esse  ex  praeputío  non  cir- 

cnmciso   cognitum   est,    ex    edicto   pepercere.   Re- 

liqniBarbarorum  partim  in  arcemse  recepere,  partim 

alio,  qua  cuique  proximum  fűit,  difFugere.  Imprimis  ta- 

men  pleríque,   qui  fuga  sibi  salutem  quaesierunt,  in 

arcem  Gyrgioviam  evasere.  Fusis  fugatisque  inhunc 

modum  Barbarís,  oppidum  nostri  in  vadunt,  et  omnibus 

sine  ullo  aetatis  aut  sexus  discrimine  caesis,  paucis 

admodum  servatis,  cuncta  dirípiunt,  praedam  abigunt, 

aedes  incendunt,  et  quae  auf erre  non  possunt,incendio 

aliisque  módis  corrumpunt.  Iamnoxappetebat,milites- 

que,  Valachi  praesertim  ac  Siculi,  genus  hominum  vinum 

appetens,  caede  rapinisque  satiati,  simul  et  fessi,  immo- 

deratiore  generosioris  vini,  quod  ibi  in  copia  inventum 

erat,  usu  se  ingurgitaverantrcum  Micbael  Vajvoda  re 


152  lo.  DEcn  BAEovn 

cogníta,  omnia  vini  dolia  difFandi,  vmumque ,  ne  eo 
milites  inebrientur,  corrumpi  edixit  Mox,  ne  ingraentí 
büs  Barbarís  occasio  cladis  refundendae  daretor,  ool- 
lectis  omnibus  praedís,  quae  opulentíssimae  faenint 
incensaque  űrbe,  ea,  qua  venerant,  via,  ovantes  prae- 
disque  ditati,  traiecto  Danubio ,  paacissimis  snonun 
amissis  in  Transylvaniam  redierant.  His  non  contenti 
nostri,  varías  e  Transalpina  in  longinquas  etíam  Tnr- 
carum  oras  fecere  excursiones,  qnibus  in  diram  gen* 
tem  felicissimís  ubique  successibuB  graasatí  faere. 
Nam  et  Gyrgioviae  arci  circumiectum  oppidnm,  et 
Dreslovium,  et  complura  alia  Turcicae  ditionis  lőcs, 
incendio  absumpserunt,  et  ad  Nicopolim  usque  ferro 
flammaque,  duce  Michaele  Vaj voda,  vasallo  tonc  Sigis- 
mundi  Príncipis,  cuncta  vastarnnt  Sed  in  his  onmibus 
primas  tenuit  opulentissima  illa  Martini  Horvát,  li- 
berorum  peditum  ducis,  expeditio,  quam  cnm  paucis 
susceperat,  ac  mentem  Haemnm  transgressus ,  non 
procul  a  Sophia  nrbe  Thraciae,  aerarium  qnoddam 
publicum  diripuerat.  Sumptum  enim  auri  inde  argenti- 
que  adduxere  nostri,  quanto  omnino  férendő  in  tanta 
locomm  longinqnitate  pares  faemnt. 


CAPVT  OCTAVVM. 

De    Mohawete,    Amurathi  patri   sttbstituto^    strangur 
latisque  octodecim  fratribiis  eius. 

Dum  haec  aguntur,  Ferdinandus  Archi-Dm 
Austríae,  senioris  Ferdinandilmperatorisfilins,  Maxi- 
miliani  II.  Jmperatoris  et  Caroli  fráter,  Oenipontee 
vivis  excessit  XIV.  lannarii  luliani,  cniKodolphna  Im- 
perátor, fratris  filius,ingubemationecomitatii8T^oleii- 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X,  L.  VII.  163 

sis  et  coniunctarum  in  Snevia  et  Rheni  tractu  Austria- 
carum  regionuiD  successit.  Ferdinandum  secutus  est  X. 
Februarii  Ernestus  Archi-Dux  Austriae,  Caesaris  Ro- 
dolphi  fráter,  Gubernátor  Belgio  recens  ab  Hispániáé 
rege  praefectus,  quo  paulo  ante  evocatis  Belgii  pro- 
ceribus  bellum  in  Gallia  contra  regem  Navarraenum 
continuandum  decreverat.  MenseMartio  ineunteAmu- 
rathes  Tertius  Turcarum  Imperátor,  Selymifilius,  So- 
1  jmanni  Magni  nepos,  partim  acerbissimo  dolore,  qnem 
ex  Transylvanorum  defectione  percipiebat,  partim 
verő  ardentissima  febre  yictns,  foedam  animam  in  tar- 
tara efflavit.  Purpurati,  ne  ea  res  facem  rebns  Turci- 
cisalioqui  satperditis  adderet,  missis  conf estim  aliis  su- 
per  alios  nunciis,  Mahometem,  primogenitam  Caesaris 
fílium,  XXXII  annorum  iuvenem  magnanimum,  exAma- 
8ia  Constantinopolim  accerserunt,  etpaucis  omnino  dis- 
sentientibus  uno  omnes  assensu  demortno  patri  sub- 
stituunt.  Moyit  magnas  haeclmperatoris  mutatio  in  űrbe 
turbas,  quando  lanizari  praescriptione  diuturni  tem- 
poris  freti,  cum  aliis  urbanis,  tum  maximé  ludaeis  ac 
Graecis,  oeterisque  Christianam  religionem  sectan- 
tibus,  plurimum  detrimenti  intulerunt,  fortunasque  di- 
tiorum  pro  solito  more  diripuerunt.  Mahumetes,  ante- 
quam  patri  pro  solenni  more  iusta  persolueret,  a  do- 
mestica  crudelitate  auspicandum  impérium  ratus, 
fratres  omnes  a  patre  genitos  conquiri  iussit.  Aiunt 
tjrannum  misericordia  tactum,  naturalíque  in  fratres 
amore  motum,  caedem  eorum  deprecatum  esse,  cum  par- 
cendumiis  esse,  etaliter  ambitioni  eorum  occurrendnm 
diceret  Nondeessesibiyariasregiones,(quo)eos diligen- 
tissimecustodiendos  ablegaFet,modo  ne  crudelem  eorum 
caedem  spectare  cogeretur.  Sed  victus  est  tandem  am- 
bitíoBUS  t^ranní  animus  unanimi  Pnrpuratorum  ali- 


164  10.  DEcn  BAROvn 

ornmque  seniorum  consensu,  qui  vetemm  Imperatorni 
vestigiis  insistendnm  ratí,  se  nonpermisBiiros  aiebaiit,iil 
moUi  in  fratres  misericordia  növi  Imperatorís  yastoo) 
Othomanornm  Impérium  turbaretur.  Varia  essein  tanto 
Imperio  ingenia,  variasque  főre  occasiones,  qnibusrefl 
Turcica,  ni  hoc  quoque  veteri  instituto  caveretur,  pes- 
sumdari  et  a  seditiosis  imperiique  cupidia  facile  tor- 
bari  poBset.  Ita  partim  assentíente  Imperatore,  partim 
nrgentíbus  id  ipsum  primoribns  Aulae  sacronunqne 
praefectís,  octodecim  filii  Amurathis  in  ipsa  Tnrcica 
Aula  strangulatí,  posteaque  honorifice  tumnlati  fuere, 
filiabus  Imperatorís,  quae  XXVII  fuerunt,  ob  imbe- 
cillitatem  sexus  in  Seraglio  vivere  permissum  est,  sta- 
tutumque,  ut  cum  nubendi  tempus  afforet,  omnes  expub- 
lico  aerario  pro  dignitate  convenientíbus  maritís  elo- 
carentur. 


CAPVT  NONVM. 
De  apparatu  Caesaris  Germanici  in  Turccu. 

Rodolphus  Imperátor  cognita  Amurathis  morte. 
ac  ingentí  Mahumetís  in  Christíanos  apparatu,  praeter 
ordinarías  belli  impensas  a  Statíbus  Imperii  in  Comi- 
tiis  promissas,  insuper  a  singulis  Imperii  provinciis, 
certum  numerum  equitum  et  peditum  extra  ordi- 
nem  flagitavit.  CuiPrincipesintampraeclaroiuvandae 
patríae  conatu  succurrendum  ratí,  certas  copias  sno 
sumptu  conduxerunt.  Superior  Saxonia  1200  equites, 
Suevia  4000  pedites,  Austriacae  regiones  200  equites 
et  6000  pedites ,  Vestphalicus  orbis  500  equites 
15,000  pedites  contulit  Praeter  hos  Bohemi  etiam, 
Sylesy,  Moravi,  ac  Lusatíi  non  contemnendam  manum 
equitum  ac  peditum  submiserunt  Idem  feoere  Pontifex 


DE  REB,   VNG.  DEC,  X.  L.  VII.  155 

Romanus,  FlorentinuS;  Ferrariensis  et  Mantuanus,  qui 
Principes  quamvis  extra  iurisdictionem  Imperii  se 
coQStitutos  ducant,  auxilia  tamen  ín  communem  Chris- 
tianae  reipublicae  nsum  eo  quidem  tempore  prolixe 
ac  fideliter  contulerunt. 


CAPVT  DECIMVM. 

De    Comitiis  Polonicisj   ac   tractatione  de  hello 
Tttrcico  habita. 

Habíta  sünt  circa  idem  tempus  mense  Febrnario 
Comitia  a  Polonís  Cracoviae,  in  quibus  praecipua  de 
bello  adversus  Turcas  coniunctis  cum  Imperatore  ani- 
mis  et  armis  gerendo  fűit  deliberatio.  Miserat  enim 
antea  Imperátor  ad  Polonos  legationem,  eosqne 
obnixe  oraverat,  ut  et  ipsi  bellum  in  Turcas  suscipe- 
rent,  et  vicinum  periculum  coniunctis  armis  propul- 
sarent.  Ad  haec  Zamoiscius  Cancellarius,  et  alii  non- 
nulli  veheraenter  admodum  disputabant,  pacem  inter  Po- 
lonos et  Turcas  haereditariam,  quaeiamLXXVannos 
religiose  culta  esset,  deinceps  etiam  violari  non  de- 
bere :  et  cum  pace  frui  liceat,  non  temere  bellum  non 
necessarium  patriae  attrahendum  videri.  Alii  vicissim, 
qui  Christiani  nominis  studiosiores  erant,  quam  Tur- 
cici,  contrarium  statuebant,  cumque  tam  proximum 
periculum  patriae  a  perfidis  Barbaris  immineret,  arma 
cum  reliquis  Christianis  Principibus  coniungenda  cen- 
sebant,  praesertim  cum  tam  saepe  Barbari  foedus 
illud  multis  módis  violarint,  ac  devictis  Christianis, 
ne  Polonis  quidem  Turcae  atque  Tartari  fidem  ser- 


156 


10.  DECn  BAROT 


vaturi  videantar.  His  atqne  aliis 
que  partém  acriter  disceptatis,  ta 
auxilia  ac  foedus  roganti  prorsuB 
regní  viderentur,  ostendunt  se  non 
belli  esBB^  sed  cum  hac  conditione, 
quique  Christíani  orbis  Principee 
Gallus,  Auglus,  Danns,  Scotos  et  < 
liqiie  adversns  Turcam  foedere  on 
baec,  tit  haec  consilia  cum  I 
Electoribus  primnm  communicenti 
Caesaré ^tantum,  sed  totó  Imperio  í 
turj  interea  tamen  ad  arcendam  T 
nem,  primo  quoque  tempore  copiae 
in  armis  praesto  főre  decemant,  ac 
constitiiant,  ut  ludaei  qnidem  singi 
ceteri  verő  incolae  (ut  anno  MDL 
Moachi  cum  Stephano)  contribuc 
denique  liberale  donatívum  in  ta 
pro  sua  quisque  parte  conferrent 


CAPVT  VNDECIl 

Dé  súUnnibus  legationibtts  Impera 
Tum^  ac  Vngarorum  ad  Polonosmü 

eventu. 

Quibus  rebus  deliberatis,  adve 
Comitia  a  Rodolpbo  Imperatore 
Episeopus  Olomucensis,  et  Vences! 
in  Daub  et  Marschallus  Boemíae. 
Electorum  Imperii;  sed  cum  circa 
advenissent,  non  multum  cum  his 
praesertim  ferüs  Paschalibus  ad  e 


DE  REB,  VNG.  DEC.  X.  L.  YU.  167 

identibuB;  delecti  sünt  tamen  ex  Senatoribus  Regni, 
liisqoe  Ordinibus  utriusque  Poloniae  et  Líthvaniae, 
LXI  Commissarii,  qni  deconditíonibus  f  oederís  cum  Im- 
erío  ineundi,  ac  ceterís  rebns  ad  bellum  gerendum 
pectantíbns  cum  Legatig  decernerent.  —  Ita  re  din 
mltnmque  tractata,  legati  tnne  quídem  bona  cum  spe 
imÍBsi .  faere.  Sed,  ut  postea  patnit,  praeter  verba 
ihil  a  PoloiŰB  dátum  fait.  Miserat  ílluc  et  Sigismun- 
ns  Transylvaniae  Princeps  Pancratínm  Semijeium, 
enatorii  ordinis  virum  primarium,adiuncto  eíEustachío 
ryulafi.  Hi  idem  aPolonis,quod  Imperátor  etVngari, 
ontendebant.  Convenerant  etiam,eodem  temporefere, 
)rdines  Regni  Vngariae  Posonium,  habitoque  consilio 
>emetrium  Napragium,  Praeposítum  Agriensem,  et 
íicolanm  Zolokium  auxilia  petitnm  adverans  Turcas 
blegaverant.  Ilii  confecto  celeriter  itinere  in  Polo- 
iam  appellunt,  et  data  dicendi  copía  in  hunc  modnm 
er  Demetrinm  Napragium  Legationis  príncipem 
erorasse  dicuntur  ♦). 


CAPVT  DVODECIMVM. 

)e  Aarone  Vajvoda  Moldáviáé  capto^  ac  in  TransyU 
vaniam  adducio. 

Interim  Sigismundus  Princeps  Moldáviám  et  Va* 
i^chiam  in  provinciáé  formám  redigendas  ratus,  non- 
allos  inconsulta  Stephani  Jósika  suggestione  in  utram- 
ae  regionem  ablegaverat,  certoque  stipendio  Prae- 
^ctis  earum  constítuto,  ceteros  reditus  in  fiscum 
anm  referri  iusserat.  quibus  praesidia  provinciarum 
....  Tulerat  id  moleste  tum  Michael,  tum  imprimis 

*)  Az  egy.  cod.  itt  nem  matat  hézagot. 


158  10.  DEcn  BAROvn 

Aaron  Vajvoda,  liberinsqne  de  Principe  Si^smiindo 
palám  locntus  alieni  ab  eo  animi,  et  ia  Tnrcas  pro- 
pendentis  significatíonem  nonnullam  ediderat.  Id  cnm 
ad  Principem  allatum  esset,  explorato  prins  per  Chrí- 
stophomm  Literatum  de  Keresztúr  diligenter  eins 
animo,  ratus  Princeps  cetera  maleficia  tom  perse- 
qnenda,  nbi  facta  sünt,  proditíoDem,  nisi  provideator, 
ne  accidat,  frnstra  tandem  indicio  inquiri,  misso  con- 
festim  in  Moldáviám  Gasparo  Kornis,  uno  ex  Consi- 
liariis  intímis,  com  Francisco  Daczo ,  et  mnltis  aliís 
Sículornm  primoribus,  Aaronem  comprehendi  et  ad 
se  adduci,  cnstodíaeqne  in  Anla  Vincensi  tradi  inssit 
Uli,  continnatis  dies  noctesqne  itineríbas,  Vajvodam 
comprehendnnt ,  vinctnmque  ad  Principem  mittnnt, 
direpta  primnm  gaza  eins,  qnam  mnltis  centenis 
anreorum  millibns  a  prndentioribns  aestimatam  ainnt. 
Snbstítnit  ei  Caspar  Kornis  consensn  Principis  ac  pro- 
vinciáé Stephanum  Hofmannnm,  virum  hnmili  qnidem 
genere  natum,  sed  tamen  probum,  pmdentem,  mili- 
tarem,  et  multarum  linguarum  cognitione  experientia- 
que  rerum  excellentem.  Is  acceptam  provinciám  fe- 
liciter  aliquamdiu  gubernavit,  donec  Casparo  Komis 
inde  ad  Principem  revocato,  ab  ingrnentibus  postea 
Polonis  et  Kozacis  Moldávia  pelleretnr,  tandemqne 
miserabili  mortis  genere ,  ut  postea  dicetnr,  extín- 
gneretur. 


DE  REB,  VNG.  DEC.  X.  L.  VII.  159 

CAPVT  DECIMVM  TERTIVM. 

Defoedere  Sigismtmdi  Principis  Transylvaniae  cum 
Imperátor e  Romanorum. 

Dnm  haec  gernntar ,  Legati  Principis  Sigismnndi 
Viennam  profecti  honorificentissime  a  Mathia  Archi- 
dnce  excipiuntar,  acindePragam  magnis  ubique  plau- 
sibns  dedncuntur.  Eo  cum  venissent,  data  orandi 
copia,  capita  postulatornm  Rodolpho  Imperátori  per 
Gregorium  Czákium  exposuenint.  Isnovahac  augendi 
Imperii  sui  occasione  nimium  laetatus,  negotíum  com- 
ponendae  pacis  dat  loanni  Kutasio  Episcopo  lauriensi, 
et  Regni  Hungáriáé  Cancellario,  Stephano  Zuchaio 
Episcopo  Vaciensi,  Thomae  Erdödio  comiti  perpetuo 
montís  Clandii,  et  Regnorum  Dalmatiae,  Croatiae  et 
Sclavoniae  Bano,  Nicolao  Pálffi  de  Erdőd,  Comiti  ac 
Capitaneo  Posoniensi,  cubiculariorumque  Regalium 
Magistro,  ac  supremo  cis  Danubianaruni  Vngariae 
partium  Capitaneo,  Simoni  Forgách  liberó  Baroni  de 
Gimes,  et  Pincemarum  Regalium  Magistro,  loanni-Ioo 
de  Kazaháza,  praesentiae  Regiae  in  ludiciis  Locum- 
tenenti.  Hi ,  praesentibus  ac  suffragantibus  Caesaré 
Speciano  Episcopo  Cremonensi,  Nuncio  apostolico 
et  Hispaniarum  Regis  oratore,  Guilielmo  de  Sancto 
Clemente,  et  Paulo  Sixto  Tranchon  liberó  Barone , 
et  comitatus  TyrolisMarschalchohaereditario,post  Ion- 
gam  seríamquedisceptationem  hisconditionibuspacem 
XXVIII.  dielanuarii  concluserunt.  Belli,  pacisque  cum 
Barbaris  ineundae  rationes  communes  sunto :  Transyl- 
vania  cum  Moldávia  et  Transalpina,  inclusis  etiam  iis 
Vngariae  partibus,  quas  antea  possedit,  Sigismundo 
Príncipi  eiusque  legitímishaeredibus  masculini  sexns, 


160  10.  DEcn  BARovn 

cmn  iure  prímogenitorae,  eo  prorsus  modo,  qaotemp: 
ríbus  loannis  Secnndi,  Stephani,  et  Christophori  pcf 
sessa  fűit,  cedito.  Sed  et  mixtum  imperinm  liberaQiq& 
inrisdictionem  idem  Sigismundus  habeat  Prínceps.  :^ 
tamen,  nt  legitímos  Vngaríae  Reges  ipse  et  succesir 
res  eias  pro  legitímis  suis  Regibus  recognoscaote: 
fidelitati8  ioramentum  ipsis  semper,  citra  im  tsm 
fruendi,  praestent.  Qnodsi  Princeps  in  legitima  iqü 
cnlornm  haerednm  linea  deficeret,  Trans jlTania  ch 
annexis  ei  ditionibus  tanquam  verum,  et  inseparabO: 
membrum,  absqne  ulla  controversia  in  potentátéi 
Regis  Vngariae  devolvatur,  ita  tamen,  ut  Reges  j\^ 
teneantor  et  inra  municípalia,  privilegia  et  consnen 
dines  provinciáé  nna  cum  donationibus  et  inscríptioL 
bn8  Barta  tectaque  conservare,  solitumqne  magistn 
tnm  ex  Ordinibns  Transylvaniae  provinciis  praeficen 
Qnodsi  deficientíbus  mascnlis  haeredibus  filias  Vrí 
ceps  post  se  reliqnerit,  cuilibet  eamm  de  dote  ceots: 
millinm  florenomm  Rhenensinmprovidebitnr.Legitk 
Vngariae  Reges,  cum  inramentum  regno  Hangarír 
deponent,  pecnliarem  specialemqne  mentionem  Tnr 
sylvaniae  in  eodem  iuramento  facient.  Ci vitás  Na^: 
Bánya  possidebitnr  a  Principe  Transylvaniae  eo  inn 
qno  Stephano  Primo  Poloniae  Regi  coUata  faerü 
Caesar  principem  Transylvaniae  pro  liberó  Prindp^ 
recognoscit,  eique  titulnm  Illnstrissimi  concedit,  €t: 
ex  Anstriaca  familia  uxor  ei  detnr,  se  efféctnnun  pr 
mittii  Sed  nt  ab  Hispaniarnm  Rege  Prínceps  ias4 
niatnr,  Caesar  se  procnratnmm  pollicetnr.  Anxilior^ 
snppeditatio  mntna  et  reciproca  erít,  pront  necessíu^ 
hnins  vei  illins  partís  postnlaverít,  ita  ut  ubicmiqr 
maior  necessitas  ingmerit,  eo  coninncta  auxilia  cc* 
vertantur.  Ad  haec  ut  Romanum  Impérium  Prindp 


I 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VII.  161  | 

ígismundi  ac  ditioimm  eius  tutelam  suscipiat,  Caesar 
10  tempore  liberam  procurabit,  ipsumqae  Principem  I 

3  eius  posteros  statni  Priiicipum  Imperii,  siue  snffra- 
ío  tamen  et  sessione,  inserendam  curabit.  Quaecun- 
ae  arces  ac  urbes  communibns  viribus  recuperabun* 
r,  Regibus  Vngariae  cedent:  quae  verő  propriis 
-mis  Princeps  Barbaris  ademerit ,  ipsius  Principis 
unt,  sed  eo  iure  tamen,  ut  si  ad  coronam  Vngariae 
itea  pertinuerint,  ea  Regibus  Vngariae  Princeps  re- 
gnare  teneatur,  simul  atque  aliis  aequivalentibus 
)iii8  compensetur.  PoUicetur  etíam  Caesar  se  Princi- 
$m  in  muniendis  necessariis  contra  Barbaros  locis 
)eraliter  adiuturum  esse ;  et  quoniam  dubii  sünt  bei- 
rum  exitus,  si  forte  (quod  ómen  propitiusDeusaver- 
t)  ea  necessitas  Principi  Sigismundo  ingrueret,  ut 
ribus  exhaustus  tueri  amplius  provinciám  non  pos- 
t,  sed  invalescentibus  Barbaris  excedere  cogeretur, 

hoc  extremo  ipsius  casu,  Caesar  eiusque  successo- 
8  certum  in  aliis  suis  ditionibus  locum,  certumque 
o ventum  assignare  tenebitur,  quo  vitám  pro  (digni-) 
te  possit  honeste  sustentare.  Id  verő  se  facturum 
lesar  promittit  intra  mensis  spatium  re  cum  iis,  ad 
OS  illa  consultatio  pertinet,  communicata.  Similiter 
íorum  quoque  praecipuorum  ex  primőré  nobilitate 
rorum,  qui  fortunae  varietate  suam  cum  salute  Prin- 
>Í8  sui  communicatam  Christiani  nominis  causa  in 
icrimen  adduxerint,  eam  Caesar  pro  sua  liberalitate 
DÍonem  habebit,  ut  paratum  in  ditionibus  suis,  si  quid 
.  adversi  accidat,  perfugium  et  honestam  sublevatio- 
m  ab  eo  impetraturi  sint.  Has  conditiones  omnes,  et 
itrumento  solenni  et  iuramento  Princeps  atque  Or- 
168  Transylvaniae,  ipse  verő  Caesar  bona  sua  fide, 

vera,  Caesarea,  Regiaque  suae  manus  subscriptione 

UNVM    HVNO   UIST.  -  8CR1PT0RES   XVII  11 


162  10,  DECII  BAROYII 

sigilliqae  appensione  nna  cnm  Regni  Hungáriáé  Ordki 
bu8  coüfirmare  tenebnntur.  Denique  cum  summa  ki 
necessitas  urgeat,  has  conditíones  quamprímum  atri: 
que  concludi,  ita  utramque  partém  ad  observatíoBei 
eorum  obiigari  piacet,  ut,  si  matrimoninm  non  sucee^ 
serit,  neutra  pars  obligata  maneat,  8edtamnna.qQii 
altéra  ab  omni  foederis  yinculo  liberetur.  His  oh:: 
tionibus  ab  utraque  parte  approbatis  subscripsií  K: 
dolphus  ipse  Imperátor,  Caesar  Specianns  Episcofgf 
Cremonensis,  loannesEpiscopus  lauriensis,  Steplun:^ 
Zuhai  Episcopus  Vaciensis,  Thomas  Erdödi  C^^ 
Montis  Claudii,  Banus,  Simon  Forgáchius,  Liber  Bir. 
in  Ghymes,  loannes  Joo  de  Kazaháza,  Paulus  Sii:i^ 
aTranchen.  Nomine  verő  PrincipisSigismundi  subsof 
serunt  Stephanus  Boczkai  de  Kis  Maria,  Capitai^ 
Varadiensis  et  Comes  ComitatusBihariensÍ8,CoDii& 
rius  et  Orator  Principis ,  Gregorius  item  Csáki  ^ 
Keresztszegh,  loannes  Siger  de  Szent-László,  h^ 
nes  Frátai  de  Fráta,  Albertus  Seuveg,  ludex  Btp 
Cibiniensis,  Alphonsus  Carillius  Theologiae  D^* 
Hispanus.  Acta  haec  fuerunt  XXVIII.  lanuarii  A:: 
reparatae  Salutis  MDXCV. 


CAPVT  DECIMVM  QVARTVM. 
De  inito  Sigismundi  Principis  matrimonio  cum  M- 
Christiema. 

Icto  in  hunc  modum  foedere  legati  Principfc  ^ 
gismundí  honorificentissime  ab  Imperatore  donatí 
missique  VIII.  Februarii  Prága  Viennam,  ináai^ 
Graecium,  Styriae  Metropolim,  ad  ...  .  Caroli  An* 
ducis  viduam  maguis  itineribus  pervenemut.  Erattr 
non  solum  Aula  Principis,  sed  tota  civitas  atqnere; 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VII.  163 

i  publico  luctu  propter  obitum  Ferdinandi  Archi- 
acis,  et  laudatissimi  Principis  Ernesti,  quí  non  multis 
ate  diebtts  in  Belgio  e  vivis  excesserat.  Verumtamen 
im  res  moram  non  pateretur,  et  ad  confirmandum 
ledus  pinrimum  interesset  primo  quoque  tempore 
inctionem  promissi  matrimonii,  unde  totius  foederis 
^rtitudo  pendebat,  intervenire,  re  dia,  mnltumque  in 
Tamque  partém  agitata,  tandem  authoritate  Impera- 
tís  in  id  eonventum  est,  nt  Si^smundo  Príncipí 
ária  Christierna,  filia  Caroli  Archiducis  Austriae, 
ucis  Stjo-iae,  Carinthiae,  Oamioliae,  desponsaretur. 
abebat  ea  plores  etiam  sorores,  quarum  natn  ma- 
ma paucis  ante  annis  Sigismundo  Tertio  Poloniae 
ueciaeque  Regi  in  matrimonium  locata  fnerat.  Altéra, 
im  Hispaniarum  Regi  destinata  fuisset ,  matre  iter 

Transylvaniam  ingressa  magnó  omnium  cum  dolore 
^tremum  diem  obierat.  Multa  sane  viduam  Principem 
Qpediebant,  ne  filiam  in  tam  longinquam  régió- 
im, et,  nti  putabatur,  fere  in  fauces  Barbarorum 
)daceudam  pateretur,  praesertim  accedentibus  quo- 
indam,a  quibns  minimé  id  omnium  decuerat  factum, 
Jumniis,  quibus  tum  apud  Imperatorem,  tum  verő 
md  alios  Archiduces,  ipsamque  viduam  Prineipem, 

agebant  summo  studio,  ne  matrimonium  con&um- 
ari  posset  Verumenimvero  maluit  prudenti&sima 
entissimaque  Heroina  publicae  Christiani  orbis  sa- 
ti,  atque  paci  consulere,  quam  prívatis  affectibus  in- 
ilgendo,  aut  iniustis  adversariorum  eriminibus  locum 
am  dando,  salutis  coneordiae  cursum ,  iaifi  feliciter 
choatum,  sua  difficultate  interrumpere.  Proinde 
agna  solennique  cum  pompa,  in  templum  Sponsa  a 
aximiliano,  Maximiliani  II.,  et  Ferdinando  Caroli  filio 
jonsae  fratre  Archiducibus  Austriae,  deducta,  et  in 

11* 


164  lO.  DECII  BAROVn 

communem  lectum  adlocata,  intervemente  solenni  íi 
rámentő  Principi  Sigismundo  per  Episcopom  copolí 
tor,  cum  eioB  uomine  Stephanus  Boczkai  sacramenm 
inrisiarandi  praestitísset.  His  ita  solenniter  m 
fectis,  et  publícÍB  precibns  pro  felíci  cum  matrimoÉ 
tnm  foederÍ8  huiiis  sanctístímí  eveotn  susceptis,  lier 
omnes  Spcnsam  domum  deduxere.  Mox  instroctovr 
lenni  convivio,  in  qno  Stephanus  Boczkai  Sponsi  loci: 
tenenfi  Sponsae  assedit,  Legati  omnes  pro  ordine  emu? 
qae  ac  dignitate  magnifice  excepti,  donatique  sast  - 
Ita  rebus  omnibus  feliciter  et  ex  animi  sententia  c:: 
fectis,  cam  molitiones  Barbaromm  celeritatem  pf 
ficiendae  rei  postalarent,  continnatis  dies  atqoe  nt^ 
itineribus  legati  biduo  post  desponsationem  6ra«ti 
Viennam,  Vienna  verő  in  Transylvaniam  rediere 


CAPVT  DECIMVM  QVINTVM. 

De  Cómitns  vernalibits  TVansylvanorum,  eommf^ 
ibidem  Decretis. 

Praemiserat  Stephanus  Boczkai  Princeps  kp 
tionís  certos  e  suo  comitatu,  eorumque  opera  feti^-^ 
legationis  eventum  mature  Principi  significaverat  • 
tam  conditiones  foederis,  quam  initum  matrimoni^ 
rite  perscripserat.  Quibus  omnibus  Princeps  SigismE 
dus,  supra*  quam  cuíquam  credibile  sit,  exhilaratus, 
ministrum  tam  laetí  nuncii  liberaliter  donavit,  et  qo 
modo  quamprimum  res  inchoata  semel  perfici  poss^ 
díu  multumque  secum  et  cum  Consiliariis  disquisiv 
Tandem  ne  videreturinconsultisRegniOrdinibusager 


DE  KEB.  Míg.  DEC.  X.  L.  VII.  165 

í  senatus  consulto  ad  XVIII.  diem  Április  Albam-Iu- 
im  couventum  indixit.  Et  cum  mandato  Principis  fre- 
lentíssími  Ordines  confluxissent,  volnitPrincepscer- 
}  de  causis  consiliuin  in  ínteriori  arcé  haberí.  Post- 
lam  igitur  ibi  convenere,  Princeps  misso  Stephano 
Ssika  capíta  deliberationís  ordine  proposuit,  et  col- 
tis  sententíis  eos  de  commnni  salute,  rebnsque  om- 
bus  ad  deliberandum  propositis,  serio   consultare 
88it.  Ordines  igiturRegni  post  díuturnani  seríamque 
ultonim  dierum  disceptationem,  tandem  hos  articu- 
8  pnblico  consensu  decretos,  adPrincipem  misernnt, 
^sque  anthorítate  eius  confirmandos  cnrarnnt.  —  In 
\  intelligere  se  imprimisaiunt,Príncipempo8tfactam 
lanimi  consensu  a  Barbaris  defectíonem,  ea  tumsoUi, 
tudine  tum  verő  felicitate  cnram  Provinciáé  egisse- 
non  solnm  eam  ab  hostilibns  incnrsionibus  sartam 
ctamque  conservarit,   sed  etiam   adiectis  imperio 
ransylvaniae  dnabns  provinciis,  totam  Daciám  Dei 
meficio  iuris  Transylvanici  fecerit.  Quin  et  inposte- 
im  in  id  se  summo  studioomniqne  opera  incubitomm 
*omittat,  nt  et  sno  officio,  in  qno  divinitns  constitu- 
s  esset,   et  pnblico  Patriae  commodo  satisfaceret: 
*oinde  gratias  sese  Deo  optimo  maximo  agere,  qui 
ntos  in  curandae  Patriae  salnte  snccessus  Principali 
aiestati  dederit^  enndemqne  orare  nt  porro  qnoqne 
nnes  eius  conatns  dirígat,  imprimis  in  divinf  nominis 
oriam,  deinde  in  Patriae  commnnis  salntem  et  am- 
ificationem,  postremo  in  perpetuam  ad  omnem  pos- 
ritatem  nominis  nngaríci  existimationem,  intemecio- 
^mque    professornm   Chrístiani    nominis    hostinm. 
nod  sollicitam  eias  erga  salntem  Patriae  curam  atti- 
kát, satis  sese  eam  et  antea  compertam  habuisse,  et 
iamnum  ix)mperíre,  Denmqne  precari,  ut  imposte- 


166  lO.  DECII  BAROVII 

rum  qnoqne  eandem   vigilantiam,   cnram    et  soili 
tudinem  suggerat,  qna  salni  omnes  et  incolumes  sí 
protectione  eiu8  permanere  qneant  Porro  inteUige: 
sefoedus  iamdiu  optatissimum  cnm  Romanorom  lm:'' 
ratore,  atqne  adeo  cum  Regno  Vngaríae,  opera  Pá 
cipalis  Maiestatís  ictum  confirmatnmque  esse:  pro 
se  Deo  imprímis  gratias  agere,  qni  tanti  Imperatc. 
animum  in  favorem  huius  Provinciáé  inflexerit  ec 
demque  precari,  ut  huius  foederis  tam  initíam,  qiu: 
exitum  ita  dignetur  fortunare ,   quo  impostemm  qi' 
que  hnnc  eundem  Caesaris  Germanici  favorem  seis^ 
inoffensum  retinere  queant.    Quod  verő  postaiét 
conditiones  foederis  icti  ipsi  qnoque  suo  consen&ne 
firmare  velínt,  ei  se  votolibentissimeassessorosei 
nus,  quatenus  ipsa  quoque  Principális  Maiestas  c 
ditiones  illas  ratas  firmasque  habere    vellet,  iu 
men   ut  confirmatio  Ordinum  tum  tandem  utrai»; 
partém  obliget.  cum  Serenissima  Sponsa  Maria  Or 
tierna  iuxta  transactionem  Graecensem  ad  praeser 
tum  díem  adducta  fuerít,  et  confirmatio   transacti 
60  modo,  qui  in  capitibus  foederis  expreasus  est^' 
dinibus  Kegní  praestita  fuerit.  Intelligere  etiam  ^ 
dicunt  ex  eius  suggestione  eos  esse  Turcarum  c>i» 
tus,  ut  hac  proxima  aestate  omnes  vires  in  pemióp 
Christianorum,  ac  in  iis  praecipue  Transylvanor^ 
coUaturi'  videantur.   Proinde    quamvis    variis  jij 
ximae   expeditionis    sumptibus   tum    ipsimet.   fll 
verő   subditi   penitus   exhausti    essent,  tamen  <i 
sciant  nervum  belli  gerendi  esse  pecuniam,  promit^ 
se  in  rationem  singularum  portarum  binos  floreal 
pro  praesidiis  alendis  sesqui  fiorenos:    deniqae  | 
peculiaribus  Aulae  Principális  usibus  singulos  florei 
quos  ipsi  sine  omni  defectu  essent  praescriptis  diri 


DE  REB,  VNG.  DEC.  X.  L.  VII.  167 

lininistraturi.  Quod  religíonís  negotium  attineat,  sta- 
jsse  sese  commnni  consensu  ut  quatuor  receptae  reli- 
íonis  formae  libere  observari  queant,  ex  quibus  8unt 
omana,  Lntherana;  Calvinistica  et  Aríana.  Sed  et  con- 
itntionem  anno  Salntís  MDLXXXYIII.  nnanimi 
rdinum  consensu  de  lesnitis  e  Transylvania  exter- 
inandis  factam,  quatenus  Bomanae  religioni  praein- 
cet,  pro  voto  Principis  sese  rescindere,  eumque  eo 
rámentő  absolnere,  ita  ut  lesuitas  Claudiopolim,  Mo- 
gisterium,  et  Albam-Iuliam  íntroducere  possit.  Proin- 
3  orare  se  Principalem  clementíam  ne  quaquam  extra 
raedicta  lóca  eos  coUocare,  vei  quocunque  modo 
berum  religionis  exercitium  impedire  velit.  Praeter 
3r8  IV  religíonis  formás,  omnes  alias  ínnovationes  iu- 
ícandas  censeri,  earumque  sectatores  tanquam  inno* 
itores  per  comites  et  Indices  Regios  adiunctis  Epis- 
)pis  ac  senioríbns  diUgentissime  inquírendos  et 
iterveniente  legitimo  iurís  processu  severepuniendos 
idicari.  Denique  intelligere  se  ex  declaratione  Prin- 
pis  inventos  esse  quosdam  e  numero  Procerum,  ut 
int  Stephanus  Báthori,  Balthasar  Báthori,  Wolph- 
angns  Kovaczioczi,  Alexander  Kendi,  loannes 
Ru,  Franciscus  Kendi,  Gábriel  Kendi,  loannes  Forró, 
reorgius  Literátus  de  Szent  Egyed,  loannes  Ge- 
3ndi,  loannes  Bomemiszsza,  Albertus  Lónyai,Ladis- 
kus  Szalánczi,  Georgius  Szalánczi,  Balthasar  Szil- 
&si,  Nicolaus  Gara,  Dionysius  Tamásfalvi,  qui  omnes 
bliti  sui  et  beneficiorum  acceptorum,  hoc  praetextu 
I;  colore  Toluerínt  eum  ex  patrío  regno  excludere, 
uasi  Ordines  Regni  statuissent,  eum  vei  captum  Tur- 
ico  Imperátori  tradere,  vei  etiam  e  medio  toUere. 
lis  motum  Principem,  tum  ut  saluti  suae  consuleret, 
nm  verő  ut  exactius  haec  omnia  cognosceret,  itane 


168  10.  DECn  BAROVU 

se  res  haberet ,  prout  de  Proceribus  istis  Bignificüi 
fuerat,  Alba-Iulia  Rövárinum  discessisse,  ibique  á 
quamdia  commoratum  faisse.  Id  ubi  coninratores  l 
accepissent,  reliqois  suis  machínationibus  hoc  etiii 
adiecisse;  ut  quoniam  Principem  finibus  Regni  neqii 
quam  excessisse ,  nt  ipsi  moliti  faerant,  constaret  »> 
etiam  peculiares,  clancuIariaBque  deliberatíone  sagití 
verint;  ad  baec  castellnm  Facziadum  qnoqne,  quoddiís 
gientibns  inde  Barbarís  imperio  Transylvanico  ap# 
catum  fui88et,  sub  has  molitíones  in  publicam  pen 
ciem  sponte  Turcis  dedissent:  his  igitur  rcksfci 
novis,  tamque  praeter  fas  et  aequum  gestís  motx 
Principem  praenominatos  coninratíonis  popularesdt/ 
nuisse,  et  meritis  poenis  ex  praescripto  Legis  InÜ^ 
tamqne  laesae  Maiestatis  reos  affecisse:  prois'^ 
orare  Ordines  Regni,  utpublico  suo  iudicio  nongri^*^ 
rentur  factum  hoc  longe  instissimnm  comprobare.  P: 
qnibus  omnibns  Ordines  Regni  imprímis  gratias  D^ 
Optimo  Maximo  agont,  quod  Principalem  Maiestata 
inter  superiores  proximasque  insidias  atque  perics; 
salnam  conservavit,  eundemque  Denm  precantur.^ 
porro  quoque  eam  din  saluam  florentemqne  tueatu 
Qnod  condemnationem  mortuorum  illorum  attaeü 
deprehendisse  se  baec  omnia,  ntí  commemorata  sná 
ita  penitns  gesta  esse.  Proinde  ut-  suam  in  tam  atrci^ 
Bcelere  innocentiam  etiam  peregrinis  regionibosdecli 
rarent,  sese,  missis  e  primőré  nobilitate  quibusdas 
postulasse,  nt  Principális  Celsitndo  in  pnblica  Be^ 
Comítia  redire  vellet,  id  qnod  etiam  cognita  Ordintf 
fide  libens  praestiterit.  Qnamobrem  quod  Princepí 
sibiconsuluerit,  et  his  coninratornm  machinationib* 
per  média ,  qnalia  ratio  eius  temporis  snppeditasse: 
occnrrerit,  sese  unanimi  consensu  approbare,  et  f^ 


DE  REB.  VNG.   DEC.  X.  L.  VJI.  169 

^naiD  eorum,  qui  ex  praescripto  Legi&  luliae  in  mani- 
ifestum   laesae  MaiestatiB  crimeii  incurrisseut ,    omiii 
■ex  parte  ratam,  firmamque  habere,  etcommunibusvo- 
^  tí8  ac  paribus  omnium  suffragíis  eos  partim  fraterni 
sangninis ,  partim  totius  Christiaui  orbis  proditores 
pronnnciare.  Atque  hoc  se  non  temere  crudeliterve  facé- 
ré, sed  hoc  maximé  consilio,  ut  his  turbuleutis  (tempori- 
bus)  exemplo  deterriti,  tam  nefariis  machinationibus 
sese  magis  imposterum  abstineant.  Quamvis  autem  An- 
dreas  BathoriusCardinalis  eo  tempore,  quo  haec  accide- 
rant,in  ditione  Transylvanica  non  fuerit,  tamen  comper- 
tum  esse  ipBum   quoque   oblitum   snae   obligationis, 
multorumque   Principis    beneficiomm,    coniuratorum 
cónsilia  non  solum  intellexisse,  sed  etiam  suggestio- 
nibus,   ac   quibuscunque  potuerit  módis   promovisse. 
£nm  etiam  his  non  contentum,  Principis  dignitatem 
non  solum  in  externis  regnis,  coram  multis  Principi- 
bus   aliisque  praecipuis  viris  viva  voce  diflfamasse, 
sed  etiam,  ubi  id  coram  praestare  nequiverit,  varios 
eosque  plurimos  famosos  libellos  huc  illuc  in  varias 
orbis  partes  disseminando,  omni  conatu  in  id  incnbnis- 
se,  quo  dignitatem  Principis  infamare,  omnique  contu- 
meliarum  genere  aspergere  posset.  Quamobrem,  cum 
sentíentes  et  consentientes  pari  poena  puniantur,  Di- 
vinorumque  oraculorum  praeceptis  cautum  sit,  ne  quis 
Principibus  populi  sui  maledicat,  Ordines  Regni  idem 
et  de  Andrea  Bathorio  statuere,  quod  et  supra  com- 
raemoratis  iam  pronunciarint,  hoc  addito,  quod  cum 
Principis  personam  et  dignitatem  in  externis  regnis 
coram  multis  Principibus  infamarit,  et  talibus  ignomi- 
niis,  quantum  in  se  fűit,  involuerit.  Orare  tamen  se 
Principalem  Celsitudinem ,  ut  pro  sua  Clementia  dig- 
netnr  iis  veuiam  dare,  gratiamque  erroris  facejre,  qui. 


170  10.  DECÍI  BAHOVII 

licet  in  ditíone  Transylvanica  bona  aua  habeant.  u 
men  adhnc  in  Polonia  Stephano  Bathorio  f amnlitii  h: 
obligatí  adhaereant ,  partim  verő  alibi  peregre  absic 
ita  nt  ad  proxime  sequentem  Aasninptioms  Marúe  <: 
em,  citra  állam  tergíversatíonem,  si  bona  sua  rm:^ 
rare  velint,  hnc  redire,  Principiqne  sno  fidem  obligr 
suam  velint. 

Acta  baec  conclusaqne  faenint  11.  die  Maii 


DK  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VUI.  171 


LIBER  OCTAVVS. 

CAPVT  PRIMVM. 
De  adventu  Sponsae  Viennam  Austriae. 

DestinatuB  fuerat  nuptiís  X.  lulii  dies,  sed  qao- 
ínus  ad  eum  adduci  Sponsa  potnerit,  íd  causa  fuít, 
i  supra  memoravimns,  insperatuB  sororis  Sponsae 
)ita8,  qui  postquam  iter  iam  Sponsa  cnm  matre  in- 
*e8sa  fiiisset,  íngentí  cnm  omninm  dolore  et  nonpar- 
)  coeptae  rei  impedimento  contigerat.  Vnde  varia 
iam  hominnm  índicía  huc  íllnc  sparsa  faere,  vidnam 
ríncipem  poenitentia  factí  dnctam  rem  procrastinarey 
inani  spe  Principem  lactando,  ideo  solnm  moram 
i  mora  nectere,  qno,  qnís  sit  Tnreicarnm  molitionnm 
rentns  fntnrns,  certo  cognosceretnr,  tunc  eam,  si  re- 
tm  Transylvani  potirentnr,  Principi  filiam  daturam, 
3c  alia  id  conditione  facturam,  nisi  victoriam  e  Tnr- 
s  reportarít.  Non  minns  etíam  qnidam  in  id  snmmo 
ndio  incnmbebant,  et  varíis  líbellis  famosis  hac 
luc  dispersis  Imperatoris,  ceterornmqne  Archida- 
im,  atqne  adeo  vidnae  ipsius  Principis  animos  aba- 
enando  id  moliebantur,nePríncep8  voti  de  promisso 
latrimonio  compos  tandem  uUo  modo  fieret  Vicit  ta- 
len  fortnna  Principis,  qni  eam  nnnqnam  hactenns 
overcam  expertns  faerat,  sed  inoffensnm  semper 
íus  cursum  tenuerat.Missis  itaque  ultro  citroque  aliis 
aperalíos  uunciis^diem  nuptiarum  in  Avgustnm  men- 


172 


lO.  DEClt  BARO 


sem  prorogant  ntrinque,  et  quo  qi 
retur,  inter  se  statnont  Cetennu 
diorque  foret  Sponsae  introdnct 
quae  studio  Wsendi  Reginam  Pol 
sponte  sequi  decreverat.  Adinn 
Maximilianum  fratrem,  item  EpU 
Martinum  Pethe  Episcopnm  Vara( 
tum  lazoviensem,  qui  nomine  Csu 
ciscnm  Dersffinm,  qui  Maximiliaij 
nam  snatinebat,  Demetríum  Nap 
Agriensem,  virum  imprímis  erac 
tem,  Sebastíanum  Tekelimn,  Ladi 
Nicolaum  Cobor,  Ladislaiim  Fel 
Varadiensis,  et  complnres  alios, 
que  ipsi  Albae  de  multis  rebus  gj 
collocuti  fuimus.  Postquam  igitur  ] 
sitis,  iter  Spoiisa  cum  matre  patr 
coepisset,  magnis  ubique  plausib 
tandem  pervenit,  ibique  aliquot  d: 
se  fessam  ex  itinere  refeeit. 


CAPVT  SECVN] 

De  adventit  Sponsae  Caroi 

Paucis  post  diebus  Sponsa 
ibique  honorificentissirae  ab  Arehi 
busque  Viennensium  ordinibus  ej 
f^ommorata.  Inde  profecta  Posor 
transmissis  Leutsoviara,  Eperjesi 
appulit.  Qua  re  cognita,  nova  in  d 
íicumque  agmina  congratulatum 
ullum  publicae  laetitiae  signum  pra 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X,  L.  VIII.  173 

^  fuere  Stephanus  Bathorius,  Franciscus  Dobó,  Sigis- 
mundus  Rakoczius,  et  alii  complures,  qui,  partim  ut 
Imperátori  eiusque  fratri  Maximiliano,  partim  verő 
Sigismundo  Principi  nova  regnorum  titulorumque  oc- 
casione  aucto  gratificarentur,  nihil   non   praestitere, 
qno  suam  liberalitatemetcongratulationem  declararent. 
Porro  cum  rumor  de  Bassae   Budensis  ceterorumque 
Barbarorum  excursionibus  ac  insidiis  percrebuisset, 
coepere  cunctantius  iter  facere,  et  in  plerisque  civitati- 
bu8  subsistere.  Mox  coactis  haud  contemnendis  copiis, 
nullo   unquam   die   iter   inibant,   nisi   superiori  die 
missis   exploratoribus   se  tuto  progredi  posse  intel- 
lexissent.  Ad  haec  instructa  etiam  agmina  praeraitte- 
bant,  quo   Turcarum   pericula   declinarent.    Miserat 
Princeps  obviam  adventantibus  Stephanum  Boczkai- 
nm,  qui  Sponsam  deduceret.  Is  dum  ingentem  Prin- 
ceps molitur  apparatum,  missis  aliis  super  alios  nun- 
ciis  eum  edocet,  ipsos  cum  faustissima  Sponsa  iam 
Cassovia   movisse,  honestissimum  Germanorum  Vn- 
garorumque  Procerum  equitatum  cum  ea  venire,  illo- 
rum  principem  et  moderatoris  loco  Sponsae  praefec- 
tum  Maximilianum  Archiducem,  qui  Carolinum  usque 
cum  Sponsa  venturus  esset.  Satagebat  tunc  Princeps 
in  bellicis  apparatibus,  et  quoniam  varii  de  ingenti 
Tartarorum  Turcarumque  adventantium  multitudine 
rumores  hinc  inde  spargebantur,  varias   ipse  etiam 
rationes  investigabat,  quibus  se  suamque  Provinciám 
adversus  hostiles  conatus  tueretur.  Sed  nuptiarum  ex- 
pectatio  non  parum  ab  intento  belli  studio  Principis 
animum  averterat.  Deferbuerant  enim  bellici  conatus, 
et  nimio  ambitae  uxoris  desiderio  generosissimi  impe- 
tus  non  parum  retepuerant.  Incendebat  viríles  animos 
eius  frequens  Mariae  Christiernae  fáma ;  quam  hones- 


174  10.  DBcn  BAROvn 

ta  fonna,  Caesareo  genere,  celebrí  pndicitia,  sm: 
mode&tía ,  et  amabilí  comitate  praeditam  ex  oomn: 
sermombas  perceperat  His  accedebat  chorns  mau 
nalium  virtntam  etiam  sápra  qaam  sexos  ille  paterr 
tur,  qnibns  Princeps  adolescens  accensns,  in  1^ 
műm  eins  amorem  &e  coniecerat.  Híb  ergo  mcc 
Princeps  et  Bimal  de  volontate  Maximiliani ,  lítei: 
Stephani  Boczkai  certíor  factus,  ut  famam  adventssíi 
celeritate  praeveniret,  mutató  habitu  patrio,  vestimeri 
italicÍB  indatas,  contínaatÍB  dies  noctesque  itineribo»Ci 
rolinum  pervenit.  Ibi  a  Maxímíliano  Archiduce  Sfosa 
renovatis  prius  foederis  capitibuS;  pactísque  dota]íl» 
quasi  e  manu  ín  manum  Principi  traditar.  Mox  lnstrc- 
copíis  et  collatis  de  ratione  belli  contra  Barbárom  ,- 
rendi  sententiis  atque  consiliis,  cum  multam  sibi  ma 
salutem  dixissent,  digressi  sünt.  Ita  Princeps  celd:* 
quam  venerat,  domum  reversus,  adventum  Sponsae*. 
omnia  rectius  curarentur,  Albae  statuit  praestoli 
Maximilianus  etiam,  postquam  sororem  suam  mr  * 
benedictionibus  cumulatam  fausto  omine  dimisisű' 
cum  copiis  suis  Rakomazum  regressus  est. 


CAPVT  TERTIVM. 

De  adventu  Sponsae  Albam-hUiam. 

CaroliiioSponsa  cummagnaProcerum  maniip' 
gressa  Somlyoinum,  inde  Zilahinum  atque  Alma^BV 
venit.  Ibi  a  Stephano  Chakio  principe  iuventi: 
Transylvanicae,  magnae  spei  adolescente,  honon 
centissime  in  arcé  sua  Almasiensi  bospitio  cum  o. 
comitatu  excepta  fűit.  Inde  profecta  Claudiopi^r 
appulit,    civitatem   Transylvaniae,    in   primo    fiU' 


DE  REB.  VNG.    DEC.  X.  h.  VHI.  175 

É  aditu,  loDge  qaam  eredére  potuissetamoeniorem.PrO' 
f  gressi  in  oeeursum  eius  ordines  eivitatís  splendidissi- 
}  me  omati  magnis  plausíbus  eam  exeipiont,  et  excep- 
tam  in  urbem'  suam  introdueunt,  euius  íam  pridem 
fora,  compitaque  tríeliniis,  ac  floribus  omnique  festi- 
TÍtatis  genere  eondecoraverant.  Ibi  biduum  com- 
morata,  Tordam,  ac  inde  Enyedinum  progreditur,  et 
pari  nbique  plausu,  ac  publica  cum  laetitia  excipitur. 
Princeps  morae  ímpatiens,  quo  suam  in  optatissimam 
nxorem  affectionem  declararet,  paucis  secum  e  numero 
familiarínm  assumptis  (quo  ipso  tempore  et  nos  Car- 
men votivum,  verissimam  futurae  de  Turcis  victoríae 

divinationem,  illustri  cum  eius  gratia ei  iam- 

iam  accessura  coram  obtulimus)  Enyedinum  ad  eam 
accurrit,  ibique   celebrata  festivitate   extemporanea 
eadem  rursus  nocte  rediit  Sed  et  Sponsa  postridie 
Tövissinum  progressa  est,    ibi  ex  composito   nocte 
traducta  Sponsum  sibi  occurrentem  expectare  statuit. 
Princeps  simul  ac  diluculo  primo,  Spousam  iter  coe- 
pisse   cognovit,  et  ad  unum  lapidem  circiter  urbi  ap- 
propinquasse  accepit,  cum  singulari  pompa  et  bono- 
rificentissimo  Procerum  equitatu  confestim  ei  occur- 
rit.  Praemiserat  Sponsae  carpentum  auratum,etsplen- 
didissime  omnibus  partibus  ac  nnmeris  absolntissi- 
mum,  ex  quo  descendentem  virginem  hilaris  Princeps 
pro  utriusque  dignitate  excepit,  et  postquam  mutuam 
sibi  salutem  dixissent,  et  sermones  quosdam  ultro  cit- 
roque  habuissent,    innctis   agminibus  Albam-Iuliam 
advenere.  Td  verotanto  cum  populorum  plausu  ettim- 
panorum  tubarumque  sonitu  factum  est,   ut   aliquid 
supra  usitatum   modum   celebratissimae    festívitatis 
spectatum  fnisse  credideris.  Postquam  omatissimae 
et   splendidissimae   equitum  turmae  peditumque  ca- 


176  I<>.  l>ECn    BAROVII 

tervae  urbem  invectae  densato  ordine  honoris  j 
constitíssent,  tandem  Sponsam  cum  matre  anratoiktl 
carpento  invectani  tantam  laetitiae  inxta  ac  adBiiil 
tionis  circumstaiitíum  coronae  conciliavit,  at  nemi 
habitu  Venereni,  Dianám  pudícitia,  et  loquela  pnukfrj 
tiaqiic  Palladem,  ex  omni  parte  referre  videretar.Cnj 
adfores  aedis  maiorís  divo  Michaeli  Archangelo  8l^ 
rae  pervenissent,  Sponsa  cnm  Sponso,  matreqne,  u 
praecipuis  quibusque  Proceribus  templum  ingrefi- 
untnr.  Ibi  altari  asistentes  gratias  Deo  ter  Optíno 
Maximo  pro  feliciter  exantlato  itínere  totís  pecto- 
ribus  agunt,  et  ut  felix,  faustusque  foret  eonn 
adventns,  ardentibus  votis  Deum  precantur.  Hox 
communibus  omnium  votis,  ac  fau&tis  omiuibus  ac- 
cumulatí,  pedibus  Aulám  ingrediuntnr ,  cum  Pro- 
ceres  omnes  atqne  pontifíces  Principem  praecede- 
rent,  Sponsa  verő  cum  matre  ac  cetero  matronanun 
ancillarumque  agmine  maritum  in  medio  proceden- 
tem  verecunde  subsequeretur.  Actum  lioc  fűit  I.  die 
Augusti. 


CAPVT  QVARTVM. 

De  nvptiis  Sigismujidi  Principis  cum  Maria  Ckrísti- 
erna  celebratis. 

Ingressi  Palatium,  eum,  sequentemque  diem  capi- 
endae  quietis  gratia  seorsim  transegere.  Tertio  post 
die  Stephanus  Boczkaius,  qui  et  cognatione  Principis, 
et  legationis  primatu,  et  fíde  in  Principem  singulari, 
multisque  ab  initis  periculis  satis  superque  cognituB, 
hoc  facere  iure  videbatur,  ut  suam  in  hac  publica 
omnium  laetitia  affectionem  declararet,  magnificentis* 


DE    REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VUI.  177 

Bímum  eis  -^oonvivium  exhibuit.  In  eo  featívissime 
E^incipes  excepti  donatique,  singulari  tandem  sub 
resperum  pompa  in  arcem  rediere,  ibique  diem 
lominicum  solemnítatíbus  nuptialibus  destinatum 
^niete  praestolavere.  Eo  adventante,  circiter  ho- 
ram  nonam  matutinam  templum  Spousus  cum  Sponsa 
Bolemniter  íntroducti,  concionem  sacram  audiverunt; 
mox  inde  egressi  regiumnuptialequeconvivium  celeb- 
ravere.  Eo  absoluto  in  templum  rursus  regrediuntur, 
et  oratiopem  latinam  ab  Alphonso  Carillio  Hispano 
Theologiae  Doctore  habitam  sua  praesentia  omant. 
In  ea  Alphonsus  celebrata  Austriacae  Bathoriaeque 
famíliáé,  cum  antiquitate,  tum  dignitate,  quantas  haec 
antiquissimarum  duarum  famiUarum  copulatio,  poten- 
tissimorumque  regnorum  connexio  habitura  ait  com- 
moditates,  et  quantum  paritura  emolumentorum,  copi- 
ose  deciarat,  omnibusque  faustis  tantorum  Principum 
nnptias  prosequitur.  His  confectis  in  Palatium  rede- 
nnt,  et  epulas  vespertinas  ingenti  cum  plausu  celeb- 
rant.  —  Postridie  Principem  Caesareoque  genero  na- 
tam  uxorem  solenni  cum  pompa  introducentes  in 
templum,  et  altari  assistentes  Alphonsus  e  vicecomi- 
tibus  Mediolanensibus,Episcopus  Cerviensis,  et  nuncius 
pro  tempore  apostolicus,  solenni  ritu  confirmavit,  et 
faustis  omnibus  sacratissimas  hasce  nnptias  pro  more 
prosecutus  est.  Mox  templo  egressi  epulis  se  popu- 
lomque  refecere.  Sed  ne  plures  (uti  in  regum 
principumque  matrimoniis  celebrandis  fieri  sólet) 
nuptialibus  festivitatibus  dies  tribuerentur ,  epulum 
publicum  daretur,  varia  spectaculorum  genera  ederen- 
tur,  equestriave  certamina  exercerentur,  missilia  spar- 
gerentnr,  cetera  ad  ostentandam  publicae  laetitiae 
Bignificationem  accommodata  administrarentur,  rumori- 

MOMYM.  HVNO.  HIST.  -  SCRIPTORES.  XVII.  VI 


178  10.  DECII  BAROVn 

bus  adventantínm  Turcarum,  et  variis  belli  apparai^i 
cnris  impediti  fíiere. 

Proinde  ne  et  inani  sumptu  aerarínm  eibrr 
retur,  et  superfluorum  ludorum  cura  tempu8  rei  k 
gerendáé  effiueret,  piacait  matnre  finem  nii[^^ 
imponi.  Ita  sequenti  Mártis  díe  innumera  ex  singt 
oppidis  et  civitatibus,  item  Optimatibus  ac  Prown 
Sigismnndo  Principi  Mariaeqne  Christiemae  oblií 
Sünt  mnnera.  Qnin  etiam  a  ceteris  ChristíaDaereipii^- 
cae  potestatibns  pretiosa  sünt  missa  donaria,  qui^' 
Principis  aerarium  ne  exigua  qnidem  siii  parte  ft^- 
pletum  est.  In  iis  primas  tenuere  Pontifex  ipseRoss 
nus,  qoi  aliquam  reliqaiaram  divaeEllsabethaenl'^t'3 
tis  partém  pro  munere  misisse  fertur.  Ad  haeck 
perator  ipse  Romanomm,  et  Matthias,  Maiimili^- 
qne  Archiduces,  Franciscus  item  Dobó  et  complí:^ 
alii  Proceres  Vngariae  Transylvaniaeque  vasaas^^ 
argenteaqne,  et  gemmatas  cruces  variis  pretiosorQ 
lapidnm  omamentis  decoratas  misére.  Sed  vicit  ois 
nm  magnificentiam  Matthiae  Arcbiducis  donariuin ' 
carbuncttlis  et  adamantibus,  sapbiris,  smaragdi3<  ^ 
terisqne  gemmarnm  generibus  illnstratnm,  at  a  Y' 
tis  eins  rei  artificibns  ne  pancis  qnidem  anreorumisi^ 

bns  illnd  aestimatum  faerit. 


CAPVT  QVINTVM. 

De  clade  liberorum  peditum  Transalpinorutn  h*^'^- 
transgressorum. 

Anteqnam  Sponsa4n  Transylvaniam  adducí*' 
ret,  liberi  pedites,  qni  sub  anspiciis  Sigismundil^ 
cipis  merebant,  et  fines  provinciarnm  contra  6uW 


DE  BEB.  VNG.  DEC.    X.  L.  Vm.  179 

^sjiarbarorum  incursiones   tutabantur,  fortunae  pericu- 
Inm  facturi,  Danubium  transmiserant,  et  vastatís  longe 
—lateque  círcumiacentibus  locis,  arcem  Bodva  expugna- 
^xe  statuerant.  Inaudierant  id  Turcae,  et  mandato  Cae- 
.earis  magnas  copias  duce  Ferhato  Bassa  coegerant, 
quibus,  dumiustus  exercitus  Constantiuopoli  appropin- 
quaret,    ímpetus  depopulationesque   Moldavorum   et 
^  Transylvauorum  coercerent.  Sed  nec  Vngaros  id  la- 
^  tnit,  quando  exploratores  missi   ingentem  Turcarum 
maltitudinem  coactam  signifícarent,  et  ui  sibi  matu- 
re   remenso   Danubio   consulerent,   iamiam    eos  af- 
főre,  et  extremam  iis  internecionem  allaturos  prae- 
'    niinciaverant.    Verumenimvero  promiscua    hominum 
coUuvies,   armis  quidem  tractandis  sat  idonea,   sed 
compluribus  superioris  brumae  successibus  iusto  plus 
elata,  nec  ab  exploratoribus  persuaderi,  nec  a  pru- 
dentioribus   ducibus  compelli  potuit,  quominus  cum 
ingenti  Barbarorum  multitudiue  iamiam  in  horas  affu- 
tura  confligeret.  Ita  cum  obviam  Turcis  occurrissent, 
et  multis  horis  eousque  praelium  pauci  contra  multos 
sustinussent,  quoad  viribus  et  pulvere  tormentario  de- 
ficerent:  tandem   superveniente    nova    veteranorum 
Barbarorum  manu,  fugám  arripere  coguntur.  Instant  fu- 
gientibus  nostris  Barbari,  cumque  superiorum  memó- 
ria cladium  magis  atque  magis  inflammarentur,  ingenti 
usquequaque  in  eos  caede  desaeviunt.   Nostri  cum   a 
fronté  Danubium,  a  tergo  Barbaros  haberent,  ignari 
quo  se  reciperent,  cum  omnem  salutis  spem  in  forti 
pugna  positum  viderent,  cruentissimam  hostibus  vic- 
toriam  relinquere  statuerunt.  Ita  fortissime  pugnando, 
et  maiorem,  quam  pro  numero,  Barbarorum  stragem 
edendo,  miserrimam  mortem  oppetierunt,  et  aliiS;  ne 
nimia  temeritate  se  pessumdare  satagerent,  neve  bos- 

12* 


180  lo.  DEcn  BARom 

te8  contemnere  asueftcerent,  lamentubile 
tum  praebüerant.  Perieront  ex  üs  ad  tria  dralff  al 
lía  et  quingentos,  cum  ex  tanto  nmiMro  tíx  émá 
Danubio  utut  potuenint  superato  meofamies  in  cadu 
rediissent.  Magnam  haec  nostromm  clades  Barbos 
spem  atque  fiduciam  melioris  fortimae  att]ilitoceaiii> 
nemqne  omnis  nostromm  postea  Tictoriae  prmebÓK 
videtor:  nisi  enim  haec  clades  eoa  animasset:  TÍxoeik 
acne  vix  qaidem  tantumsibi  (animnm)  smnereansíft- 
rent,  nt  traiecto  Danubio  Transalpinam  invadeiciL 
Nnnc  cum  maiorem  Dacicae  inyentntisfloremea  dide 
absumptum  indicarent,  nonampliusinterTictoriam  » 
am,  et  intemecionem  nostromm  pntanmt  interessé  spi- 
tii,  quam  quod  Danubius  utriusque  partÍB  exercitilmB 
interposuisset.  Ita  dívina  benignitas  aaepe  etíaa 
mala  in  commoda  suis  vertére  sólet  fidelibns. 


CAPVT  SEXTVM. 

De  capto  Bokczia  cdsteUo^ 

Cognita  bac  clade  suorum,  Sigísmundiis  Princeps 
vehementer  indoluit,  et  ut  aliquo  successn  haec  ma- 
cula  deleretur,  simul  ut  futurae  nuptiae  aliqno  secnn- 
dioris  fortunae  afflatu  decorarentur ,  missia  nuncÜB 
Georgio  Barbély,  qnem  Lugasiensi  orae  principális 
capitanei  nomine  praefecerat;  solennique  inramento  in- 

auguraverat,  pro  authoritate ,  nt  captata 

subinde  occasione,  levibus,  quod  bene  verteret,  velita- 
tionibus  fortunae  periculum  facérét.  Is  assnmpta  con- 
festim  aliquanta  suoram  manu ,  Bokcziam  imprimis 
Castellum  spontanea  deditione  cepit.  Quadraginta  in 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X,  L.  VIU.  181 

o  fuerant  Barbarorum,  qni  quamvis  impares  nnmero, 
stmen  castellum  dedituri  non  fuerant,  nisi  nova  nostro- 
am  solertía  militum  territi  invitissimi  id  facere  coacti 
iiissent.  Vngaricí  enim  pedites,  Moscovítico  antea  bello 
docti,  structÍB  subterraneis  cuniculis  in  ipsnm  castel- 
rnn    penetraverant ,    apertísque    subdin  foraminibns 
[iBiiperstanteB  Barbaros  adinstar  antipodum  sclope- 
ís  fnlminabant,  miro  certe  ac  prioribns  secnlis  pro- 
emodum  inaudito    stratageniate,  cum  interim  Tur- 
ae  nnlla  iis  ratione  officere  possent.   Hi8  igitnr  et 
imilibns  nostrorum  inventionibuB  territi,  castellum 
ediderunt,  et  ne  a  liberis  pedítibus  violarentur,  in 
astrÍB  nostrorum  detenti,  et  post  captum  Varsöczium 
ticolnmes  ex  pacto  dimissi  fuere.   Postquam  Tomes- 
'arnm  ad  Bassam  pervenerunt,  increpati,  quod  tam 
leleriter  se  dedidissent,  responderunt,  mira  se  hosti- 
im    solertia,  ac  propemodum  miraculosa  fortitudine 
rictos  id  fecisse :  Esse  siquidem  inter  eos,  cum  alia 
>mnia  artificum  genera,  tum  lapicidas  complures,  qui 
iubterraneis  factis  cuniculis  in  médium  castelli  nnllo 
legotio  penetrassent,  et  instar  Antichtonum  ex  visce- 
ibas  terrae  insnperstantes  bombardis  fulminassent. 
[nterrogati    de    praefecto     hostium,     responderunt 
tmn  nec  manuum  nec  pedum  compotem  esse :  interim 
:amen  prudentia  et  ferocia  praeditum  fortiter  omnia 
^ocationis  suae  munia  exequi.   Ipsos  verő  milites  to- 
:os,  quanti  quaiiti  essent,  cataphractos  esse  significave- 
runt.  Hi9  commotns  Bassa  succensere  iis,  quod  sacer- 
los    seu   sacrorum  praefectus  (Hociam  ipsi  appel- 
lant),  usurpata  pro  dignatate  religionis  loquendi  liber- 
tate, respondit  Bassae :  paratum  se  főre,  ut  vivus  ex- 
corietur,  si  fagam  illi    arrepturi  forent.  Ita  com- 
prehendi   eum  Bassa,  et  vinctum,  quoad  saivus  inde 


182  lo.  DEcn  BABOvn 

reversanis  captívofi  hoBtes  adduceret ;  asBervari  íl^ 
sit  Tanta  initío  beUi  hniüs  Barbaros  insolentia^conf 
dentíaque  sni,  pláne  ceperat  stolida. 


CAPVT   SEPTIMVM. 

De  capto  Varsoczio  castelloj  et  direpto  cum  circnr- 
iacentibus  pagisy  oppido  Jőfeö. 

Capto  in  hunc  modnm  Bokczia  caatello :  Ge<:: 
gius  cnrsum  victoriae  continaandam  ratos,  mé 
cnm  loanne  Lngosio  ducentis  eqaitíbus  et  qninqei 
ginta  peditibus,  praeire  eos  et  interceptis  commeaíi 
bns  circumeqnitare  Varsoczium  castellnm  ídssí: 
Praeeratidtemporis  Varsoczio  Deli  Kurtins  Aga,vr 
mann  strenuus,  idqne  deleeta  sibi  quadringentom 
circiter  evocatorum  mann  egregie  munierat ;  qni  ? 
primo  statim  impetn  antecursores  illos  adortas  fi> 
set ;  nae,  dum  a  subseqnentibus  adinti  forent,  nostr> 
omnes  ad  nnum  trucidare  potnissent.  Sed  adventsLt 
bns  Vngaris,  Turcae  primum  eos  armenta  esse  eir 
dere,  mox  cognito  hostium  adventu  emissis  aUqc 
peditibus  eos  impetere.  Nostri  facto  in  Barbaros  i- 
petu  in  arcem  eos  fugavere,  qui  obstructis  statim,  c 
in  eiusmodi  re  fieri  consuevit,  portis,  ad  tolerandar 
se  obsidionem  accinxere.  Emanserat  qoidam  praec' 
puae  dignitatis  Tnrca,  ad  qaempersequendnm  misr> 
statim  est  Ladislans  Pattantyús,  ex  cuius  fideli  nana 
tione  boc  scribimus,  eum  decem  aliis  selectís  eqni:: 
bus,  qui  Barbaros  non  assecuti,  advesperascente  dv 
in  castra  redierunt,  Adyenerat  interim  robnr  exen 
tus   nostrorum,    indagineque   castrorum    munitionr 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VÍII.  183 

p  drcumvenerat.    Erat  Varsoczium  duplici  fossa,  tri- 
^  busque  parietibus  incrustatis  et  sudíbus  stípitibusque 
in  exteriőre  pomoerio  hinc  inde  transversum  defixis 
egregie  munitum.  Proinde  cum  deditíone  non  impet- 
rata,  tormentis  bellicis  frustra  parietes  impetí  vide- 
rentur :  congestis  confestim  aridorum  lignorum  sarmen- 
torumque  fasciculis,  et  cum  famigationes  eiaculatio- 
num  prospectum  hostium  ímpedirent,  muris  ipsis  pro- 
pius  admotis  incendium  castello  inferunt.  Id  statim 
secundo  vento  dei  providentia  aspirante  celeriter  di- 
latum,    ita     omnes    parietes     quaquaversus    corri- 
puit,  ut  omnem  hostibus  exitum  praeriperet.  Fuerat 
pseudothyrum  ex  cloaca  quadam  subterranea  in  mu- 
.  ros  factum.  Eo  aperto,  excrementis  cooperti  circiter 
dncenti,  prae  impatientia  incendii  foras  se  eiieientes, 
ab  observuntibus  illic  peditibus  singillatim  trucidati 
fuere.    Reliqui    omnes  vei  incendio  absumpti,  vei  a 
militibus    inter   flammas  parietumque   minas   irrum- 
pentibus     sine     uUo     prorsus    sexus     aut    aetatis 
diserimine  trucidati    fuere.    Ipse    Deli   Kurtius  ca- 
stelli  praefectus  ex   muris   miranda  agilitate   praea- 
cutos  illos   sudes   cum   transiluisset,   et   ad  vineta 
cursu  evasisset,  ibidem  a  nostris  interfectus  est.  Reli- 
qui eius  exemplum  infelici  eventu  secuturi,  vei  stipi- 
tibus,  stimulisque  hinc  inde  defixis  insiliebant,  seipsi- 
que  inopinantes  induebant,   vei  in   scrobes    delapsi 
transfodiebant;  aut  a  nostris  circumventi  trucidaban- 
tur.  Trés  duntaxat  vivi  capti,  et  ad  Georgium  ductí, 
inspectantibus  dedititiis  Bokcziensibus,  sine  ulla  com- 
miseratione  in  terrorem  reliquorum   trucidati  fuere. 
Bokczienses  uti  dictum  est,  dimissi,  et  ad  Tömösvarien- 
sem  profecti.  His  irritati  Barbari,  qui  Lippae,  Gyulae, 
Csanádi  ét  lenei  erant,  et  simul  fáma  nuptiarum  ad 


184  lo.  DEcn  BAROvn 

spem  praedae  erecti,  quo  die  Sponsa  Albam  iotre^ 

dncta  fait,  oppidnm  Jófeö  (latíne  bonam  herbam  dí^ 

minare  poterímns)  cnm  circumiacentibus  septem  pa^ 

depopulatí  fnere,  et  paucis  ablatis  vindictae  stnji 

omnefi  propemodnm  pari  crudelitate  abBnmpsere.  L 

dem  fortana  circa  Varadinüm  etíam  gprassatí,  aüqiu: 

tulam  8üb  tempuB  nuptiarnm  praedam  abegere.  Qcv 

comPríncipi  iunotnissent,  SQpraqnamcniqnecredibu 

fiit,  indolens  et  excandescens,  tantam  snonun  ckdcs 

primo  qnoqne  tempore  nlcisci  statnit.  Proiode  ddeec 

confestim  babito  certam  cnm  iis  militibns,  qni  Jóre' 

avocati  fnerant,  nobilinm  mannm  ablegat,  iisqne  ser: 

mandat,  nt  tantam  miserae  plebifi  lanienam  ultnrí^  Tó: 

varadgiam  oppidnm  Tnrcicae  ditionis  diripiant,  et  r. 

periorem  Jofeö  cladem  simili  incommodo  illato  coz 

pensent.  Itaqne  accepto  boc  Principís  mandato,  qct: 

possnnt  celerrime  in  hosticnm  dncnnt,  et  simnlac  aí 

oppidnm  noctn  pervenernnt,  comparatis  omnibns,  qua^ 

ad  oppngnationem  (Aecessaria),  aggredinntnr.Oppidis 

verő  per  vim  nnl  lo  fere  cnm  pericnlo  snornm  capinnL  i 

cendnnt,  diripinnt ;  Tnrcas  omnes,  qni  dncenti  circit^rt 

eo  fnerant,  trncidant,  senis  dnntaxat  eornm  de  mr 

desilientibns,  qnod  sperarent  transacto  Mamsio  fl: 

mine  salntem  se  consecntnros.  Vemm  iietiamanostiií 

intercepti  fnere,  atqne  in  captivitatem  abdncti. 


CAPVT   OCTAVVM- 

De  dimUsa  a  Principe  Socru^  captoque  Facziado^ 

Mnltifi  nno  eodemqne  tempore  cnris,  cnm  genia 
gandio  vacare  deberet,  Princeps  obrnebatnr«  Nam  < 
ingentem  Tartaromm  mnltitndinem  ex  Scytbia  proá) 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VIU.  185 

"^se,  et  iamiam  in  finea  Transylvanicas  irrupturam 

*t  certís  rumoribus  nunciabatur,  et  exercitus  Caesaris 

^Tnrcici  immani  cum  apparatu  in  Transalpinam  dnce 

^erhato  Bassa  transire  conabatur,  quin  et  Bassa  Tö- 

^ösvariensis,  coactis  octo  circiter  millibus   homínum, 

jialam  Georgio  Borbély  praefecto  Lugosiensis  orae 

superbe  dennnciaverat,  se  qnoqne  ad  solennitates  nup- 

tiarnm   Príncipis   celebrandas   pro    iure    vicinitatis 

affatnrum.  Cui  Georgina  ex  nomine  ano,  acommatia 

occaaionem  nactna ,  qnando  Tonaor  cognominabatnr, 

miaaia  pariter  ruaticania  quibnadam  internnnciia  rea- 

ponderat;    expectatnmm   ae    Baaaae   adventum,   et 

enm,   cnm   ait  ipae  Tonaor,  qno  mnndior  comptior- 

que  ad  aacrnm  nnptiale  accederet,  Baaaae  priua  cri- 

nea  abraanmm.  Princepa  tot  tantiaqne  cnria  diatrac- 

tns,  neqnaqnam  animnm  deapondendnm  ratna,  perac- 

tis  obiter,  nti  memoravimna,  nnptiia,  Cibinium  viaendi 

gratia  Socrnm  dednxit.  Mox  cum  rnmor  adventantinm 

Barbarornm  mágia  atqne  mágia  in  diea  invaleaceret, 

aine  mora  rednctam  inde  Matrem  magnificeqne  dona- 

tam,  Thaanadinnm  naqne  comitatna  eat  Inde  reverana 

copiaa  undique  propoaito  edicto   aeveriaaime  Albam 

Inliam  convenire  inaait  lam  verő  Georgina  Borbély, 

admonitna  a  Principe  nt  aliqnod  fortnnae  pericnlum 

facérét,  Facziadnm  obaederat,  et  nt  ae  dederent,  mia- 

sis  pro  more  cadnceatoribna,  praeaidiarioa  monnerat 

nii  cnm  snperbi  primnm  fidncia  adventantia  Baaaae, 

qui  inreinrando   promiaerat  matnram  ae  opem  ilUa 

allatnmm,  deditionem   arcia  recnaaaaent,  et  tnrpem 

snperioria    antnmni  repnlaam  noatria    objectaaaent, 

tandem  reformidato  incendio,  qnod  a  noatria  caatello 

intentabatnr,  eiectia  extra  pomoería  in  deditionia  sig- 

nnm  pileia,  hac  conditione  arcem  Barbari  tradidere. 


186  10.  DECU  BAROVn 

ut  salvis  corporibus  abire  Kceret.  Ita  ingressi  mtr^ 
arcem  occupant,  et  Turcas  ex  compacto  inde  eductr 
dimittere  statuunt.  Sed  cum  prohibere  Georgins  i>: 
posset,  ne  vim  eis  liberi  pedites  inferrent,  horto  (jf 
dam  primnm  includi,  deinde  in  arcem  dednci,  ibiű 
vinctos  asservari  iussit,  donec  quis  eventus  proxii 
cam  Tömösváriensi  Bassa  conflictus  esset  htsTÁ 
qnem  iam  adventare  compertnm  erat,  cognoscereir 
Factnm  hoc  fűit  die.  . .  . 


CAPVT  NONVM. 

De  profligato  TÖmösvariensis  Bassae  exercitn,  o:,' 
Lippensi  ac  leneiensi  Begu. 

Capto  in  hnnc  modum  Facziado,  eiqne  Pft^ 
Barrabásio  duce  peditum  rubei  ordinis  in  Marosienás' 
de,praepo8Íto,Gerteetpio,etnon  minns  con8Íliis,q^ 
manuprompto,  rerumque  bellicarum  experientíalani^ 
tissimo,  dispositis  hinc  inde  custodibns,  diligentis^i^ 
omnes  vigilare  Georgina  iussit,  hand  ignarus  Toi- 
variensem  Facziadiensibus  subsidio  venturum.  ^ 
miserat  Georgins  ad  excnbias  selectos  aliqnot  eqnii 
dnce  loanne  Lugosio  veterano  bellatore,  eisque  \^ 
rat  ut  adventum  Barbarorum  mature  sibi  signifiearer 
Ilii  mandata  fideliter  executi,  primo  dilucnlo 
castra  redeunt,  et  Bassam  cum  magna  manu  iaioi^ 
afifore  nunciant.  Georgins,  cum  nullám  aliamsal^ 
rationem  videret,  quam  quae  in  dextra  victrici  íor^ 
quamvis  hostibus  numero  impar:  tamen  subsi^fe 
ab  animi  magnitudine  sumendum  ratus,  rem  pn 
statuit  committere.  Proinde  dato  signo  omnes  adaií 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  VIII.  187 

tífestim  vocat,  et  tormentis  ante  aciem  constítutis 

^)^8  pro  ratione  temporis  ac  loci   disponit.    Erat 

^^^^^%tri8  ex  adverso  collis  quidam,  ex  quo  Barbaris  in 

^^wtros  decurrenduin  erat.  Eo  cum   antecursores  eo- 

^  tan  devenissent,  animadversum  est  ab  Vngaris,  lin- 

^^^"""^   cuspidibus   hastarum  ornamenti  gratia  pro  more 

^  ^dita,  aspirantíbus  ventis  versus  exercitiim  nostrum 

^^topelli.  Id  primum  fűit  boni  omiuís  loco  a  nostris  ac- 

3eptam.  Interim  et  Bassa  ipsémet  cum  universo  suo- 

ram  exercitu  colli  insistens,  tormenta   confestim  in 

Bnbiectam  nostrorum  aciem  dirigit,  contemptaque  pau- 

citate  citra  uUam  timoris  signifícationem  in  eos  excel- 

8o  animo  decurrere  pergit.  Vix  acies  utrinque  dispo- 

sitae  fderant,  cum  Turcae  priores  tormenta  in  nostros 

exonerant,  ingentique  clamore  irruunt.  Mira  certe  res 

fait,  et  soli  Divinae  Providentiae  adscribenda,  quod  glo- 

^  bis  hostilibus  acies  nostrorum   supervolantibus   nihil 

b    detrimenti  eo  genere  militibus  nostris  illatúm  fuerit, 

cum  e  contrario  primis  statim  Vngarorum  eiaculatio- 

nibus  plurimi  ex  Barbaris  protriti,  pulvereque  tormen- 

tario  forte  íncenso  magna  ilUs  strages  illata  fuerit. 

Invecti  tamen  sünt  fortiter  Barbari  in  nostros,  et  cum 

•  pedites  Saxonicos,  aliosve,  qui  prímám  aciem  sustine- 

bánt,  primo  statim  impetu  inclinassent,  ceteramque 

Vngarorum  partém   circumvenire   contenderent,    ab 

equitibus  excepti,  praelio  non  diu  tolerato  in  fugám 

confestim  convertuntur.  Instant  fugientibus  nostri  et 

cum  cedere  eos  viderent,  magis  ac  magis  dispalatos 

impellunt.  Quae  dum  ibi  geruntnr,   interim  Turcae, 

qnos  in  arcé  captívos  asservatos  dixeramus,  cognito 

Bassae  adventu  vinculis   sese  soluerant,   et  prout 

quemque  sors  armaverat,  aedibus  illis,  ubi  asserva- 

bantur,  pulvere  clanculum  tormentario  supposito  tur- 


188  10.  DECII  BAROVn 

rím  qnandam  dísiecerant  £o  indicio  et  frande  Tnm 
rum  cognita,  Petrns  Barrabási  milites  ad  arma  c^i: 
damat,  et  poat  acerrimnm  cnm  iis  conflictam,  cm  f 
ipse  fortÍ88Íme  pngnando  vulnns  in  brachio  accepissr. 
eo6  omnes  ad  nnum  vindictae  stadio  trncidant,  nt  c 
deditíonifi  indacias  yiolassent,  dignas  perfidiae  po«ii^ 
laerent  Mox  moenibns  assistens  Barrabáshis.  a£ 
voce  Vngaros,  qni  extra  castellum  cnm  insto  Tm^ 
varíenaifi  Bassae  exercitn  decertabant,  animat,et&> 
do  pancitatem  boatinm,  modo  fogam  ingeminat,  etr 
in  nomine  Salvatoris,  quem  illi  perseqnnntor,  forti:' 
contra  Chrístiani  nominis  hostes  dimicent,  ínstist' 
eoB  hortatur.  Ita  Tnrcae  tam  in  arcé  ad  terca::^ 
circiter  caeai,.  qnam  extra  arcem  fnsi  fogatíque  t 
admodnm  crnentam  nostris  victoriam  reliqnennit.  Ft: 
ierant  enim  ex  Vngaria  fere  dncenti,  cum  ei  Barbi 
ria  panci  admodnm  evaaiaaent  In  iis  etBaflsa.c 
cnm  in  proximas  sylvaa  elapsna  es8et,a  qnodamTc 
cico  pedite  loci  perito  in  tntnm  abdnctns  ftdt,  igB^ 
pancia  poat  diebna  miaeriorem  aibi  cnm  tota  iid- 
cladem  degnatandam  eaae.  Capti  annt  cnm  paiicis  ^^' 
bnadam  aelectioríbna  Cziafema  Begns  leneiensis,  ^ 
et  aetate  et  longa  vicinitatia  Transylvanicannof 
legationnm  nan  longe  versatiaaimna,  qni  totios  \^^^' 
motna  belliéi  cnm  Sinano  cansa  capntque  fn?^ 
Membetna  itemBegna  Lippenaia,  Baaaae  oUm  6ii>' 
aia  fiiina,  aetate  florida,  corpore  obeaiore,  qnoc^ 
poatea  praeaente  etiam  Memheto  Baaaa,  de  bellis  F^' 
aicia,  Tnrciciaqne  biatoriia,  ac  variia  rebna  nos  etu^ 
ipái  Albae  collocnti  fnimna.  Inaecnti  annt  noatrí  k 
entea  Barbaroa  ad  tria  circiter  milliaría,  aed  reÜf 
mandato  dncnm  regreaaia,  non  deaiit  peraeqni  ^^^- 
Ladialana  Pattantyua;  cum  IV  aliia  comitibna,  qui  ^^ 


DE  BEB.  VKG.  DEC.  X.  L.  VUI.  189 

3ia  panci  Barbaros  complures  insecuti  fuissent,  tan- 
dem reversi  fagientibus  aliis  occurrerunt ,  et  duos 
«x  iis  captos  reduxerunt,  egregiamque  laudem  a  Ge- 
orgio,  praeda  privati,  reportaverunt.  Manabiae  tamen 
reliquae  omnes  milití  concessae.  Begi  duo  Albam 
Inliam  cum  aliquot  8ignis  ad  Principem  deducti.  Post- 
quam  in  conspectum  eias  honorífice  állati  sönt,  Prin- 
ceps  Cziafero  originem  causamque  totins  hoius  belli 
exprobrat,  et  divino  iudicio  eos  puniri  significat, 
qnaudo  partim  crebris  depopulatíonibns,  violatisqne 
finibus,  partim  extraordinariis  postulatis,  legatisque 
Buis  superbe  et  crudeliter  habitia,  foedus  ipsi  contra 
iuB  gentium  violassent.  üli  cam  paucis  sese  excusas- 
sent,  et  maxima  quaque  demissionis  significatione,  fa- 
vorem  Principális  Maiestatis  conciliare  sibi  conati 
foissent,  Ujvarinum  addncti,  ibique  in  carcerem  com- 
pacti  faere.  Devictis  in  hnnc  modum  Barbaris,  dam 
nostri  Lippam  contendnnt,  Tnrcae,  qui  Eperjesi  erant, 
metu  eorum,  quae  Facziadensibus  evenisse  audive- 
rant,  igne  tectis  iniecto  castellnm  inflammant,  ipsique 
ex  eo  profugiunt.  Solymosienses  etiam  eandem  veriti 
fortnnam,  castellnm  desemnt,  et  qna  cniqne  commo-* 
dissimmn  ac  proximnm  fait,  diffoginnt. 


CAPVT  DECIMVM. 

De  capta  Lippa^  Pankota,  Sirí^  Aradoque. 

Georgins  Borbély  interim  mandato  Principis 
cnrsnm  victoriae  ex  praescripto  militiae  continn- 
andnm    ratns  ,     Lippam     dncit,     eamqne     quantis 


190  10.  DEcn  BAROvn 

potest  copiia  obsidet.  Est  Lippa,  nti  supra  qnoqi 
commemorayimas,  ad  Marudiam  flnvium  sita  unt 
et  arcé  et  mnris  non  vnlgariter  munita.  £o  r 
tri  cum  venissent,  missis  prímnm  nnnciis  nrbem  ^^ 
cnm  arcé  dedi  postulavere.  Responderont  Barbarímk 
nnm  esse  eorum  postulatum,  quí  bene  scirent  mh 
illám  ante  XLIV  annos  vix  a  duomm  potentisst 
rum  Regnorum  populís  capi  potuisse.  Nostri  nonrc: 
bi8,  aed  armis  opus  sibi  esse  ratl,  arctissima  cm^ 
tim  obsidione  urbem  circumveniunt,  et  partimé 
mentis  bellicis  ex  monte,  qui  magnó  eins  incomo^^i 
una  ex  parte  arci  imminet,  in  muros  intonant ,  paa 
ad  incendium  sese  parant.  Coegerant  Bárban  C^J 
fere  agr estes  in  arcem,  eorumque  opera  in  defei^^ 
da  arcé  acvalidissimis  quibusqueministerüs  obeii^ 
uti  constituerant.  Id  quo  illi  fidelius  exequera^i 
primum  eis  perpetuam  a  tributis  immunitatem.  &< 
singulos  binosve  menstrui  stipendii  nomine  titlei^ 
promittere,  interim  ad  durissima  quaeque  lakrti 
pericula  adigere,  et  primis  ex  hostium  ictibus  obiii 
re.  Illorum  aliqui  data  noctu  occasione  fuga  elaj^s.! 
•  nostros  se  receperunt,  et  ubi  essent  moenia  quatid 
significaverunt,  formidinemque  Turcarum  retulen 
Hostes  enim  visa  nostiorum  alacritate,  in  primo  i 
tim  congressu,  animos  desponderant  Sed  ne  1^ 
tionem  facerent,  sola  relictae  Pauli  Markházi. 
quo  supra  diximus,  cohortatione  impediti  faeii 
Nostri  igitur  praeparatis  ad  incendendam  urbem 
bus  necessariis,  primo  diluculo  magnó  cum  im] 
ad  moenia  coeperunt  ruere.  Qua  re  visa,  BaaH 
supra  modum  exanimati,  proiectis  extra  poi 
ria  pileis,  significant  se,  si  facultas  coUoqoii  áetsi 
deditione  urbis  acturos,  eamque  bonis  conditicd 


DE  REB.VNG,  DEC.    X.  L.  Vin.  191 

:  facere  non  recuaaturos.  Georgina  comperta  magnó 
!  cam  animi  sni  dolore,  commnni  totaque  cum  selectío- 
;  ribus  ducibns  tormentarii  pnlveris  inopia,  satinsque 
i  ratns  incmentam  victoriam ,  quam  opulentam  prae- 
dam  adipisci,  armatos  eos  relictis  impedimentis  exce- 
dere  iabet.  Id  cnm  Barbari  recusarent,  et  cum  binis 
se  eqnis,  ac  aliquot  curribus  oneratis  excessnros  prae- 
tenderent,  quamvis  militibus,  quorum  plerique,  avidi 
praedae,  quanta  pnlveris  pennria  laboraretnr,  quove 
esset  in  pericnlo  res,  ignorabant,  din  multumqne 
refragantibns,  assensit  Barbaris  Georgius,  eumque 
diem  cnm  seqnenti  nocte  ipsis  concessit.  Ilii  conva- 
satis  pretiosis  quibnsqne  rebns,  postero  die  arcem 
dednnt,  et  ex  compacto  una  cum  snpellectili,  qnam 
secum  avehere  potnernnt,  salvi  dimissi  sünt.  Sed 
cum  liberi  pedites  praedam  sibi  ereptam  indignaren- 
tur,  ac  proinde  vim  Barbaris  abenntibus  minitarentur, 
Georgius  Dux,  ne  violata  fide  ceteros  ad  deditionem 
arcium  faciendam  pertinaciores  redderet ,  ad  aliquot 
eos  milliaria,  missa  mediocri  manu,  deduxit,  et  ab  omni 
probibitos  iniuria,  saluos  omnes  dinűsit.  Hemanserat 
nnus  ex  iis  nescio  quo  casu,  et  ad  Georgium  ductus, 
cum  lacrymis  eum  oraverat,  ut  ad  reliquos  ducere- 
tur.  Eum  Ladislaus  Pattantyús  Vngarico  pileo,  ne  a 
liberis  peditibus  agnosceretur ,  índutum,  ad  ceteros 
Barbaros  iam  progressos  deduxit.  Is  cum  nihil  ha- 
beret, quo  salutis  suae  authorem  remuneraretur,  datis 
aliquot  in  praesentiarum  nummis,  velle  se  dixit  Gyu- 
láé illi  gratias  pro  praestito  tanti  momenti  officio 
agere,  quando  Vngaros  propediem  illuc  ituros  certo 
Bciret.  Ita  LippamnostriferenuUo  cum  pericnlo  nego- 
tiove  recuperavere,  quam  maiores  ante  XLI V  annos,  in- 
genti  cum  exercitu,  quippe  qui  ad  centum  millia  ar- 


192  10.  DEcn  BAEOvn 

matorom  continnerít,  vix  Tnrcis  adimere  potaennt  r 
proximo  statím  anno  rursas  amiserant  Tanta  k* 
tempore  Dei  providentía  nostris  affid8erat,etdaiitiíi^ 
nbique  Barbaris  ingrnebat.  Andita  hac  lippeoak 
deditione  Barbari ,  qoi  VilágoBvári,  Pankotae^Sir 
Cíanadi  et  Aradi  erant,  similem  fortonam  veritL  c: 
sertis  caBtellia,  qaa  coiqne  proximum  fait,  difiugere 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  ET.  195 


LIBER  NONVS 


CAPVT  PRIMVM. 

^e  obsesso  Strigonio^  et  projligatis  Bassarum  cojjÍü. 

Nonduin  Sponsa  in  Transylvaniam  adducta  fae- 
tt,  nec  quicquam  Transylvani  contra  Turcas  adhuc 
)  anno  praestiterant,  cnm  Rudolphus  Caesar  coUectas 
itaphractorum  equitum  ac  peditam  Germanicorum  co- 
ias,  adiuncta  iis  selectísBÍma  Vngarorum  manu,  duce 
[attbia  fratre,  ac  legato  eiusCarolo  comite  Mansfel- 
insi,  Petri  Erneati  Gubernatoris  Lncelburgensisfilío, 
aempaulo  ante  Pragae  Principis  dignitate  ornaverat, 
xercituiqne  cbristiano  ob  eximíam  rei  militarÍB  scieu- 
am  praefecerat,  ad  obsidionem  Strigonii  proficiaci  ina- 
it, la,  nt  erat  et  conailio  promptisaimua  et  manu  for- 
aainins,  omnibnsqne  imperatoría  virtntibua  propemo- 
am  incomparabilia,  ac  aingnlaria  aolertiae  apecimina 
i  belgicia  ac  gallicia  bellia  ediderat,  accepto  impe- 
o  lanrinnm  fame  expngnandum  ratna,  qnam  ei  mi- 
are  videretnr,  recta  Strigoninm  dnxit,  arctiaaimaqne 
lud  obaidione  circumvenit  Calendis  lulii,  ac  statim 
íonia  oppngnare  coepit.  Interim  ex  diuturna  bellandi 
3n8uetndine  aatis  edoctna ,  teneroaque  novornm  Ty- 
Dnnm  ex  Germania  evocatornm  animoa  Turcicia  prae- 
andi  moribua  imbuendos  ratna,  variia  eoa  stratage- 
latibna  ad  andaciam  fortitndinemqne  aaanefecerat. 
Irat  e  regioné  arcia  Strigonienaia  in  boreali  ripa  Da- 

MOXVM.  UVKG.  HIST.  —  SCRIPTORES.  XVU  13 


194  10.  DEcn  BAROvn 

nubii  aitam  caatellnm,  qiiod  Kokero  incolae  noiok 

bánt,  ex  quo  in  arcem  aditus  Tarcis  Danubio  subve 

tia  patebat.   Id  Nicolaus  Pálffi  Vngarns  obsedit  i 

tandem  XIV.  die  lulii  veteris  vi  expugnavit.  Ea: 

cognita  Osmanus  Basaa  Bndenais,  ut  mataramStm 

niensibus  opem  ferret,  Bassas  Bosniae  Sophiaeqne  ce 

quatuor  aliis  pariter  Bassis ,  fínitimarumque  ardE 

praefectis  convocat.  Ilii  coactis  septemdecim  eqnc 

et  tredecim  circiter  peditum  millibus  quintoobsidke 

die  in  hostes  duxerunt,  hoc  consilio  at  castra  do^ 

rnm  ex  improviso  invaderent.    Simnlac  eo  vmrt 

positis  confestim  castris  aliqnot  selecta  eqüitQiiiii^' 

lia   dnces  emisere,  qui  nostrorum  animos,  sitnnif 

castrornm  explorarent.  lUi  mandata  dncum  eie^^ 

castra  nostrorum  iutantam  aggeribns,  fossaqueiiiQ^ 

comperemnt,  ut  maximum  quantumqne  impetui  t^^ 

ratura  viderentur.  Appropinquantíbus  Barbaris^ 

numero  nostrorum  equites  occurrerunt,  emnqueifr- 

levibus  utrinque  velitationibus  transegere.  Pofito 

summo  diluculo  Barbari  rursus  magnó  numero  ca^ 

erumpunt,  ut  stagna,  quibus  castra  nostrorum  m'' 

bantur,  explorarent.  Mox  ea  re  perfecta  excnbias^ 

strorum,  quae  pro  castris  erant,  invadere  ststnnnt 

ne  fíeret,  Mansfeldius  missis  confestím  duobuse^ 

tum  millibus,  Bar  bar  os  in  fugám  vertit,  étin  castra  li^ 

que  fugientes  caedit.  Ea  re  Turcis  tantus  confef^^ 

metus  incessit,  ut  collectis  plurimi  tabemaculis  fo^ 

arripere  conati  sint.  Verumenimvero  resumptisnr 

sum  animis,  alteram  castrorum  partém  maiorenuffi^ 

aggredi  statuerunt,  et  ad  ripam  usque  DanubüK 

cesserunt.  Sed  Mansfeldius  tria  rursus  equitaiB  t 

lia  illis  occurrere  iussit,  eo  efifectu,  ut  partim  cae&' 

partim  captis  compluribus,  reliquam  Barbaromm  F 


DE  BEB.   VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  196 

m  ín  castra  nsque  caeciderit.  Hic  verő  a  noBtris  erro- 
ne  an  temeritate  nonnihil  peccatum  ftusse  eventas 
se  oatendít.  Nam  cum  fuaís  fDgatisque  ad  anos  hoa- 
)U8  voti  aui  compotea  facti  retro  confeatim  aigna 
ferre  debnerint:  ipái  praeceptoriim  militiae  oblití^ 
tndia  pro  caatria  Barbarornm  subatíterant ,  donec 
atium  illia  inato  exercitu  contra  ae  veniendi  darent. 
)  factnm  eat,  ut  amiaaia  vulneratiaque  auorum  du- 
ntia,  fagam  ad  anoa  arripuerint.  Qaibna  tamen  cnm 
anafeldina  excelao  animo  occurriaaet,  et  pro  caatria 
a  conaiatere  inaaiaaet,  Tnrcae  Aigam  illám,  paucorum- 
le  cladem  pro  victoria  interpretati,  adveaperaacente 
m  die  ad  auoa  redierunt.  Poatero  die  ex  omnibua 
rtibufl  in  conapectnm  ae  rnraua  Barbari  dedere,  et 
)ntemaCaroloMagno  appellatum,  qnem  noatri  val- 
aggeriboaque  mnnitum  in  fataroa  oppngnandae  ur- 
s  uaas  occnpaverant,  magnó  cnm  impetn  petivere, 
d  fortiter  a  noatria  repnlai  fuere.  Vernmtamen 
anafeldina  cognito  magnam  noatria  atragem  bom- 
rdia  inferri,  inatrnctia  confeatim  qnatnor  equitnm, 
obna  peditnm  millibna,  aubaidio  noatria  laboranti- 
la  occnrrit,  fnaiaqne  ac  fagatia  hoatibna  caatra  tandem 
)tn  oppngnationia  omni  liberavit.  Emicnit  in  eo 
aelio,  praeter  alioa,  virtna  imprimia  Bnrgravii,  Mar- 
avii  et  loannia  Medicea,  qni  egreginm  tunc  virtntia 
ecimen  edidere.  Hoatea  antem  omiaaa  in  praeaena 
strornm  Germanicorum  oppugnatione,  cumnniverao 
ercitn  in  enm  campnm  venere,  nnde  Manafeldina 
ierat.  Sed  Carolna  ex  mnnitíonibna  auia  tanta  aaai- 
itate  in  eoa  falminavit,  nt  tandem  inde  eoa  abegerit, 
vergente  ad  occaanm  aole,  in  aua  ipaomm  eoa  caatra 
clire  coegerit.  Interim  praefectna  mnnitionnm  et  vinea- 
m,  qnibna  nrba  circnmdata  fnérat,  Manafeldium  cer- 

13* 


196  ÍO.  DECII  BAROVir 

tiorem  fecerat  de  inopia  commeatus,  eumqne  rogavei^ 
ut  mature  necessaría  suppeditaret.  MansfeldiuB  igitnr 
summo  diluculo  duo  maiora  tormenta  cum  centum  pe 
ditibus  ac  reliquo  commeatu  misit  iis,  qui  yineis  p^a^ 
sidio  relicti  fuerant.  Ea  dum  Manafeldias  cum  praesidio 
avehit,  urbemque  propius  accedit,  fit  certior  a  Meng- 
breutero.  et  aliis  super  alios  nunciis,  Bassas  cum  univer- 
80  exercitu  ac  impedinientis  ex  altéra  montisparteno^ 
tris  appropinquare,  et  quautum  coniectura  providerí 
posset,  ad  montem  Saucti  Georgii  eo  consilio  tendere, 
ut  inde  ad  nostros  summa  vi  decurrerent  Ea  re  cog- 
nita  Carolus,  paucis  ad  fortiter  pugnandum  milites 
cobortatuS;  copías  e  castris  protinus  educit,  et  eqoi- 
tum  peditumque  aciem  summo  consilio  instrnit,  eam- 
que  quatuor  maioribua  pluribusquecurrulibastormen* 
tis  egregie  munit.  Quibus  omnibus  rite  dispositís,  íd- 
bet  universos  ac  singulos  genibus  flexis,  ardentes  ad 
DEVM  Saluatoremque  Christum  pro  Victoria  preces 
fundere.  Ita  in  nomine  Domini  obviam  hostibus  pro- 
cessere,  alacres  omnes,  et  parati  manus  fortiter  cum 
barbaris  conserere.  Turcae  simili  arte  copiis  disposi- 
tis,  datoque  pugnae  signo,  viginti  tormenta  in  nostros 
confestim  explosere.  Sed  irrito  eventu.  Nemo   enini 
Dei  beneficio  ex  nostris  ictu  eorum  laesus  fait,  nedűm 
absumptus.   Quare  alacriores   nostri   facti   promotis 
aciebus  uno  omnes  impetu,  inclamato  Saluatoris  lESV 
nomine,  in  hostes  irruerunt.  Mira  certe  res  ftut»  et 
Diviuae  providentiae  adscribenda,  quod  Barbari  siue 
ulla  mora  tanquam  ex  composito  in  fugám  se  conie* 
cerint,    confusisque  ordinibus,  ac  desertis  tormentis 
impedimentisque    ceteris    praecipiti     fuga   proxima 
vineta  petierint  Carolus  visa  hostium  fuga,  misit  con- 
festim aliquem  numerum  Vngarorum  equitiUDy  qui  fn- 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  197 

^  gientes  inseqnerentur.  Tnrcarnm  fngíentinm  pleríqne 
3j^  monte,  qui  bina  nostrorum  caatra  interiacebat,  fuga 
jj  snperato,  snbaidio  iia  accurrere,  qui  cum  exercitu  co- 
j^  mitís  a  Scbwartzenberg  decertabant.  —  Is  cum 
snifi  equitibus  strenue  admodum  se  gessit,  adeo,  ut 
,]  quamvis  cum  sex  equitüm  Barbarorum  millibus  confli- 
xerít,  tamen  eos  numero  impar  profligaverit,  et  ad 
,  nnum  milliare  fngientes  persecutus  fuerít,  complures 
caeciderít  et  quingentos  circiter  equos  ceperit.  Inte- 
rira  Mansfeldius  cum  robore  exercitus  sub  vinetis 
snbfititerat,  ut  Turcas  ex  iis  depulsos  exciperet.  Pedi- 
tcB  enim  nostrates,  quos  ad  id  eo  missos  supra  com- 
memorayimus,  dispalatos  Barbaros  persequebantur, 
et  ex  iugo  montis  in  utraque  latéra  a  nostris  utrinque 
equitibus  obsessa  depellebant.  Haud  absimiliter  inte- 
rim  praesidia  Palatini  Electoris,  qui  Imperio  Margra- 
vii  subiacebant,  et  Vngarici  nominis  equites  acerrimum 
inter  vineta  cum  Barbaris  praelium  conserebant,  eo 
eventu,  ut  quingenti  ex  Vngaris  equitibus  subsidia- 
riis  fugientes  Turcas  praevenientes,  magna  eos  strage 
affecerint.  Interim  ne  et  obsessi  occasioni  defuisse 
viderentur,  cum  decem  vexillationibus  űrbe  eruperunt, 
et  associatis  sibi  e  numero  recentium  copiarum  non 
paucis,  rursus,  perruptis  vineis  munitionibusque  nostro- 
rum, in  urbem  se  recipére  conatifuerunt.  Sed  a  nostris 
reiecti,  et  magna  ex  parte  caesi  fuere,  tanto  numero, 
ut  vix  peremptorum  cadavera  eo  die  ex  fossis  eiici  potu- 
erint.  Periere  in  eo  ad  raunitiones  conflictu  IV  custo- 
des  munitionum,  et  quinquaginta  pedites  Vngarici. 
His  rebus  in  hunc  modumconfectisCarolus^nemilitef 
laboré  praelii  fervoreque  solis  fessoa  ampK 
garet,  copias  reduxit,  et  ad  auas  quibv 
nea  redíre  iuaait.  Rosambum  ViceoftP 


198  10.  DEcn  BAROvn 

^gregimn  fortítadinis  specimen  in  eo  eonflictu  ti 
rat,  cnm  niflle  selectis  circiter  eqnitibas  ad  díripiei 
Turcarnm  castra  ire  inssit.  Sed  Turcae  panicoiáE 
antea  terroré  constemati,  non  expectatífinostiíspne 
dpiti  fuga  salntem  síbi  quaeBÍemnt,  relictis  CC 
circiter  camelis,  ceterisqne  impedimentis  omnite 
quae  nostri  per  otinm  poatea  diripuerunt  Capta  é 
na  viginti  Beptem,  tormenta  viginti  novem.  C^ 
qninque  miUia  hostinm :  compinra  capta,  cnm  e  mé 
non  mnltí  Dei  beneficio  eo  praelio  desiderati  &: 
sent  Actam  hoc  est  XXV.  lulii  nostri. 

Invenemnt  in  arcé  Granensi  nostri  dnas  sobk 
raneas  cellás,  semipntribns  Barbarorum  cadafeiik^ 
oppletas,  qnae  ideo  Tnrcae  occnltaverant,  ne^^ 
aspectns  eorum  ceteris  formidinem,  vei  teterrn^ 
odor  pestUentos  sanis  morbos  conciliarent  Incidit^ 
ditio  Strigonii  in  diem  Sabbathi,  postqnam  int^ 
qninque  septímanis  acerrima  eius  oppugnatío  i^ 
set  Proinde  exportatis  per  agrestes  cadaveritó 
omnibusque  locis  expurgatis,  postero  dieDomk^f 
arcem  nostri  ingressi  Sacra  ibi  celebravere,  et  ardc' 
tes  DEO  Optimo  Maximo  gratías  cuniunctis  ^d 
egere.  Ita  post  quinquagesimnm  tandem  anniun  Eü 
baris  Strigonium  cnm  circumiacentibus  aliqnot  cast:i 
lis  ademptam  est.  Captum  enim  fuerat  a  Soljmt^ 
Anno  Salutis  circiter  quadragesimo  quinto  snprat^' 
lesimum  et  quingentesimum,  postqnam  írató  Vd^ 
numine  omnia  tyranno  ex  animi  sententia  cessis^^^ 


DE  REB.  VN6.  DEC.  X.  L.    IX*  199 


CAPVT  SECVNDVM. 

*e  adventu  Sinani  Bassae  in  Transcdpinam^  et  pradio 
Michaelis  Palatini  cum  eo. 

Dum  haec  in  Yngaria  gernntor,  Sinaniis  interea 
ássa  Vezeríns  ducentís  circiter  miUibua  hominum 
3initata8,  ponté  ex  navibuB  facto,  Dannbiam  ad  Gyr- 
íoviam  arcem  snperaverat,  et  in  Tansalpinam  Vala- 
liam  irraperat.  Ea  re  territaa  Michael  Palatínus 
'ransalpinae,  idoneo  caBtria  loco  quaeaito,  copias  in 
►ca  tntiora  redncit,  ibique  adventnm  hostínm  prae- 
;olari  atatuit.  Est  locns  non  procul  ab  Istro  densis- 
iinis  virgaltís  circumseptas,  ac  coenosissimis  aqna- 
im  rívis  ita  interrnptns,  ut  ponté  transirí  ob  angns- 
am  debeat.  Huné  locnm  nostri  praetergressimodico 
[latio  ab  eo  castra  ponunt,  illasqae  palndis  ac  inter- 
icentínm  sylvarum  angnstías  dispositis  cnstodiis 
tuniunt.  Sinanus  tanta  nostrornm  andacia  irritatas, 
[lod  quamvis  tam  panci  numero  essent,  adventum  ta- 
len  suum  praestolari  non  vererentur ;  duodecim  circiter 
rmatorum  millia  ex  omni  exercitu  seligit,  ac  instruc- 
L  acie  contra  nostros,  qui  vix  erant  sex  millia ,  ad 
Etlustres  angustias  educit.  Palatínus  licet  animad- 
erteret  se  numero  hostium  imparem  esse,  Deo  tamen 
{^  loci  natura,  suorumque  instinctu  confisus  fortunam 
xperiri  statuit.  Proinde  instructís,  quas  secum  habé- 
at  copiiS;  in  ipsis  angustiarum  faucibus  Sinano  occur- 
t,  paucisque  pro  tempore  suos  cohortatus,  excelsoin 
38tem  animo  invehitur.  Dato  pugnae  signo,  acerri- 
inm  conseritur  praelium.  Et  dum  nostri  virtute,  Barbari 
lultitudine,  se  superiores  főre  sperant,  altemante 
[arte  pugnatur.  Tandem  postquam  totó  die  certatum 


200  10.  DEcn  BAROvn 

fortiter  utrinqne  fuisBet,  sole  in  occasnm  vergent^ : 
va  peditam  nostratinm  acies  irrnit.  ac  coniimctis  c 
iis,  qni  totíus  díei  pagnam  in  ardentissimo  aestu  t^ 
tínnerant,  viríbuB  hostem  confestim  terga  dare  cív 
Instant  fngientíbns  noatri,  et  complaribns  eommb^ 
datia,  qnatnor  aenea  tormenta  cumaliqnotsignisifite 
cipinnt,  inter  qnae  fnit  et  viride  qnoddam  TexillniD.qE 
MahnmetisProfetae  fidaseipsi  credebant,boniqneosiii 
gratia  in  bellicis  expeditionibns  circumferre  solebr 
Tnnc  ipsémet  etiam  Sinanus  copiamm  dnx  in  e^ 
fait  redactua  angnstias,  nt  inter  fugiendnm  e  ponté: 
palndem  delapsns,  vix  a  snis  ereptus  in  castra  rer 
ceretnr.  Ita  pulsis  in  castra  Barbaris,  ovantes  Q(^r 
ac  divite  praeda  onnsti  ad  snos  se  recepere.  Qioé 
defatigatis  nostris  novae  copiae  snccnrrissent,  eo  v^ 
die  procnldubio  de  summa  remm  statni  pot^is^^ 
Emicnit  in  eo  praelio  praeter  alios  Nicolai  Sensy 
et  Alberti  Királjd  virtus  eximia,  victoríam  nostron: 
illustrans,  cum  aliorum  compluríum,  eorumque  cc: 
lissimorum  Turcarum  caedes,  tum  etiam  ipsius  Hi^ 
soni  Bassae  interítus.  Ita  nostri  Barbaris  ingrofs- 
bus  in  ipsas  avium  fauces  retrocesserunt,  ibiqnePri^ 
cipem  Sigismundum  mandato  eius  expectare  ste:^^ 
runt.  Sinanus  ut  acceptam  ibi  ignominiam  praeek' 
aliquo  facinore  elueret,  Brailam  arcem,  ducentis  v 
citer  nostrorum,  qui  in  praesidio  fuerant,  partim  ^| 
sis,  partim  captis,  recuperat,  atquereficit.  Cum  vii 
midia  praesidii  pars  in  castra  Micbaelis  Vajvodae  i 
Alberti  Királyi  salua  evasisset.  Fuerunt  in  praesi^ 
eius  arcis  qua  pedites,  qua  equites  circiter  ad  q" 
dringentos. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  201 

CAPVT  TERTIVM. 

De  von  obtenta  deditione,  ac  morte  Caroli  Ducis. 

Quibns  rebus  confectís,  Mansfeldius  Beglerbe- 
um  Anatoliae,  qui  praeaidio  Turcico  in  arcé  prae- 
ra(,  hominem  iam  aetate  obsitnm  atqne  gravem,  da- 
8  ntrinque  obsidibna  evocat,  et  ad  deditíonem  arcis 
lultís  argumentis  hortatur.  Cui  respondens  Begler- 
egus:  „Si,  inquit,  Imperátor  meas  bonc  solam  capil- 
im  credidiBset  meae  fidei,  tamen  cum  extremo  salu- 
s  discrimine  paratus  essem  eum  propugnare :  Qnan- 
'  ergo  magís  defendere  debnero  angustissimam  hanc 
'cem,  qDae  etiam  apud  vos  tanti  olim  momenti  semper 
érit.  Proinde  decrevisse  se  eam  ad  extremnm  usque 
áritnm  tneri.  et  íidem  ac  obedientiam  Caesari  suo 
^ligatam  vitae  ipsi  praelaturum,  et  hanc  saam  volnn- 
tem  Carolo  ipsi  probari  posse  ostendit.  Hac  spe 
íectns  Carolas,  pancis  post  diebns,  in  gravissimam 
3senteriam  simul  et  febrim  ardentissimam  incidit, 
a  ingravescente,  quamvis  de  medicorum  consilio 
>marum  subvectus  fuisset,  statim  tamen  arcé  Strigo- 
3n8i  nondum  capta,  ex  bac  vita  decessit,  ac  ingens 
í  desiderium  bonis  omnibus  post  se  reliquit.  Singu- 
•is  enim  tam  peritissimi  ducis  virtus  in  totius  Vn- 
riae  recuperationem  plurimum  profutura  iudicaba- 
•.  Surrogatus  ei  est  Rosurumbus,  dura  Matthias  Ar- 
ídux  appelleret. 


202  10.  DEcn  BAHovn 


CAPVT  QVARTVM. 

De  profectione  Principis  Sigismundi  in  castrc 
Feketehálmensia, 

Hi8  rebus  acceptís  Princeps  Sicalos  omnes  ; 
octo  sedibna  continentar,  arma  snmere  iubet,  m 
in  castrís  Barcensibus  castra  metari  mandat  Eí  m 
tío  trés  anthoritate  insignes  viros  praeficit:  Baltb: 
rem  Bogathiam,  Benedictum  Mindszenti,  et  VoIí|i' 
gum  KornÍBÍnm,  quibas  postea  et  Stephanum  Tk^ 
um  adinnxit.  Sed  et  ipsémet  Princeps  XVI.  Caleij 
Septembris  Álba  Inlia  cum  aulicís  snis  copiis  íi: 
dimentisque  omnibns  excedens,  modico  itineread't 
besum  castra  locat,   nt  sno  exemplo    ceteras  B^ 
copias  quamprimum  evocaret.  Ibi  postrídie  eing  ^ 
tría  simul  accipit  auspicatissima  nnncia,  primii 
Lippa  capta,  alteram  de  profligata   parte  copii^ 
Sinani,  tertium  de  remigratione  Tartaromm.  Bl^ 
bus  magnopere  exbilaratus  Princeps,  postrídie  Sa^ 
movit,  et  sextis  castris  in  campos  Barcenses  ^ ' 
pidum   Feketehalom   pervenit ,    ibique   auxilia  ^ 
provincialia,   tum  extema   praestolari  statait 
ea  partém  exercitus  cum    impedimentis    praei^ 
etiam  ipsémet  primo  quoque  tempore   suppetia^ 
lataras.  Nostri,  quamvis  impares  hosti  numero  ^^ 
tamen  tanta  bonitate  freti  manum  cum  Barbaris 
serere  non  recusassent,  ni  graviter  a  Principe  vmf 
illis  foret,  ne  fortunam  ante  adventum  suum  peric 
rentur.  Quum  autem  audiret   Princeps   Tartar:' 
Kozakos  una  cum  Polonis  Moldáviám  infestare. ' 
daviae  Palatino  seribit  nomíne  Stephano,  quemAi' 
surrogaverat;  ut  coactis  in  provinciám,   quibus 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  203 

8et  copiís,  Transalpinensi  se  coniungeret,  etconiunctis 
cum  eo  consiliis  fortiter  rem  contra  Barbaros  adminis- 
traret  Is  accepto  Príncipis  mandato  conf estim  iter 
^  aggreditur,  camque  recta  ob  metum  Tartarorum  pro- 
ficisci  non  posset,  versus  fiues  Trar  sylvaniae  con- 
tendit.  Id  dum  factum,  ecce  quaedam  Polonornm  ma- 

nus  ei  oceurrit,  qua pulsa  Coronam  appel- 

lit,  solntoque  ibi  militíbus  stipendio  in  castra  Príncipis 
ad  arcem  Barcensem  tunc  posita  se  contulit. 


5 


CAPVT  QUINTVM. 

De  occupata  a  Polonis  Moldávia,  ac  liter  is  Chami 
Tartarorum  ad  Regem  Polonia^. 

Andita  Palatini  profectione  lopnnes  Zamoiscins 
Poloniae  Cancellarius,  ac  summns  copiarum  dux,  ma- 
gnó militnm  numero  in  Ppdolia  coacto.  quum  Principi 
Sigismnndo  privátam  ob  causam  indignaretur,  inscio 
ipBO,  nti  postea  dictitatum  est;  Rege  in  Moldáviám  ir- 
mmpit,  occnpataque  perabsentiamStephani  Vajvodae 
provincia,  leremiam  ei  titulo  Palatini  substitnit, 
eomque  in  obseqnium  Poloniae  iuraie  cogit.  Ea  re 
cognita  Tartari,  qui  ab  Imperatore  T  arcarum  man- 
dátum de  Palatino  institueudo  accepernnt,  in  Moldá- 
viám pari  iure  irrumpunt,  et  cum  Polonis  aliquot  prae- 
liolis  congressi,  tandem  instituto  colloqnio  promittunt 
Zamoiscio  se  intra  tríduum  ex  Moldávia  discessuros, 
modo  provinciales  obsequium  Turcís  pi  aestarent  Qua 
de  re  Kazikirei  Chamus  Tartarorum  ad  Regem 
Poloniae  post  humilem  frontis  inclinationem  more 
gentís  delatam,  significans,  inquit,  imprimis  Aaro- 


204  10.  DEcn  BAROvrr 

nem  aTorcis  defecisse,  ortaqne  simnltate  abVngir 
ad  Principem  Transylranorum  esse  missum.  Smtfr 
git  ei  qiiidem  postea  pariter  proditor  nomine  Pitn 
Stephanus,  Turcico  Rezmanus,  qui  com  viribusTri: 
sylvanorum  coepisset  vicinas  ditionea  Turcamm  k 
peratoris  infestare,  scripsit  ad  me  fratrem  sunm  [- 
sar,  nt  quamprimum  in  Moldáviám  irminpenBperfi£c 
eornm  pnniam,  provinciaeque.novnm  acobseqoerr 
Palatinnm  praeíiciam.  Hoc  in  mandatia  habens:  Lj 
magni  Domini,  magnae  Ordae  magnus  Cbam  Ki' 
kirei,  cnm  fratre  meo  Jezikirei  Gralga,  ceterijf 
fratxibns  meis  et  consiliariis,  ducibns,  et  Mnrzis  I 
C08ÍS  ac  magnanimis,  eqno  meo  conscenso,  nna 
exercitu  meo  venimus  in  Moldáviám  ad  Pruti  flnic 
nbi  cum  alio  flumine  Cocora  dicto  inngitnr.  Hic  r 
dimus  in  fidelem  tuum  servitorem  fratrem  no^r: 
Cancellaríum :  qui  etiam  panlo  prins  qnam  m' 
Moldáviám  venerat.  Cnm  quo  poBt  levem  altera- 
nem  nbi  lenius  agere  coepi,  signiíicavit  mihi,  se  i 
in  Valachia  versari,  ut  ex  antíquo  Poloniae  iwe : 
latinnm  reatituat,  nnllo  praeiudicio  facto  de  foe^ 
bus  quae  cum  Imperatore  Turcamm  habentar.  It^  * 
cupere  se,  ut  Hieremias,  quem  iam  Palatinnm  cd 
tuisset,  ei  provinciáé  praeesset,  amicitíaque  ^^^ 
qualis  sub  Zultano  Solymanno  Chamoqne  Bm^ 
gerdo  pacta  fűit.  fideliter  servetur.  Qnod  cum  tpi 
mea  parte  me  factumm  iurassem,  illeqne  simiü^ 
idem  asuis,  quos  ad  memiserat  iurare  fecissetJ^^ 
vimus  simul,  ut  Kozaci  trans  Nestrum  penitns  i 
antur,  ac  dona,  quae  olim  iam  inde  a  Solymanno" 
nobis  solita  sünt,  quotannis  reddantur,  nullaqi^ 
posterum  damna  nostris  ditionibus  inferantur. ' 
conditionibus  consensi  et    Ego,  ut  ex  volnntate' 


Bíí  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX,  205 

^^tanquam  fratris  mei  Hieremias  Palatinatum  Moldáviáé 

'  retineat,  qnod  etiam  statim  ad  magnum  Imperatorem 

^  Turcarum  perscripsi,  Quodsi  igitur  consensum  ad  ea 

'■  praebueris,  quae  nos  liic  cum  Cancellario  decrevimus, 

^  tunc  mecum  et  cum  fratre  meo  ceterisque   omnibus 

'  belli   dncibus   ac  Murzis   aeterno   tempore   amorem 

fraternum  conciliabitis.  Sin  autem  Kozakos  non  dele- 

verítis,  tunc  vos  nec  iuraudo,  nec  pactis  satisfacietis. 

Haec  mandavimus  Legato  fratri   nostro  Gravarme- 

tegrae  tibi  exponenda,  quem  ut  benigne  accipere,  do- 

naque  per  eum  nobis  transmittere  velis,  a  te  petimus. 

Neque  enim  alium  iam  hoc  anno  mittemus.    Data  ad 

flumen  Prutum,  Anno  Mahumetis  Millesimo  IV.  mense 

Octobri. 


CAPVT  SEXTVM. 

Ue  expeditione  Sigismundi  Frincijjis  contra  Sinanum 
siiscepta^  collectisqtie  hinc  inde  copiis. 
Diximus  capta  Lippa  et  copiis  hinc  inde  collectis, 
Principem  Álba  lulia  VI.  Cal.  Septembris  cum  omni- 
bus impedimentis  excessisse,  et  ad  oppidum  Fekete- 
halom castra  posuisse  hoc  maximé  studio,  ut  Germa- 
Borum  subsidia,  ceterasque  provinciáé  copias  illic 
expectaret.  Advenere  igitur  eo  imprimis  copiae  Vara- 
dinenses  Stephano  Boczkaio  duce,  qui  octingentos 
equites  et  totidem  circiter  pedites  eduxerat,  quem 
paulo  post  et  Stephanus  Hofmannus  Vajvoda  Moldá- 
viáé cum  splendidissimo  equitatu  iuxta  ac  peditatu,  ut 
diximus,  subsecutus  fűit.  MiseratPrinceps  subtempus 
Buptiarum  ad  Maximilianum  Archiducem  Austriae 
Gregorium  Csákium,  virum  magnó   loco   natum  ac 


206 


IO«  DECn  BARO^ 


ernditnm,  et  per  eum  rogaverat  il 
primo  quoqne  tempore  copiaB  sabsi 
ctis  ex  omni  numero  millesexceut 
ctís,  eo8  propere  in  Transylvaniai 
bich  ductore,  plnres  qne  misBurt 
ret.  Ipse  cum  noncontemnenda  man 
mazum  snbstítit,  et  eventum  pngns 
lari  statuit  —  Idque  hoc  consilio 
grnentíbns  Tartaris  sese  opponei 
mnltitudine  illac  erupturi  ferebat 
Principi  ac  Transylvanis,  si  forte 
averteret,  hnmanitus  qníd  illis  a 
opem  afferre  posset.  Postquam  c 
pernnt,  missís  aliis  super  alios  ni 
Francisco  Teke,  qui  eis  de  re  frui 
snbinde  a  Principe  soUicitabantnr 
mora  dies  atque  noctes  iter  acce! 
bene  rei  contra  hostes  gerendáé  1 
eret ;  sed  illi  solito  more  sensim 
pondere  armorum  equorumque  ta 
vix  tamen  in  castra  nostrorum  pe 
dem  numero,  sed  armis  animisq 
uti  ab  hominibus  militaribus  iud 
sünt  eos  et  ducenti  circiter  equife 
veteranique  omnes  fere  bellatoreí 
Magnus  Hetruriae  Dux,  cum  plurc 
quitatem,  temporisque  brevitatem 
set,  eo  consilio  ad  Principem  mi8< 
Picolomineo,  ut  legatorum  magis 
tejn  agerent.  Interim  edicto  Priní 
omnibus  Provinciáé  partibus  non 
tares,  sed  et  omnes  qui  tractandit 
carentur.  In  lioc  tamen  delectu  s 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  207 

tíonum  discrimen,  a  quibus  Transylvaniam  inhabi- 
ri  snpra  dixeramus.  —  Nam  Sicnli  omnes  ad  annm 
•itim  arma  capere  iussi.  Ex  Saxonibus,  Vngaris,  et 
ilachis  ii  tantum,  quí  vicenarii,  denarii,  quinariive 
mmi  vim  ad  bellum  sorté  consiliove  obtulerant.  Hi 
ines  postquam  in  unum  coacti  sünt,  habito  delectu, 
^trumentis  bellicís  instructi,  et  qui  prae  reliquis  ar- 
8  tractandis  maximé  idonei  visi  sünt,  in  acies  dis- 
buti.  Ceteri,  qui  vei  aetate,  vei  alio  nomine  mi- 
s  apti  iudicati  sünt,  a  diremtoribus,  domum  remissi. 


CAPVT  SEPTIMVM. 

De  Siculis  pristinae  lihertati  reslitutis. 

Peractis  statim  nnptiis  edixerat  Princeps  Siculis, 
primo  quoque  tempore  arma  caperent,  et  ex  singu- 
sedibus  cum  vocantur,  in  castra  Principis  propera- 
it.  Ilii  cum  primum  quidem  in  sede  Marusiensi  coiis- 
at ,  coepere  de  libertate,  quam  antea  duabus  a  Prin- 
>e  loanne,  Stephanoque,  defectionibus  amiserant, 
mperanda,  cogitare,  et  pro  more  gentis  ferocius  se 
fa  nobilitatem  gerere.  Ea  re  cognita  Princeps,  ne 
tus  eorum  in  publicum  dissidium  erumperet,  metu 
tiilitatis  iussit  eos  domum  redire.  Recusavere  üli 
ndatum  Principis,  et  emissis  ad  eum  e  numero 
^rum  nunciis,  sese  omnino  in  castra  venturos  et 
ílem  Principi  operám  navaturos  significarunt.  Prin- 
^B  partim  belli  necessitate,  partim  verő  spontanea 
^lorum  alacritate  ductus,  missis  ad  eos  legatis 
Ithasare  Bogathio  et  Stephano  Toldio,  promptitudi- 
n  eorum  laudat,  et  ut  collectis  ad  arma  viritim 
nibus  ín  castra  veniant,  illis  edicit,  itaSículiunde- 


208  10.  0Ecn  BAKOvn 

quaque  properantes  in  ca8traE^ncipÍ8yenere.Ibii: 
liberato  iam  antea  consilio,  missisqiie  nímciigPriBQp 
significant  se  operám  suam  patriae  nsqae  ad  sai^ 
nem  navaturos,  modo  Principális  Maiestas  prístk 
ipsis  libertatém  restítueret  Recusavit  idprimnml^ 
ceps,  et  mÍ8BÍ8  ad  eos  nunciis,  nunc  minis,  nímcjK^ 
cibuB  a  propositö  eoB  deterrere  conatos  est  Anget^ 
tor  enim  vehementer  Princeps,  et  qua  ratione  lét 
ex  qua  tantadisturbia  oritura  videbantor,  occnrrerets 
xia  secum  deliberatione  disquirebat:  nam  hiDcbeli 
gravissimam  cum  Sinano,  et  universis  Caesaris  ecf 
instabat,  illinc  odia  nobilitatis  reformidabat,  qnae  > 
privilegiis  priorumRegum  atque  Principamprivari - 
poterat  non  iniquissime  ferre.  Tandem  Sicnli^ 
pertinacia,  temporisque  neccBsitate  omnemPrinö^ 
voluntatem  vincente,  statuit  inpraesentianimredái 
libertatis  beneficio  eos  demulcere ,  captoras  mp 
rnm  consilium  ex  tempore,  quo  tam  nobilitati.  p 
Siculis  consnleretur. 


CAPVT  OCTAVVM. 

De  conditionibtis  libertatis  a  Sigismundo  Frinc; 
Siculis  redditae. 
Postqnam  igitur  de  libertate  reddenda  ioten 
dines  oonventum  esset,  de  conditionibus  eius  disctf 
coeptum  est.  Siculi  enim  odio  nobilitatis,  quo  i^' 
bánt,  et  taedio  gravissimi  servitii,  in  quod  culpa  v 
dem  sua,  sed  et  nobilitatis  crudeli  dominatuic^ 
ránt,  talia  postulabant,  quibus  concessis  totum  i^' 
tatis  ordinem  in  agrestium  iura  recidere  oppoi^ 
Tandem,  cum  diu  multumque  utraque  pars  diset; 


DE  REB.  YNO.  DEC.  X.  L.  IX.  209 

Bet,  Princeps  m  hanc  sententíam  postulatis  Siculorum 
annuit:  Tametsi,  inquit,  praeteritís  temporibus  maior 
pars  Sícolicae  uationis  haud  levi  de  causa  ad  plebe- 
iam  eonditionem  reducta  fuerít,  se  tameu  grata  memó- 
ria recolere  fidelia  opportunaque  obsequia  Siculorum 
sedium  Maros,  Udvarhely,  Csik,  Gyergyio,  Kászon, 
Szepsi,  Kezdi,  Orbaj,  quae  illi  proximis  his  tempori- 
bus iü  asserenda  Principis  dignitate  praestitissent. 
Experiri  se  etiam  in  praesentiarum  singularem  eorun- 
dem  in  gerendo  contra  professos  Christiani  nominis 
hostes  bello  promptitudinem  et  alacritatem,  quam 
e^am  sponte  obtulissent.  Ad  haec  cousiderare  se  et 
hoc,  quod  Siculi  ab  Hunnis,  vetustissimis  Vngarorum 
progenitoribus,  originem  traherent,  ac  proinde  bellicis 
potius  laboribus,  quam  plebeiis  serviitiis  idonei  vide- 
rentur.  His  igitur  se  causis  adductum  universos  Sicu- 
los  praedictarum  sedium,  qui  hactenus  plebeii  ordinis 
fuissent,  quique  huic  bello  interfuturi,  fidelemque  pát- 
riáé operám  navaturi  esseut,  ex  ordine  plebeio  his 
conditionibus  eximere:  1.  Yt  singuli  eorum  ad  obedi- 
entiam  debitam  Principi,  legitimisque  eorum  succes- 
soribus  praestandam,  persouali  iuramento  obstrícti 
8int.  2.  Vt  ratione  singularum  domorum  suarum  quot- 
annis  ad  festum  S.  Georgii  in  fiscum  Principis  singu- 
los  florenos  contribuere,  et  ad  festum  omnium  sancto- 
mm  singulos  tritici  et  totidem  avenae  cubulos  maio- 
res,  mediumque  cubulum  braces  (itaipsivocant  maté- 
riám cerevisiae)  soluere  teneantur.  3.  Ad  haec  in 
contributionibus  item  extraordinariis  publica  Regni 
Constitutio  etiam  inter  eos  observetur.  Praeterea  ar- 
ces  sartae  tectaeque  maneant  inter  eos,  nobilesque  do- 
mos  suas,  una  cum  allodiis  ac  reliquis  omnibus  bonis 
soli,  quae  ipsi  industria  pecuniave  sua  comparassent, 

MOKYM.  HVNG.  HIST    —  SCIUPTORES    XVII  ^4 


210  10.  DEcn  BAROvn 

inpoBterum  quoque  tam  ipsí,  quam  ipsorum  haere^ 
poBsideant.  Qaae  autem  impignoratíonifi  titolo  hh 
ront  ea  usque  ad  tempós,  duntaxat  redemptionis  i^ 
beant.  Cetera  antem,  quae  per  vim  occupasseoti^ 
qnovis  alio  colore  sibi  yendicassent,  commimitátii^ 
stítuere  teneantur.  Communibus  tamen  bonis  vtó^ 
aeqno  iure  uti  queant.  In  bonis  ántem  (ut  ved 
ustione  aquisitís,  in  decimis  itemeammqnepecoDkrJ 
redemptionibns  (quae  apud  eos  capetriae  vocaaG 
patrius  ipsorum  mos  et  praesens  consuetado  ob^ 
vetur.  Insuper  ut  templa  et  monasteria  in  prisüjiil 
statum  redigantur,  ac  imprimis  cultus  ubiqne  cl*  { 
diligentem  rationem  habeant.  Pastoribus  Ecclesiírd 
solitos  proventus  statis  temporibus  teneantar.  AJ^i 
oppida  quaelibet  in  iurisdictione  Siculorum  8ita^^ 
privilegiis  uti,  fnii  permittantur.  Praeterea  nt  onsj 
Siculi  hoc  privilegio  libertatém  assecuti  teneantsr  I 
ritim  arma,  cum  necessitas  postulaverit,  capere; 
pedites  quidem  scl  opeta ,  ceteraque  bellica  b^ 
menta  suo  ordini  competentia,  equites  verő  robsí 
equos,  frameas,  loricas,  hastas,  thoraces,  galeas.< 
peos  babere,  et  fi  delem  patriae  operám  navareccf 
tur.  Quin  etiam  Capitaneum  arcis  Udvarhelyiensisíj 
Superiore  suo,  ac  iudice  regio  agnoscant,  relií^ 
autem  praefectos,  quos  belli  rationes  non  concer:^ 
secundum  usitatum  morém,  et  antiquam  geneski 
rum  suarum  seriem  poterunt  pro  suo  arbitrio  eli^' 
Sed  tamen  debebunt  quotannis  per  Capitaneos,  i' 
teros  Principis  Commissarios.  more  solito  lustrar 
que  censeri,  Centurionesque  ipsis  certi  assif^ 
Salis  et  ferri  fodinae  per  Capitaneos  Principis  - 
buntur,  sed  tamen  publicis  fisci  sumptibus  exc 
tur,  exceptis  quinquaginta  salicidis  et  magistris  • 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.   IX.  211 

fodínarum.  CuilibetautemSiculorum  Capitanei  Principis 
pro  parata  pecuiiia  salem  et  ferrumsuppeditabunt.Fo- 
dinam  Bulphúream  iu  territoriis  Superioris  et  Inferioris 
Torja  aitam  iucolae  eorum  vicoriim  secuiidum  vetera 
ipsorum  privilegia  excolere,  ac  siilphur  omue  ín  publi- 
cnm  armamentarium  solito  more  adroinistrare  debe- 
bűnt.  Debita  tamen  omnía  patronis  suis  persolvant, 
tríbatamque  illís  hactenus  impoBÍtum  et  uondum  per- 
solntum,  residnaque  eorum  in  fiscum  principalem  ad- 
ministrare  teneantur.  Quicunque  autem  Siculorum  huíc 
bello  interessé  noluerint,  ii  hac  libertatis  praerogativa 
non  fruentur,  sed  prioribus  suis  dominis  addicentur.  Qui 
yeroarciumpublicarum  iurisfuerant,  adearum  rursum 
iorisdictionem  mancipabuntur,  exceptisiis,  quiexpedi- 
tionibus  vei  Moldaviensibus,  vei  Transalpinis,  vei  deni- 
que Lugasiensibus  occupati  sedulam  patriae  navant 
operám,  adhuc  exceptis  etíam  senibus,  viduis,  orpha- 
nis,  famulis  et  vicorum  domorumque  custodibus,  ceteris- 
que,  qui  aliqua  excusabili  necessitate  domi  relicti  sünt. 
Siqui  autem  Siculorum  violenter  detinerentur  a  patro- 
nis :  ii  etiam  dimitti  iubentur,  et  eodem  redditae  libertatis 
privilegio  uti,  frui  permittuntur.  Postremo  iubentur 
Siculorum  universi,  ac  singuli,  qui  bello  interfuturi 
Bint,  nömina  sua  profiteri  et  in  catalogum  matriculam- 
que  Principis,  ac  legitimorum  eius  haeredum  refe- 
renda  curare.  Has  omnes  redditae  libertatis  conditio- 
nes  universi  ac  singuli  Siculorum  sub  amissione  li- 
bertatis recuperatae  observare  tenentur.  Acta  haec 
fuerunt  XV.  Septembris  MDXCV.  in  castris  ad  Fe- 
ketehalom positis. 


212  lo.  DEcn  BARovn 

CAPVT  NONVM. 

De  ingressu  Principis  in  Transalpinam^    et  an^. 

aquilae. 
Postqaam  omnes  ondiqiie   copiae    coiemnt 
diligenter  Instratae  íaxta  atqne  armatae  faenint,  I 
cepB  nihil  iam  ultra  cnnctandum  ratas,  impedíau 
praemÍ88Í8  cnm  omni  exercitn,  alpibns  aegre  ob  co 
sisBimi  itinerís  difficultatem  et  angnstias  superatii 
Transalpinam  profectns  est,  ibiqae  IV.  die  octo 
ad  mapalia  Rukkae  vici  in  faucibns  aipinm  ca 
métatus  est.  Ibi  duin  tentorium  Principis  extendi 
cum  nondum  ipsémet  eo   pervenisset,    aqnila  ^ 
iam  albicans  praecipiti  volatu  ex   alpibns  deU; 
est,  et  manu  ab  ingruentibus  praetorianis,  cum 
pente  humo  se  prae  magnitudine  toUere  non  p^ 
comprehensa,  ac  ad  Principem  deducta.  Termit  c«c 
Principis  cunctos,  quasi  ad  cadaver  futarum  eoaqí 
advolasset,  et  cum  aquila  Romani  Imperíi  sit  si^i 
ea  capta  periculum   nostris  immineret.    Sed  eioi 
peritis  historiarum  peritius  considerata  res  fii^ 
quamvis  futuri  eventus  soli  Deo  constarent;  tamei 
annotatis  historiarum  non  dubitanter  asseveraví 
doctiores,  ómen  id  laetissimum  esse,  et  nonnisi  i 
riam  celeberrimam,  et  maximam  dignitatis  acc<i 
nem  Principi  portendere.    Meminerant  Arisbui 
augurio  aquilae   traiicientis    in  hostes,   Ales&nj 
victorem  portendisse.   Cum  Tarquinio  Prisco  ij 
pileum  detractum  capiti  ín  sublime  evexisseU 
que  repoBuisset,  Regnum  ei  ominata  fait.  'Soni 
enhn  postRomanorumRex  creatus  fűit  Martiaai 
tequam  Imperátor  creatus  fuisset,  in  bello  Vw 
captus  aGrenserico,  promiserat  se,  si  Imperátor  | 


DE  KEB.  ^^ÍG.  DEC.  X.  L.  IX.  213 

bellom  VandalÍB  non  illatarum ;  Gensericus  eiiim  Van- 
dalofom  rex  contemplans  captívos,  viderat  ei  dor- 
mientá  in  campo  et  aestu  aqnilam  tegere  caput,  ne 
radüs  Bolaríbus.  laederetur ;  hoc  spectaculo  delectatuB 
dimisit  eum,  praesagiens  Imperatorem  főre.  Foetus 
aqnilamm  inplumes  a  vultnribas  cum  ipsis  nidis  con- 
cerpti,  Tarquinio  Superbo  amissionem  regni  porten- 
derani  lacnlum  de  satellitum  manibus  extortum 
et  in  profondnm  ab  aquila  deiectnm  Dionysio  Syra* 
CQsano  Regnnm  abrogavit,  et  diras  incusBÍt  calamita- 
tes.  Cum  antem  sponteadpraetoriumPrincipis  se  sub- 
miserit,  vei  potíns  venerabuada  humi  collapsa  sit: 
inde  iudicatniQ  est,  vei  superbissimi  Siuani  casnm  eo, 
vei  certe  celeberrimam  victoriam  de  Turcis,  maxi- 
mamque  dignitatis  accessionem  Principí  denunciari 
Eo  laetns  omine  Princeps  aliquandiu  aquilam  in  ten- 
torio  asservari  suo  alique  mandavit,  mox  ne  interiret, 
veritus,  liberam  dimisit.  Nec  fefellit  homines,  Deo  in 
iustiorem  Christianorum  causam  inclinante,  hoc  augn- 
rium.  Einsdem  generis  fűit  et  parelius,  seu  geminatus 
8oly  a  Francisco  Huuyadino  medico  Principís  ac 
poéta  elegantissimo  observatus. 


CAPVT  DECIMVM. 

De  acie  Christianorum  contra   TurrtiA  (tnUnatu^  ind" 
tisqtie  caMtriM, 

Tradnctis  ad  Rukkam  octo  di(*tMm,  (^t  r.otiliiiicti« 
cnm  exercitu  Michaelis  VajvodiM*.  IViitmitlpInl  copiin, 
qninto  die  octobris  in  hmiv.  modttin  lVitH'i*jiM  nvhm 
contra  Barbaros  instnixit  rririitiiii  nuUu^urnormu  mm- 
nm  ex  fortissimis  quibtmdHiii  ronttHtiHii  in  priiiia  Hűin 


214  ÍO.  DECIÍ  BAROVir 

stare  iussit,  eique  Albertum  Királi,  praefecit,  et  í 
auxiliares  phalaiiges  eidem  adiunxít,  ut  si  ad  priii 
antecursoram  impetum  Barbari  terga  non  vertei 
duae  illae  auxiliares  alac,  suppetias  laborantibn^ 
rent.  His  subiunxit  bellica  tormenta  maiora  et  diíl 
quae  robiir  totius  exercitus  subsequi  iussit.  Hu 
dextra,  laevaque  parte  annexuit  duas  auxiliares  ] 
langes,  quae  prioribus  inclinatis^  post  tormentei 
explosionem,  succurrerent.  Quodsi  verő  ne  sic  p 
Turcae  in  fugám  verti  possent,  praecipua  qnae 
pars  in  eos  irrueret,  mox  trés  retrogradae  Gencí 
rum  cataphractorum  alae  copias  hostiles  circuia^i 
rent.  Quodsi  verő  tandem  ne  sic  qnidem  inclinaiil 
baricae  vires  possent:  tum  verő  receptui  candi 
et  copias  in  tutius  referendas  Princeps  statüit,  qii 
novae  Maximiliani  copiae  subsidio  laborantibusTn 
sylvanis  adesse  possent.  Nam  uti  diximus,  Jtó 
lianus  Archidux  eius  solum  pugnae  eventum  prád 
labatur,  nec  quoquam  castra  moverat,  ut  8Í,qnodoi 
Deus  propitius  averruncaret,  TransylvaniaSiníi^ 
garentur,  matúrám  ipse  opem  illis  ex  convento  apf 
tarét.  Totó  igitur  exercitu,  quiadLXcirciterhoiD^i 
millia  habuisse  iudicabatur,  in  hunc  modniD  ordi^ 
ipsémet  Princeps  cum  selectissimo  quadringen:  i 
circiter  veteranorum  equitum  comitatu,  pone  é 
exercitus  prope  praecipuum  vexillum  constitit  i 
quid  praeter  spem  evenerit,  mature  se  ex  claáe  ^ 
vum  reciperet.  Mox  omnibus  rite  dispositis  eo.  1 1 
retulimus  ordine,  acies  contra  Sinanum  progreü 
sit  eo  animo,  ut  si  is  copiam  pugnandi  facérét,  cö^- 
tim  cum  eo  confligeret :  sin  minus ,  Turcas  an 
impedimentisque  exutos,  tota  provincia  pelleret 


DE  REB.  VNG.   DEC.   X.  L.  IX.  215 

CAPVT  VNDECIMVM. 

De  Tergovisto^  Bokorestoqtte  a  Sinano  egregie  munitis. 

Sinanus  igitur,  magnó  rei  militaris  errore  decep- 
tus  occasioneque  retrocedentium  nostrorum  turpiter 
abusuB,  Bokorcstum  cum  universis  copiis  progreditur, 
metropolim  Transalpinae,  ubi  sedes  Principum  eius 
regionis  fuerat,   et  viginti  circiter  dierum  spatío  ita 
illud  aggeribus,  valló  fossaque  munit,  et  tam  commeatu, 
quam  tormentis  bellicis,  omníque  rerum  necessariarum 
copia  inBtruít,  utquantamvislongissimam  arctissimam- 
que  obsidíonem  facile  toleratura  videretur;  nec  hoc 
contentns,  Tergovistum  progreditur,  civitatem  pariter 
Transalpinae  Valachiae,  et  magnitudine  et  miiltis  de- 
Inbris  ibi  exstructis  celebrem,  quam  etiam  XXV  circi- 
ter dierum  spatio  eadem  arte,  ac  mirabili  militum  in- 
dnstria  munit,  et  corbibus  terra  egesta  corapletis,  for- 
tissima  propugnacula  exstruit,  eaque  calce  incrustata 
tam  mira  dexteritate  in  formám  Italicarum  incrusta- 
lionum  decorat,  ut  nemini  procul  aspicienti,  nisi  solide 
[apidea  apparuissent.  His  operibus  impeditus  fűit  Sina- 
nus, quominus,  ut  militaris  ratio  postulare  videbatur, 
vei  in  Transylvaniam  irrumpere  conaretur,  vei  eos 
qui  in  faucibus  Alpium  haerebant,  aggredi  tentaret, 
magnó  nostrorum  emolumento,  qui  certe  vei  propelli, 
vei  etiam  deleri,  antequam  subsidiisiuvarentur,  posse 
videbantur.   Sed  vesanus  senex,    Deo  pristinum  illi 
3on8Ílium  adimente,  omnem  victoriam  Turcici  nominis 
:n  his  opibus  positam  ratus,  nihil  antiquius  habebat, 
quam  ut  haec  lóca  muniret  et  offirmaret.    Nunquam 
anim  iuvenem  Principem  tanta  audacia  főre  putabat, 
it  suas  copias  tanta  multitudine  terríbiles,  tantisqne 
mperiomm  victoriis  celebres  aggredi  auderet ;  ita 


216  10.  DEcn  BARovn 

antunmo  in  hunc  modnm  extracto,  copias  Prbcip 
propter  adventantis  bmmaesaevitíam  dilapsas,  &m\\ 
ex  mnnitíB  illis  oppidis  occasionem  ex  propinqnoi 
Transylvaniam  irrumpendi  faciliorem  habitoras,  doDj 
primo  vére,  variis  ex  partíbus  Transy  Ivania  issi 
copiis  obrueretur  et  circumveniretur. 


CAPVT  DVODECmVM. 

De  prima  Principis  contra  Sinanum  victoria^  m. 
qiie  TergovUto. 

PrincepB  antem  Sigismnndus,  occulta  Dei  pr:i 
dentía  dnctns,  longe  diverBam  yincendi  hostea  un 
nem  secutus,  eoBdem  et  arcinm  et  remm  potitsii 
indicabat,  qni  conserto  palám  praelio  superiores  e^ 
derent  Indixerat  igitur  Princeps,  dam  adhnc  i 
alpes  commoraretur,  mílitare  consilium,  et  atrniQ  I 
viam  Turcis  proficiendum,  an  in  Transylvaniae  fcí:i 
manendum  es8et,  deliberandum  proposuerat  Pleri^ 
Proceram,  considerata  hostium  moltitudine,  pericnl^ 
magnitudine,  Principi,  ne  cum  Barbarís  confligeretin 
tis  verbis  diflBuaserant.  Sat  Transylvanos  itc^ 
quod  iter  Sinano,  ne  ulteriuB  progrediatur,  obstnfl 
rint  Hoc  íam  reBtare,  ne  partam  bancgloriamisí^^ 
aliqna  clade  corrumpant.  Vnus  inventas  est  prae  i 
teriB,  vir  magnae  authoritatiB  ac  erga  Prindpem  él 
CaBpar  Kornis,  quí  Bummo  Btudio  in  id  incubuit 
PrincepB  exercitui  praeesBe,  ac  rem  Marte  cum  & 
baris  diBcernere  vellet  Huíub  igitur  cohortatíonefJ 
tim,  partim  verő  suapte  adductus  PrincepB,  anathd 
eum  esse  pronunciavit,  quicunque  sibi,  ne  in  contJ 
adcBset,  dissuadere  porro  susciperet.  Ita  inötructi^' 


DE  BIL  TS(^   I€>L.  X.  1^  IL.  217 


enm  qnemdm^w  «rimen  Katia&.  cft£2n  fonicxcel- 
soque  MMŰmo  botoí  Bbsk.  et  rcicca  im  knEfica  daNK 
statnit  Proinde  modittf  iÖMtert  prcwiúaBS.  ahem  ca^ 
tris  in  qnandaai  plasmea  perreui.  qmae  láDe  pas- 
sibos  ab  o^ido  Tci;gOTÍit#>  ^Tyahai  eo  anima.  m 
postrídie  cmn  SiaaMi.  qvi  ad  Tei^ristiaB  castn  ha* 
bebat,  maBiis  conaereKi.  Poátis  in  eaplanitie  castrÍB. 
cnm  milites  commeani.  et  qníeti  intenii  esseat.  tn- 
multn  de  repente  in  castm  exdtat^i.  mc  omníbns  boa- 
tem  adease  patannbn&  ad  arma  condamatnr.  tanta 
omninm  pertDrbatíone.  nt  in  ordines  cogi  nentíqnam 
poBsent,  Kd  pancis  ad  signa  conTenientíbns  reliqni  pas- 
aim discnirerent;  testamentaqne  Tnlgo  totís  castrís 
facerent  Princeps  cognita  nunoiis  Tanitate.  publico 
confestim  edicto  aflentinm  imperat  et  qm  secns  feee- 
rit,  crncis  poenam  ei  denímciat.  Fáma  est  Sinanmn  e 
montepraernpto,  qni  aeqno  fere  spatío  abntrisqne  cas- 
tris  aberat,  copias  Principis  specnlatom  foisse.  ac  appa- 
ratn  eiiis  territnm.  consilinm  fngae  confestim  ansce- 
pisse.  Id  verő  sive  coram  viderit,  aive  per  explorato- 
res  cognoverit:  certe  exterritns,  et  audacia  sua  frust- 
ratns,  vasa  confestim  coUigi,  et  accensis  in  speciem 
mnltis  ignibns,  retro  signa,  itinere  fogae  simillimo,  re- 
ferri  inssit.  Princeps  cognita  propinqnitate  hostinm« 
cnm  nondnm  eos  abiisse  certo  sciret,  sed  Sinani  non 
secus  acTroiani  illios  Sinonis  fraudes  metueret,  ratns 
iam  Barbaros  cnm  universo  exercitn  affutnros,  vei  ali- 
qnas  certe  Christianis  insidias  instmcturos :  praeci- 
pnos  qnosqne  duces  acies  parare,  et  in  snis  quemqne 
locis  ordinem  disponere  iubet.  Qnibus  rebus  rite  dis- 
positís,  et  ad  omnes  conflíctns  fnturí  eventus  constitn- 
tis,  ipsémet  etiam  Princeps,  mira  certe  animi  snpra 
aetatem  remmque  experientiam  fortitudine,  totam  eam 


218  lO.  DECIl  BAROVll 

noctem  insomnem   ducit,   et  Instratis  iifiqiieqiu'i 
aciebus^   omnes  bono  animo  esse  iubet,  iamiam  >i 
ro8  Deura  buíb  adeBse,  Buiqne  nominía  glóriám  ccc 
profanám   multitudincm  defendere.   Idem  Stepbái 
BoGzkai    generális    copiamm    Diix,     idem  Q'^} 
Kornis,  et  alii  primoreB  nobilitatis,  Bumptaprinerev 
renter  aioanne  Ungvario  concionatore  AlbensiEflú 
riBtia,  fecere,  et  ad  omnes  faturi  eventus  omm- 
intenti  esse.  Multitndo  enim  castrensis,  cum  hosi^ 
propinqno  adesse  pntaret,  panico  saepius  claiDore « 
arma  conclamaverat.   Princeps  igitnr   sequeDtt  (^ 
orto  iam  BoIe,  signum  tuba  dari  iubet,  acieque  iot^ 
ubi  hostium  fuerant  castra,  locum  pervenit.  Sed<T 
videret  Barbaros  inde  fugisse,  insidias  verítus,  (4S 
bus  vigilare  iussit;  eam  quoque,  quae  secota  esti' 
tem  in  armis  transegit.  Quia  verő  Sinanus  antep^ 
cos   dies,    Transylvanici  apparátus  minimé  p^- 
iamque  victoriam  in  manibuB  se  habere  ratus.^ 
commonefecerat,  se  ad  XV-um  adhuc  diem  morc 
loco  facturum,  nec  interea  castra  motumm :  idec  • 
tum  est,  ut  plurimi  Turcarum  commeatus  gratU 
gius  excurrerent.  Complures  igitur  e  Turcis,  (\K 
bulatum  interdiu  exierant,  rati,  Sinannm  adbnc  'M 
in  prioribus  castris,  quae  iam  a  nostris  occnpau" 
ránt,  commorari,  in  castra  Yngarorum,  quasi  h* 
delati,    speciem  adventantium  Barbarorum,  et  iafl 
irrumpere  volentium  praebuerunt:  sed  cum  ernil 
a  Barbaris  fieri^   non   consilio  animadversum  m 
caesÍB  compluribuB,  qui  ea  nocte  fugám  suomm  i 
rantes  eo  delati  fuerant,  facile  nostri  in  ofiicio  rd 
sünt,  ita  tamen,  ut  totam  eam  noctem  insomnes 
pectatione  hostium  traduxerint.  Verumenimvero  | 
quam  Princeps  orto  sole,  Sinanum  fuga  sibi  esi 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  219 

tniqne  cognovit  consuluisBc:  ingenti  statim  laetitia 
perfosus,  gratíis  Deo  ter  Optimo  Maximo  ex  imo  pec- 
tore  actis  persequendos  hostes  exclamat  Dissaasere 
eam  rem  Príncipi  Stephanus  Boczkai,  Magister  equi- 
tum  vigilantissimus  iuxta,  atque  fidissimus  denique 
Principis  cognatus,  cum  Petro  Huszár,  Francisco 
Nagy,  et  aliis  veteranis  quibusdam  copiarum  ducto- 
ribus,  quorum  consiliis  precibusque  tandem  victus  Ter- 
govistum,  ne  hostes  a  tergo  relinqueret,  antequam  ul- 
teriua  progrederetur,  expugnare  statuit.  Proinde  cum 
castraBarbarorum,  propter  sordes  suspicionemque  ve- 
neni  sapienti  consilio  Episcopi  Cerviensis  ceterorum- 
que  quorundam  deserenda  iudicasset,  circumito  Ter- 
goviftto  tentoria  e  regioné  oppidi  conspicuo  salubri- 
que  loco  ad  fluvium  Dambroviczam  tendi  iussit.  Mox 
demandata  eius  reí  cura  viro  strenuo  Alberto  Királi,  ag- 
geres, vineasque  exstrui  iubet,  et  omnia  quae  ad  oppu- 
gnationem  tantae  munitionis  necessaria  videbantur,  pa- 
rari  mandat.  Quibus  rebus  perfectis  XVII.  die  Octobris 
totó,  tormentis  ín  munitiones  Tergovisti  irrito  nostri 
conatu  fulminare.  Tanta  enim  erat  aggerum  crassities, 
út  nnllis  unquam  machinis  aeneis  expugnari  posse  vi- 
derentur.  Praefecerat  eiSinanus  AliBassam  etMem- 
hetem  Begum,  eosque  propterea  ibi  reliquerat,  quo 
magis  Turcas  authorítate  illorum  in  officio  contineret. 
Barbari  siquidem  adventantis  formidine  Principis 
Tergovisti  manere  recusaverant,  penitus  recusaturi,  ni 
tantae  authorítatis  Praefectis  commissi  fuissent,  quos 
nequaquam  in  tanto  periculo  a  Sinano  desertum  irí 
postulabant.  luraverat  enim  Sinanus  Memheto  et 
Álio  se  bona  üde  matúrám  laboraturis  opem  allatu- 
mm,  idque  sua  intercessione  apud  Caesarem  Alio  im- 
petratnnim,  ut  in  pristinae  dignitatis,  qua  paulo  ante 


220  10.  DECII  BAROVII 

prívatns  faerat,  locum  rnrsus  iure  postlimimi  rep>> 
retor.  Ali  igitar  BasBa  Tergovisti  praesidio  p 
fectns,  partim  nt  saluti  suaesaonunvecoasideret^ 
tím  verő  ut  reconcilianda  Caesarís  gratia  digni 
praestaret,  nihil  eornm  omittebat,  qnae  ad  \^tu 
tanti  momenti  arcem  pertinere  videbantar.  IdcQiQi> 
trí  vidíssent,  nec  tormentorum  ictibns  tantae  m 
tiei  aggeres  perrompi  posse  indicarent,  AlbertmE 
rali,  iam  prídem  bello  Moschovitico  edoctos,  iiit«é 
opus  esse  exclamat,  quod  si  qnis  aggeribos  oppiB 
feret,  nobUitatis  se  ínra  ei  cum  certo  coloDoroBi: 
merő  a  Principe  impetratomm  promittit  Ásm^ 
ei  complnres  Siculomm,  et  paulo  post  solis  oca^ 
snb  crepuscülum  vespertinum  atque  primainft>^^ 
Inna  clarissima  omnia  illnstrante,  aetbereqne  ipso 
tris  militante,  mnros  snbennt,  et  adhibitis  rebns 
nibus  iam  antea  in  eos  usus  paratis  aggeres  íb^ 
dnnt.  Corripuere  ignem  facile  virgnlta,  quaeei 
parte  nondum,  bono  nostro,  fuerant  coeno  d^- 
incrustata.  Ita  serpente  latíus  incendio,  cum  f 
assidnis  nostrorum  eíaculatíonibns ,  qnibns  in^ 
partém  grassabantur,  Barbari  neqnicqnam  illn^ 
stingnere  conati  fnissent,  magnis  minis  mm^ 
disrnptae  fuerunt.  Hic  verő  non  possumtacituspn^ 
térire  singularis  a  Principe  gratitndinis  erga  I^ 
pro  concessa  victoria  exemplnm  aetema  ro^^' 
dignissimum.  Simulac  enim  nunciatnm  est  ei,  ^^f 
esse  Tergovistum,  ingenti  statim  gaudio  p^^^ 
equo  dissiliit,  ceterisqne  idem  facere  inssit,  a<^  ^ 
humi  genibus  ardentes  Deo  ter  Optimo  Maiinioí^ 
tias  égit,  tanto  certe  zelo  ac  fervore,  nt  cnin^ 
precibus  surrexisset  e  terra  eqnumqne  conaca^ 
tum  demum  animadvertit,  pileum  se  humi  reliq'^ 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  22l 

eumque  a  circumstantibus  ministris  porrectum  capiti 
imposuerít.  Qnam  pulcrum  exemplum  érit  ad  seram 
posteritatem,  non  dico  exercitibusnostrís,  sed  tóti  ter- 
rarnm  orbi,  iuvenem  Principem  etducesplerosque  eius 
in  panoplíis  auro  ferroqne  distinctis  flexis  genibns 
Btare  in  castrís,  et  precationcm  cum  piis  omnibas  con- 
ínngere,  authoremque  omnis  contra  Barbaros  victo- 
ríae  Deum  agnoscere.  Hoc  demnm  est  sacrum  bellum 
sacro  modo  gerere;  noncumingentimeretricnmtnrba, 
üti  in  quibusdam  nationibus  factitare  videmus,  ad  de- 
belIandoB  Turcas  procedere.  Imminebat  iam  dies  divo 
Lncae  sacer,  cnm  Barbari,  partim  incendio  coacti,  par- 
tim instanti  pericnlo  moti,  erumpere  statuerunt.  Ita- 
que  apertis  pseudothyris  et  caecis  foríbus,  quas  conti- 
nna  quadam  munitionum  serié  obtexerant,  qna  portis, 
qua  fonibus  demissis  per  muros  agminatim  emmpunt 
ex  oppido,  et  non  magna  nostris  illata  strage  paucis 
faga  ad  suos  delapsis  omnes  trucidati  snnt.  Periére  e 
nostris  pauci  iique  Siculi,  vulnerati  plnrimi,  inter 
quos  fűit  et  Micliael  Köpeczi  egregia  animi  et  cor- 
poris  fortitudiue  praeditus.  Nostri  caesis  circiter  oc- 
tingeutis  Barbarornm,  oppido  potiti  Ali  Bassam  et 
Memhetum,  qui  se  in  arcé  constituerant,  vivos  com- 
prehendemnt.  Captus  est  Bassa  a  pedite  quodam 
Vngarici  nominis  qui  cum  praesentissimam  caedem  ei 
intentaret,  Bassa  periculo  capitis  territus,  Alium  se 
Bassam  esse,  promissa  ingenti,  si  servaretur,  pecunia, 
ut  potuit  significarat;  pepercit  ei  miles,  etDC  circiter 
aureis  confestim  privatum,  vinctumque  ad  Principem 
magna  cum  laétitia  deduxit.  Rogatus  aPrincipeBassa, 
qüid  de  Transylvanicis  copiis  iudicaret ,  sincere  prü- 
deaterque  respondit,  non  magnas  eas  sed  selectissi- 
mas  sibi  robustissimasque  videri,  Proinde  nón  esse 


222  lO.  DECIl  BARO\^l 

ut  amplias  Sinanam  vereretor,  quem  ipse  pntareir 
gitarnm,  nec  nsquam  alibi  qaam  in  arcé  Girgiom 
tamen  manendum  censeret,  copias  Priucipis  eipcc 
tnram  esse.   Ita  Balthasari  Bornemisza  cmn  Mes:: 
te-Bego,  laniczarorum  Praefecto,  comnűssüs,  inirtú 
Fogarasnm  abductos  est.  Inveuta  snnt  in  arce  u 
govistana  praeter  ingentem  pnlveris  tormentaiü 
teroramque  commeatnum  copiam,  XXXYIII  »r. 
quatuor  iostae  magnitndinis  tormenta  bellica. 


CAPVT  DECIMVM  TERTIVM. 

De  Bokoresto  aTurcis  deserto^  anostrtsquercay 

Secnndnm  hanc  victoriam  Princeps,  sepnltifip'i^ 
ro  die  Christi^nomm  cadaveribns,  missisqne  treitr: 
ex  omni  numero  selectis  equitibus,  qni  ej^trernnmap 
carpendo  fogientes  remorarentur,  tormeuta  praeiD 
Sed  cum  antecnrsores  ad  id  delecti  fogientes  as&c. 
neqnivissent ,  ipsémet  quoqne  non  amplias  tridooT 
govisti  moratus,  cum  universis  copiis  Bokorestuc  ^ 
sns  iter  intendit   Mnuierat  illud  Sinanus  longe  ii- 
Tergovistnm  diligentins,  omniquetormentonunet 
meatunm  genere  ita  instmxerat,  nt  velnt  praecip^ 
totius  belli  arcem  sibi  főre  non  dubitaret  Ad  ^ 
selectissimis  etiam  qnibusqne  militibns  ex  omni  ^n 
ranornm  praetorianommque  numero   viritim  ^ 
summa  diligentia  delectis  ita  instmxerat,  ut  boc  i? 
totius  exercitus  robore,  facile  omnemhostiamvinif 
pulsari  posse   non  diffideret    Verumenimvero.  > 
propitio  omnem  Barbaricis  hostibus  audacíamiDi''* 
losa  prorsus  ratione  adimente,  ut  primum  Turcac  '■ 
korestini  in  praesidio  relicti  captnm  tam  cek^ 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L-  IX.  223 

Tergovistum,  caesos  milites  et  Ali  Bassam  in  servitu- 
tem  redactum  cognoverunt,  immaue  dictu,  quanto 
confestim  terroré  panico  cousternati  fuerint.  At  verő, 
cum  antecursoribus  nostrorum  Bokoresto  appropin- 
quantibus  (qui  ex  vexillatíonibus  Nicolai  Apafy  prae- 
iverant)  hostilem  aciem  conspexere :  tum  verő  trepi- 
dare,  mauerentne  an  fugerent  dubitare,  et  quid  facto, 
infectove  opus  sit,  attonitus  secum  disquirere.  Vicit 
tandem  fortuna  Principis,  et  fatális  illa  (quam  mille 
iam  circiter  annorum  sceleribus  promeruerant),  Ne- 
mesis quautumvis  ruentes  in  praeceps  agere  praestitit. 
Vno  enim  omnes  consensu,  quasi  dato  ad  capiendam 
fugám  classico,  impedimentisplerisque  partim  relictis, 
partim,  ne  usui  esse  possent,  corruptis,  arcem  incen- 
sam  deserunt,  et  qua  cuique  proximum  commodissi- 
mumque  videbatur,  diflfugiunt.  Antequam  tamen  fugám 
inirent,  magnifícentissimum  quoddam  templum  ab  Ale- 
xandro  ante  Michaelem  tertio  Transalpinae  Vajvoda 
conditum,  qui  paucis  ante  annis  ad  impia  Mabometis 
sacra  deseruerat,  et  tunc  socíus  admiuistratorum  cou- 
siliorum  Sinano  additus  erat,  iussuSinaui  pulvere  tor- 
mentario  ita  fundameutis  templi  subiecto,  ut  nostros 
illuc  subituros,  repente  incendio  conüceret,  absumpse- 
runt  Fugientes  Barbár i.  ne  insequentibus  nostris  iter 
páterét,  pontes,  qua  discesserant,  diruunt,  eaque  ra- 
tione  in  tutum  abire  conantur.  Sed  vicisset  hic  quoque 
fortuna  Christiani  nominis  eorum  astutiam,  quam  tot 
seculis  in  publicara  populi  huius  poenam  divina  provi- 
dentia  secundaverat :  nisi  nimia  copiarum  nostrarum 
tarditate,  quae  ex  metu  Sinanicae  fraudis  profícisce- 
batur,  occasio  opprimendi  eos  effluxisset.  Audita  Tur- 
carum  fuga  Princeps,  missaque  aliquanta  suorum 
manu,  Bokoresto  potitus,  ingentem  tormentorum,  puI- 


224  10.  DEcn  BAROvn 

veris  nitrati,  commeatnnm,  armorum,  bellicamm »? 
rarumque  rernm,  qnae  bello  gerendo  usni  esse  soIe: 
copiam  ibi  reperit,  quamyis  vix  exigna  posteap.*! 
earnm,  negligentía  ducnm,  in  Principís  físcnm  ars.' 
mentariümve  redacta  sit.  Mox  Princeps  fogiesc 
SÍBannin  nnlla  interposita  mora  perseqnendiuD  nr 
maximís  itíneríbus,  Bumma  caatione  adhibita,  perser; 
tns  est.  Sed  quia  Sinanus  omnem,  qua  profectosf^ 
rat,  regionem  exnsBerat,  Bokoresto  ad  laevam  refe 
diverso  aTurcis  itínerecopiassuas  Princeps  dacta^ 


CAPVT  DECIMVM  QVARTVM. 

De  capta  arcé  Jeneo^  item  castellis  Világosvdr.  ^ 
Pankota^  Sirij  Soliomkeo^  et  ceteris. 

Advolaverat  iam  in  nrbes  Transylvanicas  lat> 
8ima  de  fngatífl  (Tnreis)  captoque  Tergovisto  fáma. ;: 
qua,  dum  or dines  omnes,  ardentes  Deo  domatim,  ne 
oppidatímqne  gratias  agnnt,  et  maiores  ipsae  bt" 
in  signum  pnblicae  laetitiae  tormentís  bellicisir 
uant,  ecce  altér  nnncins  paríter  faustissimns  de  Cüf 
arcé  leneo  evangélium  apportat.  Capta  enim  Ii[:  I 
iusserat  Princeps  Varadiensibus,  qui  ob  rem  aí^ 
sus  Tartaros  praeterita  hyeme  male  gestam,  bos^ 
negligentiae,  et  ignaviae,  nonnuUi  etiam  prímed 
proditionis,  pessime  ab  omnibus  fere  audiebant  i^ 
rat  inquam  iis,  utLugasiensibus  coniuncti  praeelani 
aliquod  virtutis  specimen  ederent.  Ita  re  in  c^ 
mune  deliberata,  ex  composito  Georgius  Borbély.  ^ 
phanum  Békés ,  Banum  Lugasiensem,  cum  rníDe 
citer  partim  equitibus,  partim  peditibus  misit 
antequam  Varadinenses  copiae  aflForent,  comineat 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  225 

interceptis  oppidam  Jeneo  obsidione  cingereiit.  Pro- 
índeLugasiensesprimum,  mox  seqnenti  die,  Varadien- 
ses  decimo  septimo  die  septembris  arcem  obsedere. 
Est  JeneÖ  iuter  Lippam  et  Varadiiium  in  íine  Mátra 
montis,  cuius  ia  príncipio  Lippa  sita  est.  Habnít  locns 
illae  praeter  iuteriorem  arcem  oppidum  peramplum, 
parietibos  cratitiis,  et  fossa  haud  vulgariter  muni- 
tum.  Intra  oppidum  est  arx,  partim  allnente  Chrysio. 
partim  valló  fossaque  duplici,  aggeribus  erassissimis 
egregie  munita.  cuius  oppugnatio,  uti  retulimus,  mag- 
uam  superiori  quoque  anno  tumultiiariis  aggrestium 
temere  coactorum  copiis  cladem  attulerat.  Praeerat 
Varadiensibus  copiis  Georgius  Királyi,  Alberti  vete- 
rani  bellatoris  fráter,  supremi  Capitanei  locum  tenens, 
qui  praeter  maguum  nitrati  pulveris,  minorumqne  fal- 
conum  copiam,  duo  maiora  secum  tormenta,  quibus 
muri  quaterentur,  secum  adduxerat.  Is  ut  conceptum 
de  se  sinistriorem  hominum  opinionem  praeclaro  ali- 
quo  facinore  edito  dilueret,  et  labem  famae  suae  tacito 
quodam  iam  pridem  hominum  praeiudicio  aspcram 
abstergeret :  structis  extemplo  vineis,  et  aggeribus,  tor- 
mentisque  bellicis  circumcirca  in  eis  dispositis,  tanto 
studio  oppugnationem  oppidi  adortus  est :  ut  cum  Bar- 
bari,  impares  se  főre  nostrisvidercnt,  si^onte  eoincen> 
80  in  arcem  se  receperint.  Eam  cum  nostri  irruptio 
nibus  capi  posse  desperarent ,  eífossis  sub  terra  cuni- 
culis,  factisque  passim  alveis  Chrysium  avertere  sta- 
tuerunt.  Et  cum  processisset  res  non  temere  coepta 
feliciter,  inundatus  praeter  omnium  opinionem  ex 
assiduis  pluviis  Chrysius,  omnes  illos  nostrorum  cona- 
tus  irritos  fecit.  Exultavere  eo  succcssu  Barbari, 
positis  in  murosprobrosisignaviaesymbolis:  (et)Va* 
radienses  domum  redire  ad  uxores,  liberisque  operám 

MONVM.  HVNG.  HIST.  -  íí*  RIPTORES  XVll  15 


226  lo,  DEcn  BABOvn 

dare  iuBserunt ;  quin  et  eruptíoRe  in  Btationem  Vi% 

diensium  facta,  aliqaot  iis  vexilla,  tracidatis  nonoir^ 

exprobrata  illis  ignavia  eripaemnt.    At  nostri.  kz 

haec  non  snccessísset,  nova  arte  instandum  rati,  coni 

magna  copia  inateríarnm  fossas  complere  coepenr 

tanto  conatu,  nt  factís  aggeribns  vallnm  arcis  pf 

modum  adaeqnarent,  et  inde  tormentís  bellicisiiiL 

nitiones  hostíam  intonarent.    Qnibus   rebns  cimiL'. 

nihil  profectam   videretur,    munitiones    assidnk . 

ram  ac  noctinm  eiacalationibus   non    pancas  rcb 

accepissent :  Labito  militari  consilio  dnces  XV.  (í- 

octobriB   liberos   pedites   aliosqne    nonnnllos  ú 

delectos  ad  pugnam  paratos  esse  inbent.    Ita  pan: 

nostri   omnibus,    quae    ad    irruptionem    necess^ 

videbantor ,    bora    circiter    tertia    pomeridíana 

quo  Barbari  imparatiores  essent,  vergente  ad  reíf' 

ram  die,  dato  signo,  undique  in  munitiones  advok 

et  ingenti  cum  clamore  irrumpere  conantur.  Sed  : 

Tnreis   acerrime  resistentibus,  dacibus  antem  f 

nostroram  plerisque  voce  tantum  eminus,  non  eiei, 

cominus  rem  gerentibus,  non  pauci  ex  Vngaris  i^^ 

vnlneratique  complnres  fnissent,  milites  re  infein: 

castra  rediere.  Emicuit  in  eo  praelio  virtus  liberor. 

peditum,  qui  cnm  vi  praedae  studio  arcem  capi  ct^ 

rent,*summis  viribus  superare  munitiones  conati  foen. 

Miserat  eo  praeteritis  diebus  Georgius  Borbély  r 

maiora  tormenta,  iisque  deducendis  Petram  Barn 

sium  cum  tribus  vexillationibus  praefecerat.  Is  cvu 

pervenisset,  tormentaque  in  aggeribus  rite  collocs?> 

proxima  nocte,  ne  discessu  eorum  castra  minői  ^: 

rerent,  cum  suis  omnibus  Lippam  redierat  At  ir 

gius  veritus,  ne  ignavia  imperitiaque  male  res  u 

pugnatione  gereretur,  postridie  eius  diei,  quo  i 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  227 

citer  arx  tentata  fuerat,  assumpto  Petro  Barrabásio, 
et  non  exigua  equitum  peditumve  inanu,  snmmo  di- 
luculo  iter  eo  intendit.  Egressi  fuerant  forte   Thö- 
niösvarienses  Turcae  populatum,  quibus  laté  oninia 
ferro  flammaque  complentibus,  supervenit  Georgina 
cum  snis  vexillationibus.  Sed  cnm  utrinque  insidiae 
metuerentur,  nec  quantus  esset  hostium  numerus,  prae 
densa  nebularum  caligine   observari  posset,    TurcÍB 
cum  coUecta  praeda  ad  snos  digressis,  nostri  quoqne 
salni  in  Jeneiensia  castra  pervenere.  Georgina,  signi- 
fícato  sno  adventu,  inbet  aliqnam  castrensium  partém 
sibi  decurrere,  sicque  incnsso  Barbaris  novamm  copía- 
rum  metu,  ceteris  snorum  se  coniunxit.  Mox,  ne  spatium 
obsessis  daret,  inbet  ingentem  ex  proximis  sylvis  ma- 
teriara comportari,  eaque  munitiones  arcis  adaeqnari. 
Id  ubi  Barbari  conspexernnt,  recentis  anxilii  metu  ter. 
riti,  reformidato  incendio,  signum  dánt,  se,  si  copia 
colloquendi  detur,  de  deditione  arcis  facienda  consni- 
taturos.    Annuit  postulatis  Barbáromra  Georgins,  et 
quanquara  liberi  pedites  vehementer  impedire  cona- 
rentur,  ne  deditione  arx  caperetur :  taraen  vir  prudens 
ratus  incrnentam  magis,  quam  opulentam  victoriam 
eligendam,  vitaeque  potius  railitum,  quam  praedae  luc- 
roque  pancorum   inserviendum   esse,   ad  colloquium 
Turcas  admisit.  Ilii  accepto  pro  obside  Georgio  Er- 
delio,  viro  clari  generis,  datoqne  rnrsns  illi  Subprae- 
fecto  (quem  ipsi  Olaibegum  appellant),  ac  raissis  in 
arcem  aliis  super  alios  intercessoribus,  hac  conditione 
deditíonera   pollicentur,    si  saluis  oranibns  rebus  ac 
corporibus  abire  perraittantur.  Eare  offensi  liberi  pe- 
dites, cura  tantara  sibi  praedara  eripi  moleste  ferreut, 
palám  profítentnr,  se  ab  obligatione  inramenti  irama- 
nes  főre,  nec  ullo  pacto  passuros.  ut  cum  tot  viri  for- 

15* 


228  10.  DECII  BAROVIl 

tes.  in  eÍQB  arcis  oppugnatione  perieTÍDt>Barbaríine(^ 
lumes  dímittantar.  Id  cum  Georgios  graviter  mole&k 
que  ferret,  verituB,  ne  pnblica  fides  eorum  temeritak 
laboraret ,  gravibns  eos  (ut  eius  consuetado  fért 
conviciis  a  coepto  deterrere  coDatns  est.  Uli  veheie 
ter  Capitaneo  et  aliÍ8  ob  convicia  irati,  ac  dira  qw? 
que  Barbaris  minitati,  abscedunt  confestim  ex  casírb 
ad  mille  quingentos,  viasque,  qnibns  Barbaris  iter  ne 
cefisario  facieiidum  erat,  clanculum  obsident  Gt(\' 
gius,  mÍBSÍs  iu  arcem  militíbus,  qui  portás  occoparest 
et  vexilla  Principis  tarribus  ceterisque  editiorite 
locis  affigerent.  ípao  die  sabbatbi  spatiamBarbai^ 
concedit,  quo  res  suas  omnes  convasarent.  Illac^sc^n^ 
igítnr  die  dominico,  qui  XXIL  Oct.  erat,  et  coacfci 
arcem  LX  circitcr  plaustris,  Barbari  res  omnes  f>^ 
diligentissime  coUectas  curribus  imponunt,  et  circit^- 
horam  tcrtiam  pomeridianam,  cum  liberis  ac  Qioribii^ 
arcé  lacrymantes  excedunt.  Cautum  erat  conditíoniJ'^ 
deditionis,  ne  Turcae  aliis  dedititiis  occurrerent  ne^ 
iusidiis  eos,  quiBarbaros  ad  pagum  Palalese  deducoi 
forent,  interciperent*  Sed  aiuntBarbarosviolatishis^- 
couditionibuS;  clam  populares  suos  Tömösvarien?' 
et  Gyuleuses  monuisse,*  ut  quoniam  prae  mnltitii'i'* 
obsidentes  opprimi  non  possent,  ex  insidiis  eoB.  ^' 
se  deducturi  forent,  ad  pagum  Palelese  adorircnft 
Id  Turcae  executuri,  magnó  numero  Tömosvari:^ 
convenerant,  et  ex  composito  ad  vicum  illum  dediöt^ 
occurrere  statuerant.  Innotuit  ea  fraus  nostris  mii' 
bus,  etcumBarbarosii,  qui  deducebant,  interrogarert 
cur  violata  fide  suosexcivissent:  re8ponderunt,sibi^ 
ventum  suorum  popularium  nequaquam  constitísse.  i^* 
postquam  a  militibus  deducti,  et  neqnicquam  contn 
hostilea  peditumimpetusdefensifuissent,  duobusBef 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  229 

ad  Capitaneiim  reversis,  ceteri  omiies  a  liberis  pediti- 
bus.  praeda  direpta,  et  foeminis  duntaxat  irapuberíbus- 
que  nonnnllis  servatis,  citra  ullam  comTuiserationem 
trucidati  fuere.  Begi  in  tentoriurn  Capitanei  congres- 
8Í,  cuni  malle  se  servitutem  spontaiieani  obire,  quam 
miserabiliter  a  peditibus  trucidari  dixissent,  inco- 
columes  ab  eo  servati,  et  in  tutum  deducti  fuerunt. 
Liberi  verő  pedites  partim  metu,  partim  ira  succensi, 
deliberato  consilio  cum  omni  praeda  Szolnokum,  quod 
tunc  oppugnabatur,  discedere  statuerunt.  Id  cum  Geor- 
gins  accepisset,  missis  ad  eos  nonnullis,  praedaque 
omni  eis  concessa,  tandem  placatos  in  castra  revocavit. 
Ita  foeminis  puerisque  Turcicis  sub  corona  vendi- 
tis,  fidelem  rursus  operám  Principi  se  navaturos  pro- 
miserunt 


CAPVT  DECIM  VM  QVINTVM. 
De  fusis  fíigatisqae  trans  Istrum  coinis  Sinani^  capta- 
que  arcé  Gyrgiovia. 
Interim  Sinanns  in  Transalpina,  veritas.  ne  totus 
exercitus  ad  internecionem  a  nostris  supervenienti- 
bus  deleretur,  Istrum  cum  universis  copiis  traiicere 
decrevit.  Proinde  continuatis  dies  atque  noctes  üSne- 
ribus,  ad  arcem  Gyrgioviam  summa  celerítate  festi- 
navit,  ubi  Istrum  ponté  ex  navibus  confecto  iam  an- 
tea  straverat.  Verumenimvero  cum  Princeps  Tran- 
sylvanus  a  tergo  ei  immineret,  et  iamiam  irrupturus 
crederetur,  hoc  stratagemate  nostros  elnsit :  Quíngen- 
tos  circiter  ex  omni  suorum  numero  equites  selegit, 
qui  levibus  velitationibus  spem  nostris  supervenienti- 
bus  futurae  pugnae  facerent  Sed  et  arci  Gyrgíoviae 
totissirnnm  ex  omni  copiarum  robore  praesidinm  im- 


230  10.  DECII  BAROVn 

posnit,  gimulqne  duo  circiter  millia    in  insüla  (tm 

sistere  iussit,  qui,    si   nostri  pontem  interceptürí  u 

ruerent;  eoram  impetus,  ut  interim  copiae  Barbaricat 

traiicere  possent,  Bammis  conatibus  retardarent,  rt 

moramque  iis  iniicerent.  His  omnibus  hoc  effecit  ver 

sutíBsimuB  senex,  et  omnium.  qni  nostra  aetate  viit 

runt,  bellator  experientíBsimus.    ne  nostri   celerítatr 

adhibita  transitu  Barbaros,   quod  facere    potneraüt 

probiberent.   Cum   enim  Princeps   itíneribns  propíe: 

vianira  lutnlentarnm  (quas  antecursomm  opera  répa 

rari  oportnerat)  difficultates  lentiuB  ad  arcem  Gyrgic 

viampervenisset,  et  tam  ex  yelitationibus  antecnrsoniE 

qnam  insta  specie  copiarum  Turcicarnm  coniectaret 

Sinanum  Marté  rera  experturam,  vania  exploratoribü^ 

rem  aliter  atque  alitcr  referentibus,  conailio  diic^ 

belli,  qui  argenteum  hostibns  fagientibus  pontem  se:. 

per,  qnoad  fieri  posset,  stemendum  dictitabant.  ai 

quanti  temporis  quiete  copias  maximopere  fessas  oi^ 

nino  recreandas  censuit.  Ita  nostri,  dum  lentis  iúy 

ribus  Turcis  instant,  interim  Sinamis  totnm  exercitt: 

cum  praecipnis  impedimentis  traduxit,  ac  relicto  ^ 

copias   coUega  sno,  ipse  simulac  Danubinm  traiec^ 

cum  reliqua  exercitns  parte  discessit.  Hi8  rebns  & 

Principem  allatis,  cum  iam  Gyrgio  duomm  milliarit: 

spatio  abesset,    certam   delectorum   manum    mitti' 

qui    transitu    Barbaros     probiberent.     li     Gyigv 

viam  delati  complures  Turcas  in  saltibus  oberraste 

et  armentis   pecudum  gregíbusque  agendis   inteot'* 

fnndunt  atque  fugant,   et  nonnuUis   captis  reliquir 

eorum  multitudinem,    in   ipso  transitu   pontis*  cm? 

citerior  pars  ipsis  G-yrgioviae  moenibus  annectebats: 

ad  arcem  usque  ipsam  propellunt    G-yrgiovia  est  ar 

egregie  loci  aatura  et  arte  munita,  quippe  nbi  Dar: 


DE    REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  IX.  231 

bius  paulo  supra  arcem  spatio  divortium  in  gemina 
ágit  bracbia,  quorum  pars  nonnulla,  qnae  insti  flumi- 
ni8  speciem  refert,  terram  duorum  iugerum  magnitu- 
diné  ambiens,  rursusque  in  unum  alveum  refluens  iu- 
sülam  constituit.  Ita  quo  loco  undae  in  se  coeunt, 
illic  arx  a  Géorgio,  uti  ferunt,  Despota  exstructa,  ac 
aqnis  Istri  undiqne  circumdata  emergit,  nec  nisi  ponté 
adiri  potest,  quo  superato,  decem  circiter  passuum 
spatio  terrae  interiecto,  altér  pons  in  ipso  Istro  ex- 
strnctus,  prioré  maior,  ipsins  arcis  reducibns  atque 
muris  annectitur.  Ad  hoc  Barbari  studio  evadendi  cer- 
tatim  accurrerunt,  et  dum  quisque  alterum  praeire 
conatur,  tantas  in  ipso  ponté  turbas  excitarunt,  ut  ad 
arma  devenientes  sese  invicem  confoderent.  Multi 
sive  natandi  peritia  freti,  sive  etiam  desperatione  sa- 
lutis  acti,  in  profluentem  desiluerunt,  eiusque  gurgiti- 
bus  absumpti  interiere.  Magnó  tamen  Barbaris  subsidio 
carri  quoque  fuere,  quibus  sese  ita  undique  circumsep- 
serant,  ut  equestres  copiae  nonfacileadeospenetrare 
possent.  Quae  dum  in  hunc  modum  ab  antecursoribus 
geruntur ,  interim  Princeps  cum  totó  robore  exercitus 
affnit,  quumque  animadvertisset,  nullum  equitum  illic 
uBum  esse,  illico  pedestres  copias  praemisit,  quae  per- 
turbato  confestim  carrorum  ordine,  ac  citeriore  ponté 
superato,  tantam  stragem  edidere,  ut  Danubius  cada- 
veribus  hominum,  equorum  et  camelorum  ita  opplere- 
tur,  ut  si  qui  aquam  haurire  vellent,  eam  aut  iumen- 
torum  aut  virorum  cadaveribus  insistendo  haurire 
cogerentur.  Ea  re  nsa  Barbari,  ex  ulteriore  Danubii 
ripa  machinas  in  nostros  intendunt;  sed  cum  rudes 
eius  artis  essent,  summaque  fluminis  latitudine  impe- 
direntur,  nullum  omnino  nostris  incommodum  attulerunt. 
Noötri  verő  ex  citeriore  fluminis  parte  in  confertam 


232  -   lO.  DECII  BAROVn 

hoBtíum  turbam  ita  falminaverunt ,  nt  non  p^ 
eo8  strage  afficerent  Mnlti  ex  Barbaris  oaves,  qu* 
quinqne  maiores  habebant,  traiicieadi  cansa  coi^e! 
derant,  quaram  trés  incolames  evasere,  duae  reliqu 
tormentís  concuBBae  in  imum  snbmersac  fnemnt.  Po^' 
eaqnam  nostri  transitn  pontís  Barbaros,  qui  cis  Istra: 
remanserant,  prohibnissent  ac  concidissent,  dnae  tű: 
mae  peditnm  Stephani  Moldáviáé  Palatíni  in  ponre^ 
evadunt.  Qua  re  vi8a  Torcae,  qui  trans  DannbiiF 
erant  veriti  ne  noatri  transirent,  arreptís  confesfe 
secnribus  pontem  rescidernnt.  Maximo  tune  das: 
Principís  copiae  affici  potnisseni,  ni  Deo  ita  gnbe: 
naute  Sinanus  omnem  pnlveris  tormentarii  copits 
trans  Dannbinm  avehi  cnrasset.  Nam  eam  pnlveri 
vim,  quam  cis  Istrum  in  carris  reliqnerat,  ntei:^ 
8e88i  uterentur,  propter  inopinatnm  nostromm  advei 
tnm  Barbari  in  arcem  importáré  non  potuernnt  Se<l  ti 
men  nenostrisqnidem  ea  pulveri8  copia  ulli  osüi  U' 
nam  eam  nox  iam  iinmineret,  per  quosdam  qni  inter  er 
ros  oberrabant,  8ive  ex  ignorantia,  sive  alia  qnapiwr. 
tíone,  nullopenitn8  danmocuiquamillato,  snccenso^^ 
famoB  abiit.  Ke  ín  hunc  modnm  U8que  in  veBpenim  g<est» 
coBtodiisqne  quam  diligentissime  adbibitís,  copiae  ob 
nes  insequentem  quoque  uoctem  insomnem  in  arE- 
tradnxere,  poBtero  antem  die  Princeps,  cnm  anis^ 
verteret  hostem  non  ampliu8  formidandum  esse.  pi^ 
Inlum  ex  eo  locoy  ubi  exercitus  noctem  transegerí^ 
procedenSi  non  procul  a  littore  Danubii  castra  po$c 
et  admotis  üsdem  tormentis,  quibus  Ali  Bassa  Ter: 
vistiae  contra  nostros  usus  íuerat,  arcis  Gyrgio^^ 
moenia  quassari  iussit.  Ea  rensque  insequentemdirt 
contínnata,  íngentiqne  mnrornm  mina  per  vim  ftc-- 
imperatom  a  Príncipe  fait,  ut  e  singalis  teutoriis  ^< 


DE  REB.  YNG.  DEC.    X.  L.  IX.  233 

homiues  armati  ad  oppiignandam  arceni  progrederen- 
tur.  Eo  expedito,  ciimhostes  bombardario  pulvere  de- 
stítuti  duntaxat  nostros  inspectarent,  iiec  oppugiiatio- 
iiem  diu  ferre  possent,  cataphractis  Italis  primiim 
snbeuutibus,  Siculisque  ac  ceteris  Vngaris,  deinde  eos 
subsequentibus,  Arx  Gyrgiovia,  quae  centum  circiter 
abhine  annis  Turcico  paruit  imperio,  defensoribus 
destituta,  universis  Turcarum  copiis  inspectantibiis  in 
potestatera  Transylvanorum  redacta  est.  Sed  qiuim 
in  tam  remoto  a  Transylvania  loco,  non  sine  periculo 
defendi  eam  posse  Princeps  videret,  igne  tectis  iniecto 
arcem  inflammari,  pontem  etiam  rescindi,  et  navium, 
ex  quibus  pons  constabat,  tabulata  exuri  iussit.  Qui- 
bus  rebus  confectis,  copias  Princeps  actutnm  reduxit, 
et  ad  Gergiciam  usque  oppidum  Valachiae  Alpibus 
vicinum  comitatus  est.  Ibi  rebus  provinciáé  cum  Pa- 
latino  compositis,  Stephanum  Boczkaium  cum  exercitu 
reliquit.  Ipse  paucis  comitantibus  copias  praecessit, 
ac  tandem  superatis  Alpibus  mense  novembri,  cum 
Bolenni  triumpho  ovans  Coronam  venit ,  Boczkaium 
ibi  cum  exercitu  adventantem  praestolaturus.  Simul- 
ac  is  affuit,  dimissis  in  suas  regiones  Germanicis  co- 
piis, duo  circiter  qua  equitum,  qua  pcditum  millia  se- 
légit,  eosque  Stephano  Moldáviáé  Palatino  adiungit, 
qui  eum  in  provinciám  deducerent.  Ita  reliquo  exer- 
citu in  hyberna  dimisso,  postquam  paucos  Coronae 
dies  commoratus  fuisset,  Albam  luliam  reversus  est, 
et  antequam  Penates  reviseret,  templum  ingressus  ar- 
dentes  Deo  pro  concessa  victoria  gratias  égit.  Sina- 
nus  verő  Constantinopolim  ingénti  cum  Caesaris  of- 
fensíone  reversus,  seu  pevera,  seu  simulatione  in 
gravem  confestim  morbum  incidit.  Postquam  eo  aliquot 
dicB  conflictatus  fuísset,  ídentidem  a  Transylvano  se 


234  10.  DEcn  BABOvn 

pnero  po8t  trés  ex  tribns  orbis  partibns  report&: 
trínmphos  ad  ignominiosam  mortem  compelli,  mi 
cnm  execrationibns  conqaestns  foiaset,  sen  anii<:t^ 
animi  victüs,  8ea  snmpto  veneno  extinctns,  foed&i: 
Tartara  animam  efflavit.  Cadaver  eius  in  Zima  c 
significat  templam  amplam  operis  lapidei)  ab  eoü 
pridem  immensis  opibus  extrncta  reconditnin  ^^ 
Bona  omnia,  qnae  fuerunt  pene  inaestimabilia.  e: : 
gias  quasque  gazas  superantia,  in  fiBCum  Caesaré^ 
redacta,  mense  decembri. 


DE  RBB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X,  235 


LIBER  DECIMVS. 


CAPVT  PRIMVM. 

De  Comitiis  Albae  luliae  celehratis^  et  adempta  Sicii- 

lis  libertate. 

Petierat  Coronae  nobilitas  a  Principe  ut,  quo- 
niam  Dei  beneficio  bellum  iam  Turcicum  ex  animi 
sententía  esset  confectum,  Siculi  pristínis  Dominis  red- 
derentur.  Sed  Princeps,  ne  quid  in  re  tanti  momenti 
inconsultis  Ordinibus  Regni,  aut  praeter  ius  atque  fas 
facere  videretur,  rem  totam  in  Comitia  reiecerat.  Mox 
domum  reversus,  vix  paucis  diebus  ex  laboré  febrique, 
qua  laborare  coeperat,  conquievit:  cum  memor  officii 
iuxta  ac  promissi  publicaAlbamlnliam  comitia  adCa- 
lendas-Ianuarías  indixit,  evulgatis  in  omnes  provin- 
ciáé partes  literig  edictoque  proposito,  nt  cum  ex  aliis 
Ordinibus,  tum  etiam  ex  Siculis  delecti  eo  ad  tractanda 
negotia  convenirent  Postquam  omnes  undique  Status 
ac  Ordines  eo  pervenerunt,  Siculi  exhibito  Principi 
libello  supplici,  veterem  se  cum  pristina  erga  eum  fide 
religionem  oflFerre  profitentur,  eumque  promissi  ad- 
monitum  orant,  obsecrant,  et  per  omnia  sacra  obtes- 
tantur,  ut  quam  semel  libertatém  solenni  ipsis  privi- 
legio  reddidisset ,  eam  praesenti  quoque  senten* 
tia  adversus  nobilitatis  postulata  confirmare  digna- 
retur.  Nobilitas  ex  adverso,  communicatis  ultro  citroque 
contiliis,  exhibito  supplici  libello  Principem  solennis 


236  lO.  DECII  BAKOVÍI 

iureíurandi  reverenter  admonebat.   quo  se  ad  • 
vanda  omniura  iiobilium  privilegia  adstrinxisset. : 
inde  etiam  atqiic  etiam  orabant,  ut  quoniam  veri: 
siniis  Divonim  Principom  privilegiis  essent  Skv 
eam  plebeiae  conditíonis  servitutem  redacti,  nee^ 
conditiones  illas,  quibns  iiuper  in  pristínam  libem 
viudicati  fiierant,  iilla  ex  parte  observassent:  n 
Princeps  nobiliiim,  quam  eorum  rationem  habere 
binis  iam  rebellionibus  hos  servitutís  laqueos  sta 
duxissent.  Illos  suapte  natiira  seditíonis  am«níe?: 
libertatém  siiam  amisisse,  et  etiamnum  vioUfert 
peratae  libertatis  conditionibus  ad  pubKcamsefe 
nem  spectare :  cum  interim  ipsi  et  antea  semper  t^ 
lissimam  patriae  Principiqiie  operám  návaverifll  ^^ 
posterum  navaturos  se,  omniaque  militíae  onerio 
antlaturos   polliceantur.   Haec  atqne  alia  öDg^ii^ 
compluribus   acumine   excogitata,  cum  in  vb^r 
partém  anxie  Princeps  secum  disquireret :  qneBi  ^ 
scyll^m  et  charybdiii  cursiim  tenere,  quidve  in  ^^^ 
sissimis  hisce  duorum  Ordinum  postnlatis  fecere " 
beret,  prorsus  ignorabat.  Nam  necSicuIisfaveref^ 
violatíonem   privilegiorum   nobiUtatis ,   nianifesí>'r 
odia :  nec  rursus  nobilium  postnlatis  annuere  M- 
metu  intestini  belli,  ceterornmqueincommodoruin.f 
inde  oritura  videbantur,  omninopoterat.  Tandemiri* 
sacrum  et  saxnm  se  positum  ratus,  cumntrumqö^^r 
set  ex  duobus  hisce  malis  eligendnm  non  sati^  ^i' 
ret,  legitimo  iuris  processui  ac  communibus  Orto^' 
suflFragiis  totum  hoc  negotinm  committere  statuitl'' 
que  convocatis  in  diversorium  Francisci  Alard  p^ 
tis  nobilium,  hominis  singulari  acumine.  altoqBet^ 
silio  praediti,  quod  pedibus  aegeraliorsumseconlö^ 
nonposset:  collectis  ínquam  ex  omni  numero  Oráii^ 


DE  REB.VNO,  DEC.    X.  L.   X.  237 

prudentíssimís  quibusque  ac  iuris  publici  peritissimis, 
pro  dignitate  Princeps  maiidat,  ut  controversiam  tanti 
momenti  adhibita  singulari  diligentia  ex  aequoetbono 
decidant.  MoxMagistris  Protonotariis,  Martino  Rado- 
vancio,  IoannequeBor8olo,ciimordinariÍB  assessoribns 
legitima  ratione  in  iudicio  praesidentibus,  utraque  pars 
causam  dicere  iussaest.  Siculi,  hominesimperiti,  rast- 
ri8  potius  tractandis,  quam  cansis  dicendis  idonei, 
nihil  fere  aliud  afferre  potuerunt,  quod  ad  obtinendam 
libertatis  praerogativam  facérét,  quam  quod  mandato 
PríncipiB  8unip8issent  arma,  eiusdemque  divina  liberali- 
tate  fuissent  amissam  libertatém  rursus  consecuti.  Eam 
cum  et  Princeps  solennibus  instrumentis  coníirmarit; 
et  ipsi  contra  Barbaros  in  Transalpina  fortibus  factis 
cum  extremo  capitis  iuxta  atque  fortunarum  discri- 
mine  promeruerint,  aequis  nunc  quoque  iudicum  sen- 
tentiis  ratam  haberi  magnopere  orant.  Responde- 
runt  ad  haec  nobiles :  Invito  Principe  Siculos  initio 
quoque  huius  belli  arma  sumpsisse,  pariterque  reluc- 
tanti  privilegiimi  libertatis  extorsisse.  Proinde  quod 
metu  maioris  periculi,  formidineque  instantís  in  dies 
cum  universo  Caesaris  Turcici  exercitu  Sinani,  cont- 
ra tot  tantorumque  Divorum  Principum  privilegia 
longissimi  temporis  praescriptione  confirmata,  invie- 
tissimus  Princeps  contulisset,  id  nequaquam  ratum  ac 
firmum  cum  manifesto  nobilitatis  praeiudicio  esse  de- 
bere,  praesertim  cum  nóvum  hoc  recuperatae  liberta- 
tis benefícium  violatis  eius  conditionibus  totum  amise 
rint.  His  et  similibus  acutissime  a  tota  nobilitate  ex- 
cogitatis,  atque  prolatis,  postquani  rem  tanti  momenti 
diligenter  iudices  in  utramque  partém  disputassent : 
tandem  communibus  fere  omnium  suflfragiis  conclu- 
sumest:  Siculos,  cum  etmanifesta  quasi  vi  libertatém 


238  10.  DEcn  BAROvn 

Principi  extorserint,  nec  eius  restítutae  coDditi; 
po8tea  observarínt,  iore  amissa  líbertatís  praer: 
tiva  in  pristínam  servitutis  conditionem  redacto: 
déri.  Hac  sententía  pronuncíata,  Primores  cooín 
Sieolonim,  qni  reliqaam  vulgi  multitadinem  eiet 
auis  cohortatíonibusqne  regebant,  ne  dilapsi  reJi.: 
popnlarea  ad  sumenda  arma  excitarent,  eodeii 
mentő  Príncipis  edicto  capti  ac  in  carcerem  e>!: 
faere. 


CAPVT  SECVNDVM. 

De  coinarum  in  Moldáviám  missarum  clade,  m^- 
^  liqthe  Stephani  Vajvodae  supplicio. 

Posteaqnam  Sinanns  traiecto  Danubio  ciz 
geutibuB  copiis  Transalpinam  ingressus   est  0^ 
sen  spontaneo  vindictae  B^ndio,  qnippe  qui  cods:^ 
Aaronem  amaverunt,  senconniventeeisIoaimeSi: 
cio  Poloniae  Cancellario,  qni  tum  pro  finibns  R^ 
excubias  contra  Barbaros  agebat,  in  Moldavias 
perant,   pnlsoque  inde  Stephano  leremíam  qn» 
nobili  genere  oríundam  provinciáé  praefecem 
Sigismundo  Principe  Transalpina   expeditionr 
pato,  amicum  se  Transylvanis  főre  professns,  • 
hostilis   animi   signum   interea   temporis  ostei 
Ideo  factum  est,  ut  cum  Poloni  venturo  Stephai 
suri,  ac  in  firies  Poloniae  citra  moram  regressu 
derentur,  Princeps,  antequam  Albam  rediret  S: 
num  Moldáviáé  Palatinnm  cum  duobus  circiter 
tum  peditumque  millibus  in  provinciám  able^^ 
Stephanus  partim  spei  de  Polonis  conceptae  r  ^ 
partim  fugati  Sinaní  discessu  elatus,  mnlto  qo- 
cuisset  imparatior  fines  provinciáé  ingressus  c 


DE  REB,  VNG,  DEC.  X.  L.  X.  239 

ibi  leremias  Vajvoda  accepit,  rivális  sui  aemulatio- 
le  succensus,  accitis  Polonorum  auxiiiis,  et  compa- 
ratis,  undecunque  potuit.  haud  contemnendis  variarum 
gcntinm  copiis,   obviam  Stephano  processit.   Is  ubi 
nullám,  opinione  sua  deiectus,  nisi  in  victoria  spem  sa- 
lutis  reliquam  esse  vidit :  instructis  coufestim  pro  tem- 
pore  ac  numero  copiis,  signum  pugnae  dari  iubet.  Con- 
curritur  acerrime,  fit  ingens  caedes,  sed  ita  ut  Polo- 
nis   ceterísqae    Moldavis     primo   impetu  inclinatis, 
parum  omnino  abfuerit,  quin  tormentis  etíam  eorum 
nostri  potiti  fuerint.  Sed  ecce,  dum  pedites  nostri  sum- 
ma virtute  rem  gerunt,  mox  praeter  spem  omnium  initío 
fugae   a  Siculis   equitibus  (Primipilos   ipsi   vocant) 
facto  plerique  nostrorum  terga  vertunt,  et  qua  cuique 
proximum  commodissimumque  visum  est,  huc  illuc  in 
sylvas  diflFugiunt.  Stephanus  Vajvoda,  postquam  po 
pularibus  suis,  quibus  se  crediderat,  immixtus  acer- 
rime manus  cum  hostibus  conseruisset,  totusque  eruore 
madidus  solum  se  cum  paucis  relictum  vidisset,  ratus 
nullum  ibi  virtuti  amplius,  sed  fugae  locum  esse,  ad- 
misso  equo  in  proximas  sylvas  evasit,  inde  in  quod- 
dam  Caloergodrum  (Calugyeros  ipsi  nomine  ex  graeca 
iiugva  corrupto  vocant)   Monasterium  reficiendí  sui 
cansa  divertit.  Ibi  somno  laboreque  sepultus  ad  lere- 
miam  Vaivodam  abductus  fűit,  et  primum  quidem  au- 
ribus,   naribusque  truncatus,   deinde  palo  crudelis- 
sime   affíxus  est,    multum    deprecante    eo,  ne  tam 
diro  supplici  genere   insons   afficeretur.   Periere   et 
e  primoribus  Vngarorum  aliquot,   inter  quos  fűit  et 
Valentinus   Gegö,   Andreas  Hó   vulneratus.  Reliqui 
cum  Alpes,  qua  necessario  fugiendum  erat,  quaqua- 
versum  abindigenis  Valachis  obstructasreperissent,  dl- 
oiissis  equis  per  compita  Alpium  evasere.   Periere  e 


240  lO.  DECII  BAROVn 

nostris  circiter  quingentí;  praeda  omnis,  quaminii 
bus  provinciis  longo  militiae  laborc  per  fas'et  &> 
pepererant,  amissa.  Mnlti  in  Poloniam  abdneti  a: 
ac  deiude  misericordía  Samosci  Canceliaríi  áb 
fnere.   Factam  est  hoc  circa  finem  Decembris. 


CAPVT  TERTIVM. 

De  literis  Clementis   VIIL  Pontifich  Itomani  t 
gem  Poloniae. 

Indoluit  Princepa  audita  hac  suornm  clade,  l? 
rabilique  aupplicio  Stephani  Palatíni,  qnem  nupe: 
crucem  a  Moldavis  ac  Polonis  actom  faisse  mj^ 
vimos.   Itaque  Alphonsum  Carílliam  Hispanni:  < 
festim  expedit,  eumque  primo  ad  Caesarem  K-. 
phum,  inde  ad  Pontíiicem  Maximum  hac  de  mü 
expostulandi  gratia  ablegat.    Is  mandatam  ú\i . 
vinciam,  quanta  potuít  celerítate  executus,  Rou 
proficiscitur,  totumque  negotium  Clementi  Vili. ' 
tifici,   nomíne   Sigísmundi  Principia   ordine   ex^ 
Pontifex,  qui  nihil  sibi  hoc  sacro  in  Turcam  b^i 
tiquins  haberc  constitaerat,  accepta    hac  Polo» 
ininria,  vehementissime  excanduit,  et  datis  conte^ 
ad  Sigismundum  tertium  Poloniae  Sueciaeque  R- 
literis,   post  salutem  et  apoHtoIicam  benedietii-J 
^quomaiori,  inquit,  paternae  dilectionis  affec^  M^ 
tatem  tuam   in  Dominó  complectimur,    eo  ardc< 
optamus,  omnes  actiones  tuas  Bnmma  pietatis  c:| 
dentiae  laude  apnd  Deum  et  homines  cumolatA^  i 
Ex  quo  fit,  ut  tanto  gravins  ac  vehementins  c^* 
veamur,  si  quid  eiusmodi  andimus  de  te,  qnotl 
virtute  et  perspecto  erga  catholicam  religiont'^ 


DE  REB.   VNG.  DEC.  X.  L.  X.  241 

^  aüenum  esse,  ant  tui  nominis  glóriám  obscurare  vi- 
-  deatnr.  Quale  nunc  allatiim  ad  nos  est  de  rebus  Mol- 
.^  davicis,  quae  non  sine  magnó  dolorís  sensu  ad  te 
^  Bcribimus ;  atque  ut  paulo  superiora  repetamus,  quanto 
^  Btndio  et  contentione  tecum  egimus,  ut  propter  causam 
Dei  et  totius  Christianae  reipnblicae  salutem  et  li- 
bertatém a  Tnreamm  immanitate  defendendam,  te 
ipsum  cum  filio  nostro  charissimo  Rudolpho,  Impera- 
tore  electo,  ceterisque  Christianis  principibus  con- 
inngeres,  certam  insignemque  oceasionem,  tam  praeclari 
de  Deo,  de  fide  Catholica,  et  de  nomine  Christiano 
merendi,  ne  dimitteres.  Ac  licet  tum,  ob  nonnuUas 
tuas  et  Eegni  ipsius  privatas  rationes  dissimulandum, 
tibiqne  compatiendnm  esse  existimaremus,  si  minus 
in  eam  aperte  Christianorum  principnm  coniunctionem 
contra  infensissimum  et  communem  hostem  nunc  qui- 
dem  descenderes,  neve  ad  eius  audaciam  coercendam 
vires  tuas  adhiberes,  et  adiumenta  palám  subministra- 
reg ;  semper  tamen  illud  pro  certo  habuimus,  nihil  om- 
nino  impedimenti  a  te  allatum  iri,  quominus  et  Caesar 
et  alii  Christiani  principes  suas  iniurias  iuste  prose- 
querentur,  et  iugum  saevissimi  Tyranni,  cuius  domi- 
nandi  aviditas  nullis  finibus  continetur,  a  suis  cervi- 
cibus  depellerent.  Vt  autem  ipse  Catholicos  principes 
et  Christianae  fidei  defensores  in  Turcarum  gratiam 
oppugnares,  teque  cum  inimicis  crucis  Christi  ita  co- 
pulares.  ut  tua  ope  eorum  furor  et  vis  augeretur, 
nostri  non  solum  debilitarentur,  atque  in  ipso  victoriae 
cursu  retardarentur,  sed  in  gravissima  pericula  con- 
iicerentur :  hoc  de  te  non  modo  non  cogitavimus,  sed 
ne  leviter  quidem  suspicati  unquam  sumus :  quin  et 
nunc  vix  adduci  possumus,  ut  ea  a  te  acta  creda- 
mns,  quae  tanquam  veraetindubitatareferuntur.  Aiunt 

XONYX.  HYNG.  HIST.  -*  SCRIPT0RFJ3  ZVII  16 


242  10.  DEcn  BABOvn 

enim  te  cum  Tnrcis  et  Tartaris  collatis  consiliis  m 
spirasse,  et  nominatim  contra  dilectam  filinin  nostn 
nobilem  virumSigismundum  Transylvaniae  Prinriprt 
qui  praelia  Domini  magnó  praeliator  animo.  £t^ 
ne  illi  hostis  snperbissimi  impetum  conatnsqae  inü 
gere  liceat,  qnod  hactenns  singnlarí  Dei  anxiiio  ^ 
virílem  partém  est  consecntus,  sed  nt  rebns  siih  rl 
rímnm  timere  cogatnr,  triamvirum  authoritate  et  m 
sensu  nóvum  in  Moldávia  provincia  YajrodáE 
Principem  constitntnm  esse,  et  a  Tnrcis,  a  te  etali 
taris  simnl  illum  Moldáviáé  praefici.  Qnae  adeo  i^l 
nova  et  inexpectata,  et  praeter  omnem  nostnii 
te  opinionem,  atqne  adeo  a  tna  pietate  et  prude^ 
visa  snnt  aliena,  nt  prae  dolore  et  admiratione  li 
cnm  Propheta  exclamemns :  obstupescite  coeli  ^^ 
ho6,  et  portae  eius  desolamini  vebementer?  Qnidd 
a  nostra  et  bonorum  omnium  expectatione  aüd 
aut  qnid  magis  íncredibile  snspicari  cogitarive  p:i 
qnam  Sigismundnm  Poloniae  et  Sneciae  regem  .1 
giosissimnm,  qni  se  Catholicae  religionis  propmfö 
rem  semper  est  professus,  qni  victoriam  popnli  0\ 
tiani  de  teterrimis  inimicis,  et  glóriám  cmcis 
proprío  sangnine  redimere  paratns  esset,  bűne  a 
sni  dissimilem  repente  eflfectam,  nt  sacrí  illinsí 
spem,  et  felices  progressiones  et  quantum  in  ft* 
abrnmperet,  et  nt  Christiano  et  Catbolico  Principil 
trímentnm  inferret,  non  recusare  foedns  et  amki 
inireetiam  cnm  efieratis  Barbara  immanitate  gectil 
snisqne  propriis  et  regni  Poloniae  perpetnis  hostl 
Tartaris  ?  Qnas  ob  cansas  tanta  doloris  acerbitatt 
nostmm  discrnciatnr,  nt  facere  non  potuerimns. 
ad  te  literas  per  celerem  tabellarínm  hac  dere 
mns,  nt  vim  moeroris  nostri  inspiceres  tanto  ( 


DE  REB.  VNG,  DEC.  X.  L.  X.  243 

*et  1108  quae  noster  paternus  in  te  amor  postulat,  tíbi 
'in  tam  gravicausa,  mora  abiecta,  significaremus.  Nam 
■■et  certum  quoque  hominera  huius  rei  causa  fortasse 
^  ad  te  míttemus :  angit  enim  nos  haec  sollicitndo  supra 
í  quam  dici  pos8Ít  vehementissime.  Itaque  te  fili  cha- 
ri88ime  hortamur,  et  quanta  maxima  pos8umu8  effica- 
cia  monemu8,  et  ob8ecramu8  in  Dominó,  nt  con8Ídere8 
attentius,  quantam  Dei  et  bonorum  omnium  offensio- 
nem  haec  tua  actio  et  deliberatio  incorrat,  quantam 
coronae  tuae  maculam  inurat.  Crede  enim  nobÍ8,  qni 
tíbi  parentis  loco  in  Christo  8umus,  qni  te  non  ficte 
sed  vére  diligimu8,  qui  tuam  in  hoc  seculo  gloríam, 
in  futoro  aeternam  felicitatem  optamus :  Crede  nobis, 
hoc,  magnam  famae  tuae  apud  reges  et  principes 
ChrÍ8tiano8  labem  inuri;  graviter  omnes  ferunt,  et 
tanqoam  monstro  8imile  detestantur,  tua  causa  fierí, 
ne  res  Christiana  prospere  geratur,  ne  Princeps  ge- 
nerosus,  qui  se  devovit  propter  Christum  felices  ha- 
beat  progressus  in  hoc  bello  tam  pio,  tam  necessario, 
contra  infideles  Turcas  et  Tartaros  non  minus  tuos, 
aut  fortasse  etiam  magis,  quam  illius,  et  ceterorum 
Príncipum,  hostes.  Sed  quid  dicimus?  Transylvani 
Principis  progressus  impedire.  Parum  hoc  esset,  imo 
verő  in  summum  periculum  coniicitur,  et  Turcarum 
fnrori  obiicitur,  ac  propemodum  traditur :  atqui  Prin- 
ceps non  solum  Christianus  et  Catholicus,  et  pro  fíde 
bellator  fortis,  quae  virtus  et  inimicis  admirabilis  et 
amabilis  esse  soIet :  sed  sororius  tuus,  tot  propinqui- 
tatis  vinculis  tecum  coniunctus,  cuius  liberi  liberorum 
taomm  fratres  erunt  Quid  agis  fili  charissime? 
vide,  ne  te  omnes  homines  viventes  et  posteri  sum- 
máé inhumanitatis  condemnent :  sed  vide  adhuc  magis, 
ne  in  cognatos  solum,  sed  inDeum  ipsum,  qui  te  duo- 

16* 


244  10.  DEcn  BAROvn 

bns  amplissimis  cegnig,  et  tot  bonis  cümulavit.  pii 

gratnfl,  páram  piu8  esse  videaris.  neve  illám,  qi 

probat  et  dissipat  mala  et  íniusta  consilia,  contn 

ipsnm  ad  iracnndiam  provoces,  et  hoc,  qnodfn 

tao  maiam  intalisti,  in  taam  et  Regni  tai  pemki 

maximam  (qaod  absit)  iasto  Dei  iadicio  redimdet 

ta  patás  Transylvaao  oppresso  te  a  TorcamiB  ii 

diis  tatám  főre  ?   An  ta  foedifragam  illőm  ig&ri 

qai  omnia  saa  atilitate  metitar,  qai  nalli  servatij 

nisi  ex  sai  commodi  regala ;  qai  omoia  regna  b^ 

bili    capiditate   appetit,    imo  totias   Christiad 

interítam  sitit  Cogita  etiam  fili,  qaanta  electol^ 

ratori  propínqao  tao  iniaría  inferatar,  e  coios  aii|l 

sangaine  filios  et  haeredes   sascepistí  per  Dei  \ 

tiam  et  sascipies.  Qaia  etiam  nostra  et  haios  Ap^ 

licae  sedis,  qaam  adeo  devote  semper  colnisti.  ^ 

tas  laeditar,  et  mater  taa  charissima,  qaod  te  ú 

omniam  velle  scimas,  Romána  Ecclesia  offenditiEr  | 

baias  sacrí  belli  gerendi  caasa  maximos  et  ídí  I 

biles  samptas  sabit.  Nostroram  aatem  viribas/qnti 

sableyandae  et  aagendae  eraht,  tam  alienote^ 

per  bos  Moldáviáé  motas  distractis  atqae  inmtí 

contra  hostiam  aactis  et  roboratis,  in  qaae  disd 

et  angastiasexercitasnosterEcclesiastícas  etCn 

anas  possit  incidere ,  et  qaantopere  belli  hmos  i 

et  administratio  pertarbetar,  nemo  est,  qai  non^ 

Sed  et  illád  accedit,  qaod  ad  nostram,  et  buin^  \ 

tae  sedis  dignitatem  non  mediocríter  pertíne: 

charissimo  filio  nostro  Radolpho  et  Sigismunái  \ 

pimas..  et  pro  certo  poUiciti  samas,  Regiam  Maie^ 

taam  nihil  omnino  impedimenti  aat  perditionis  H 

rebas  allataram,  neqae  hoc  leniter  confirmavima^ 

gravi  admodam  ratione,  non  ex  eo  solnm.  s^- 


DE  REB.  VNO.  DEC.  X.  L.  X.  245 

^  a  venerabili  patre  Episcopo  sancti  Severi,  noatro  apud 
j  te  Apostolico  nuncio  id  expresse  et  diserte  ad  nos  per- 
.  scriptum  est,  quem  et  nobis  fidelem,  et  tui  studiosum 
i  scimus,  ueque  uUo  modo  in  dubium  vocare  possumus, 
quia  ille  ad  nos  de  tam  gravi  re  scripsit,  ex  ore  tuo 
accepisse.  Quae  cum  ita  se  habeant,  cum  multiplicem 
huins  rei  gestae  absurditatem  ex  omni  parte,  ne  atro- 
citatem  dicamus,  ipse  videas :  te  iterum  ac  saepins 
rogamus,  ut  his  incommodis,  quae  necessaria  sünt  re- 
media, quamprimum  adhibeas ;  Principem  Transylva- 
num,  sororium  tuum,  tibi  addictum,  tuaeque  benevo- 
lentiae  cupidum,  tuo  patrocinio  foveas,  aut  certe  üli 
ne  noceas,  imo  tóti  Christianae  reipublicae;  neve 
Christi  hostium  causam  ulla  ratione  subleves.  Quod 
siquid  controversiae  cum  Sigismundo  Principe  habes, 
aut  aliquid  ab  eo  desideras,  id  ad  nos,  hoc  est  ad 
Patrem  tuum  amautissimum  deferas.  Scis,  tuas  res 
cordi  nobis  esse:  maiimé speramusDeoauctore  facile 
fieri  posse,  ut  commode  aliqua  ratio  ineatur,  qua 
inter  vos  pax  et  tranquillitas  conservetur,  et  inter 
tuos  fratres  filios  nostros  vera  concordia  coalescat, 
omnisque  radix  amarítudinis  ex  eorum  animis  penitus 
evellatur.  Haec  ad  te,  fili,  libere  et  aperto  cordis 
8ina,  sed  certe  dolenter  scripsimus,  quia  te  amamus, 
et  de  tuo  honore  ac  solida  utilitate  solliciti  sumus. 
Tu  re  ipsa  ostende,  te  sic  illa  accipere,  uti  a  patre 
scripta,  ita,  ut  nostras  paternas  et  salutares  cohorta- 
tioneS;  aliorum  minus  piis  consiliis  omnino  anteponas. 
Cetera  hoc  de  genere  intelligis  ab  eodem  Episcopo, 
et  nuncio  apud  te  nostro,  cui  de  more  fidem  omnemha- 
bebis,  perinde  ac  nobis  ipsis.  Dátum  Romae  Die  VIII. 
Novembris ,  Anno  Pontificatus  nostri  quarto. 


246  10.  DEcn  BAROvn 

CAPVT  QVARTVM. 

De  abitu  Principis  ad  Radolphum  Caesareni^  tin 
oh  rebellationem  supplicioque  affectis  comphn^i 
Sicvlis. 

Itaqne  post  celebrata  Ghrísti  Saluatorisnid 
assamptis  secam  Achate  suo  Stephano  Jósikád 
cellarío,  Casparo  Kornis  et  aliis  nonnullis.  coe@ 
dataqueRegni  cura  Christiernae  Mariae  consorti  I 
phanoqne  Boczkaio,  mutatis  ad  celeritatem  i^ 
locorum  iumentíS;  Yiennam  primum,  ac  inde  Pnj 
profectas  est  Interim  nobilitas,  cuins  ea  resto 
decreta  comítiorum  subscriptione  PriucipÍB  con&i 
in  omnibuB  Siculornm  sedibus  (ita  vocant  conTi 
seu  comitatus)  Maros,  Udvarhely,  Csík,  Gt:I 
Kászon,  Szepsi,  Kezdi,  Orbai,  publice  recitaDda 
mulgandaque  cnraverat,  eosqne  per  ordinarios  ^ 
notaríos,  partim precibns,  partim  minis  adhortatafl 
ut  ex  praescripto  Principis  ac  totius  Regni  mm 
sneto  pristinis  suis  dominis  addictí  forent.  Sici^ 
nec  bombardas,  nectympana,  vexillaque  Princej 
huc  eis  adimenda  curasset,  eredére  nuUo  pacto 
ránt,  se  voluntate  eius  redigi  in  prístinam  servi 
Proinde  factis  coitionibus,  cum  interdum  Uteraá 
cipis  eo  nomine  scriptas  efflagitarent  a  nobilíta 
terdnm  cum  iuramento  Principi  praestito  neqs 
se  discessuros  causarentur:  tandem  nno  omcd 
sensn,  facta  clam  conspiratione  decemnnt :  neq^ 
nobilitati  morém  gerendum,  sed  soli  Principi  i 
praestandam,  malle  se  millies  móri,  qnam  \\ 
Dominis  obsecundare,  quorum  tantam  in  se  d 
nam  et  pridem  experti  fuissent,  et  mnlto  magi^ 
túri  impostenim  forent,  satiusque  főre.  utaperi 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.    X.  247 

bellnm  nobilitati  inferant,  quam  excraciandos  se  eis 
ad  extrema  quaeque  supplicia   dedant.    Ita  puUico 
contra  Principis  ac  totins  Kegni  decreta  palám  edicto 
proMbent,  et  in  frequentioribus  suorum  conventuum 
oppídis  authore  huius  consilii  iu  sede  Marosiensi.  An- 
drea Carolio  proclamari  iubent,   ne  quis  Siculorum 
pristinos  dominos  agnoscere  ausit,  íd  si  quis  facere 
praesumpserit,  eum  quisquís  sít  futurus,  mortis  főre 
rénm,  circummissis  praeconibus  pronuncíant,  adiecta 
etiam  in  maiorem  terrorem,  supplicii  forma,  főre,  ut 
qui  contraierint,  inverso  capite  palis  affigantur.   Nec 
his  contenti  clanculum  per  omnes  conventus  unanimi 
consensu  coniurarunt,  se,  si  vi  ad  servitutem  cogantnr, 
universos  arma  contra  nobilitatem  sumpturos.  Idpost- 
qnam  nobilitati  innotnit,  missis  confestim  nnnciis,  Ste- 
phanum  Boczkaium,  locum   tunc  Principis  tenentem, 
de  ferocia  Siculorum   certiorem  facit,  qui  eo  iam  au- 
daciae  ac  vesaniae  processerant ,  ut  aedifícia  domi- 
norum  suorum  destruere,  vim  primoribus  nobiliummi- 
nítari,  ac  cuncta  terroré  latrociniisque  miscere  non 
vererentur.    Ea  re   cognita  Boczkaius   veritus,   ne 
absente  Principe  in  apertum  res  bellum  externo  perni- 
ciosius  erumperet,  ita  provincias  compescendi  Siculos 
dispertitus  est  primoribus  nobilium ,  ut  in  Kezdi,  Or 
bai,  et  Szepsi  sedes  Georgium  Ravazdium  consilia-^ 
rímn,    in   Marosiensem   denique    sédem  Stephanum 
Tholdium,  et  Balthasarem  Bogathium  Regium  eiusdem 
loci  ludicem,   cum  certis  equitum  peditumque  cohor- 
tibus  ablegaret.  Prorex  igitur  uomine  Principis  man- 
dat,  ut  authoribus  rebellionis  severe  punitis,  reliquam 
multitudinem  imperitam  magis  terroré,  quam  armis, 
nisi  necessitas  aliud  postulare  videatur,  compescerent. 
Alioquí.  ne  pars  sincera  trahatur,  ense  penitus  sedi- 


248  10.  DEcn  BÁBovn 

tionis  capita  resecari  iubet.  Advenere  inprimis^ 

Bárhelyum  Stephanns  TholdíüB  et  BalthasarBogatlis 

propoBÍtoqne  pnblico   edicto ,  singulonim  oppid(^ 

pagorumque  íudiceB  atqne  prímores  snb  pnbliaj 

ad  se  venire  inssernnt.  Affuere  nonnnUi  eornni  r 

Tholdio   Bogatbioque    in  pnblico  consessu  M 

fnere,  nt  allatis  tympanis,  vexillis,  ac  bombára  i 

fidem  Dominis  suis  ex  praescripto  Principis  ac  *  d 

nnm  Regni  solito  more  praestandam  redireot  Fité 

nonnnlli,  acformidinepoenae  addncti  inssaprae^ 

Sed  cnm  nonnnlli  eornm  refractaríos  se  praeberj 

et  anthores   seditionis   in  posteritatis    docamrüj 

omnino  pnniendi  viderentnr,  missís  noctn,  qno  fad 

incanti  comprehendi  possent,  Tholdins  ac  Bogsíi j 

certís  eqnitnm  peditumqne  cohortíbns,  anthores  ré 

lionis  in  singnlis  pagis  nominatim  comprehendi  ú 

saqne  cognita,  variis  snppliciornm  generíbns.  n*i< 

tra  crudelitatis  cninsdam  significationem  afficii 

mnt.  Mox  nniversis  ac  singnlis  in  sede  Han^si^ 

Sicnlis   sacramento   inreinrandi  ad   obseqnia  ÍH 

nornm  adactis,  Albam  inde  discessernnt.   Non  é 

interea  etNicolans  Apafins,  certior  de  pertínaciái^ 

gensinm  ab  Andrea  Lázár  factns,  coUectíscirdteri 

bns  eqnitnm  peditnmqne  millibns,  adhibita  cekri 

conatns  eornm  praevenit ,  et  in  snmmo  Alpinm  J 

mine  castra  ponit.  Andiverant   enim  adventna:  I 

Sicnli,  factisqne  coitionibns  in  vicnm  Ujfaln  coa^^ 

ránt,  nt  seqnenti  statim  Ince  itiuera  Alpinm,  qmb^ 

regionem  illám  ingrediendnm  erat,  obstraerei^t. 

térim  eam  totam  noctem  immoderato  cerevisiaí ; 

insomnem  traduxerant,  mntnis  sese   poctilis.  t 

mos  eornm  pláne  barbams,  ad  fortiter  pugnandr 

hortati,  et  quasi  iam  in  niauibns  victoriam  haV 


DE  BEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  249 

la  spe  inflati.  Est  non  procul  ab  Alpium  radicibos 
US  Alfalu^  quo  ignis  relncens  in  castris  Apafii  ob 
piuquitatem  probe  conspiciebator.  Vnde  cognito 
afíi  adventu  loannes  Kovácsi,  unus  ex  Alfalvien- 
is,  vir  senex,  idemque  aedítuus,  noctu  confestím  ad 
alos  UjfaMni  congregatos  advolat,  hostes  adesse 
íiificat,  et  nt  crapulam  somnnmque  discutiant,  iam- 
i  hostiles  copias  adfore  minatur.  Vix  hacreandita, 
uli  evigílaverant,  et  ex  aedibns,  quas  ob  firmitatem 
>  castelli  elegerant,  obviam  hostibns  paululnm  pro- 
serant,  cum  ecce  ab  Apafianis  circumventi  caede- 
tur.  Mox  in  eas,  de  quibus  iam  diximus,  aedes 
ipulsi>  partim  trncidantur,  partim  uncis  ferreis, 
ísqiie  ac  patibulis  in  reliquomm  terrorem  affignn- 
Nonnnlli  qui  in  aedes  alias  camuxoribus  ac  libe- 
se  contnlerant,  omnes  paucis  fuga  elapsis  ibidem 
sndio  absumpti  sünt.  In  ipso  conflictn  perierunt 
IVII;  tresnncisferreisaffixi,  quinquesuspensi :  aedes 
[uot  cnm  horreis  ac  compluribus  fmmenti  acerris 
flagrarunt  Dnx  eorum  loannes  Gál  eodem  snppli- 
affectns.  Ea  re  andita  Csikienses  et  Kaszonienses 
norum  exemplis  edocti,  positis  formidine  poenae  ar- 
,  ad  obseqnia  dominomm  snomm,  sed  ante  eos 
dreas  Lázár,  rediere.  Ita  pacatis  tribus  illisSiculo- 
1  provinciis,  Apafiuspraedaonustns  domum  se  con- 
t.  Hand  absimiliter  et  Georgius  Ravazdius,  iniunc* 
i  sibi  spartam  strenue  executus,  Siculos  trinm  se- 
u  Szepsi,  Kezdi  et  Orbai,  partim  gladio,  partim 
ielissimis  suppliciis  ad  officium  tandem  redegit, 
mplo  ad  seram  posterítatem  illustri  relicto,  ne 
diti  contra  Principem,  dominosque  suos  seditionem 
itare,  aut  uUo  modo  rebellare  ausint.  Non  defue- 
t  tamen  ex  omnibns  Regni  Ordinibus  complures,  qui 


250  lo.  DEcn  BAROvn 

quod  de  Sylla  olim  Romae  iactatam  fűit,  nupo  o 
animorum  dolore  dicerent :  Excessít  medicina  bij^ 
plurimiqne  metuenmt ,  ne  intestína  baee  ^ 
gravem  aliqnando  Transylvaniae  cladem  allatiir: 
ret.  Inventi  sünt  et  tales  gravi  iudicio  pra^diti  ím 
qui  ad  officium  Principis  pertinere  dicerent  ot  li: 
liorem  iusto  nobilitatís  in  plebeios  dominatnm.  k^ 
mu8  cancellis  mitigaret,  ne  rnstíca  muititiido  do 
mae  servitntís,  intolerabiliumque  oneram,  qiD.i 
nobilitate  praeter  aequum  et  bonom  grayaretor  f 
taesa,  tandem  civilia  dissidia,  uti  saepe  nmoeri 
evenerit,  exeitare  cogeretur. 


CAPVT  QVINTVM, 

De  clade  copiaritm  Tömösvaríensis  Bdssae^  ecé 

elapso. 

Vix  baec  resederant ,  cum  ecce  nóvum  de  ^i 
Tömösvaríensis  Bassae  evangélium  apportator 
serat  is  nuper  ex  clade  Facsadiensi,  provineú:: 
suam  ex  eo  tempore  in  tam  desperato  rerum  T 
mm  statu  mediocrí  cum  laude  administraverat^ 
stitiitus  est  ei  mense  lanuarío  novus  Bassa,  q^ 
mösvaram  ingresso,  altér  illeproconsularisprat* 
séu  Budám  iturus  ad  suscipiendum  provinciáé  t 
ríum,  seu  cum  familia  opibusque  onmibus  in  t 
Tömösvario  emigraturus,  octingentorum  circitt: 
equitum  qua  peditum,  catervam  custodiae  cauv 
cum  trahebat.  Inaudiverant  illud  liberi  pedites.  tV 
que  fortunae  periculum,  etquasi,  uti  mosmilit&r 
növi  anni  aleam  iacturi,  duce  Martino  Horvát,  r 


DE  REB-  VNG,  DEC.  X.  L.  X.  251 

Tömöso  fluvio,  itinera,  quibus  Bassae  necessarío  ab- 
eundnm  erat,  trecenti  circiter  insiderant.  Bassa  Tö- 
mösvaro  digressus,  et  íam  snperato  flnvio  in  tuto  se 
positnm  ratus,  ínvalescente  nocte,  sed  funalibüs  eam 
vinGentibus  eo  usque  progressus  est,  donec  ín  pagum 
tandem  quendam  diverteret.  Pedites,  cum  exfmialibus 
crebrísque  lychnis  noctuinteílucentibusadventumBas- 
Bae  cognovissent,  imposito  sociis  silentio,  tamdiu  qui- 
evenint,  donec  Barbaros  appropinquasse  comperiunt. 
Mox  intempesta  nocte  Barbaros  aggrediuntur,  et  omnes 
fere, paucis  fuga  elapsis,  trucidant.  In  elapsorum nume- 
ro fűit  et  Bassa,  qui  cum  ex  Facsadiensi  clade  evasisset, 
cladem  tamen  hanc,  illa  acerbiorem,  praevertere  non 
potuit :  quippe  domestica  semper  magis,  quam  publica 
homines  afficiunt.  Ita  saepenumero  fatales  poenae 
diflferri  possunt,  vitari  nequeunt.  Capta  sünt  et  ablata, 
praeter^magnum  numerum  illustrium  feminarum,  quas 
in  tutiora  primores  Barbarorum  abducendas  curabant, 
LXXV  circiter  plaustra  pretiosissimis  quibusque 
clenodiis  refertissima,  quibus  quantam  voluerint  ga- 
zam  barbari  avehere,  ne  aestimari  quidem  facile  pot- 
est.  Illud  certe  coustat,  a  paucissimis  plurimos  esse 
caesos,  tanto  tamque  mirando  cum  successu,  ut  pau- 
cissimis amissis  plerique  victorum  amplissime  fuerint 
ea  praeda  ditati.  Ita  non  multitudo,  sed  divina  be- 
ni^itas  consuevit  victoriam  parare.  Accidit  hoc  circa 
kalendas  februarias. 


252  10.  DEcn  BAROvn 


CAPVT  SEXTVM. 

De  Lippa  a  Turcis  irrito  conatii  oppugnata.  / 
qtte  incle  per  Transhlvanos  Barbara, 

Superiore  suorum  clade  commotus  novns  B^ 
cum  fortunam  provinciáé*  suae  experiri  vellet  ás 
qne  Lippam  nondum  satis  a  nostris  firmatani  íi^ 
nec  opinata  irraptione  capi  posse  speraret:  a 
primo  quoqne  tempore  oppngnatíonem  eins  teet] 
Non  defaemnt  tamen  viri  prudentes,  qui  putares: 
liberato  hoc  negotium  consilio  a  Caesaré  Tön  * 
riensi  praefecto  iniunctam,  nt  hac  oppognatione  ou 
animos  ayerteret  ab  Agriensium  sollicitadine,  qi 
iam  tnm  Tnrca  pemiciem  moliebatur.  Nam  sn^  i 
ferme  veris  initium  Begus  Szolnokiensis,  cnm  n 
Turcamm  Tartarormnve  (manu)  in  ditíonem  Agrie: 
irmperat,  omnibasque  circa  Agriam  locia  diligeBfet 
ploratíB,  praeter  magnam  agrestínm  atqne  m^ 
rum  copiam,  qui  iu  mercatum  eo  se  contnleraiii 
rosque  ex  praesidio  Agriensi  viros  streuuos  adó 
necionem  fnderat.  Haec  clades  Agriensiam  ^ 
praenuncia  fűit  arcis  eius,  quae  paulo  post  secsu 
expugnationis.  His  ergo  ac  pluribus  etíam  de  <  i 
BasBa  Tömösvariensis ,  seu  sponte  inferre  pm 
lum  quam  excipere  satius  főre  ratus,  sen  a  0^^ 
ipso  iusBUS,  laurino,  ubi  hjbernaverant,  et  cuncU 
lateque  ferro  atque  flamma  vastaverant,  Tartói 
reliquias  ad  se  venire  iubet.  Tartari,  ut  terror 
ventus  sui  tam  Transylvanos,  quam  Vngaros  cc^i 
narent,  regionemChrysioMarusioqueinclusam  . 
Mesopotamiam,  latiné  Interamniam  Chrjrsii  M 
que  dicere  possemus)  sub  specie  pacis  ex  impn*^ 


DE  RBB,  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  253 

vastavere,  ac  incolis  Turcae  subditis,  partim  caesis, 
partim  in  servitutem  redactis,  totam  illám  provinciám, 
nna  cnm  Bekesio  metropoli  ceterisque  oppidis,  cru- 
delem  in  modnm  diripaere.  Inde  cnm  praedis  cm- 
entis  profecti  Tömösvariensi  se  coniungunt,  et  una 
iam  cum  Tarcis  Lippam  obsident.  Praeerat  Lippae  ea 
tempestate  Georgina  Borbély  snmmi  capitanei  no- 
mine,  qni  eam  nrbem  snperiori  anno  cnm  aliis  qnibns- 
dam,  nt  snpra  dictnm  est,  arcibns  e  manibns  Tárca- 
rum  exto^perat.  Is  adinncto  sibi  ex  equitibus  Volfgango 
Petkio,  ex  militum  tribnnis  Petro  Barrabasio  et  Fran- 
cisco Thnrio  ac  complnribus  aliis,  quamvis  tennissima 
valetudine  esset,  tamen  nihil  sibi  adsnmmam  diligen- 
tiam  relinqnendnm  statnit.  Itaqne  missis  confestim, 
qni  Principem  de  periculo  Lippensinm  certiorem  face- 
rent,  iubet  selectam  equitum  peditnmqne  mannm  por- 
tis  ernmpere,  et  acerrímam  cnm  hostibns  pngnam  con- 
Berere.  lUi  mandata  strenne  execttti,  postqnam 
complnribns  interfectis  impares  se  tantae  mnltitndini 
vident,  ingnientibns  a  tergo  hostibns,  in  nrbem  sese 
recipére,  ac  distribnta,  qnam  qnisqne  oppidi  partém 
taeretnr,  omnia  qnae  tantae  defensioni  necessariafore 
viderentur,  noctu  reparavere,  Hostes  tormentis  in  mon- 
tem  nrbi  imminentem  protractis,  ex  eo  prorsns  loco  in 
mnros  detonant,  nnde  nostri  prius  idem  feceran>t,  omnia 
tentant,  qnaecnnque  tam  victoriae  cnpiditas,  quam 
vindictae  stndinm  postnlare  ab  immanibus  Barbaris 
videbantnr.  Resistitnr  nihilominns  ex  altéra  parte  a 
nostris,  eadem,  qna  prídie,  constantia,  idqne  fit  dein- 
ceps  qninqne  reliqnis  diebns :  nnlla  pars  noctnrni  tem- 
poris  ad  laborem  intermittitnr,  non  aegris,  non  vnlne- 
ratis  facnltas  qnietis  datnr.  Qnaecnnqne  ad  proximi 
diei  oppngnationem  propnlsandam  opns  esse  videban* 


254  10.  DEcn  BABOvn 

tor ,  iiocta  comparantur ;  plurima  vasa  vino  á: 
evacuantur,  terraque  repleta,  ad  sarciendas  rt 
advoluuntnr.  Ad  haec  tamalos  praegrandis  coof^ 
aggeribus  excitatas,  ac  tormentis  illac  attractifi  \^m 
les  conatus  elnduntar,  multae  praeustae  6nde&  m 
nu8  lapidum  acervüs  comparatar,  rninae  complei 
et  quibuBCunqae  módis  fieri  posse  mdicatur,  bosci 
irrnptionibas  obviam  itar,  tunc  Daces  Legatíqne  Ii 
carum,  qui  aliquem  sermonis  nostrí  nsum  habeüi 
sublata  voce  ad  deditíonem  obsessos  hortantiir,  p£ 
tos  se  eandem  lenítatem  in  Vngaros  praesUre.  \t 
ipsi  erga  deditítios  Osmanidas  prae&títissent.  li^ 
qne  illis  incolumibus  per  se  inde  discedere,  etis^ 
cunque  partes  velint,  sine  méta  proficisci.  Utt\ 
tant  literis  etiam  per  iacula  immissis,  omnibtí 
módis  ac  blanditiis  in  id  incnmbont,  quo  eos  ad  k 
tionem  impeUere  possint.  Obaudiunt  haec  lippei 
et  quia  praeceptum  a  Georgio  faerat,  ne  qnis  ^ 
qnam  responderet,  tacitis  auribnspraeterínnt  Ab 
repnisi  Torcae,  ad  coeptam  crudelitatem  redeon 
censisqne  circumcirca  omnibns,  qnae  absumii^ 
videbantar,  nihil  eornm  omittunt,  qnae  vei  ad  c^ 
dam  nrbem,  vei  ad  terrendos  obsesaornm  aniioi^ 
cere  indicabantnr. 


CAPVT  SEPTIMVM. 

De  pidsis  ah  obsidione  Lippensi  Turcis  atqtie  h 
per  Transylvanos  Tömösvaroqae  ah  iisdem  ok 

Princeps  acceptis  a  Georgio  literis,  simnlq' 
rüs  hominnm  nunciis  de  praesentissimo  Lippea 
pericnlo  edoctus  statím  Proceres  omnes  cum  t^ 


DE  REB.  VNG,  DEC.  X.  L.  X.  255 

táte,  ac  certa  nisticorüm  parte  in  campis  Albensi- 

adesse  iabet  Ipse  literis  ad  Georgiám  clancalnín, 

Qta  potüit  celeritate,  datis,  significat  se  collectis 

is  celeriter  adfore,  hortatnrque  eam,  ut  praesenti 

10  sit,  pristinamque  virtutem  retineat.  Mox,  prae- 

lís  impedimentís  atque  tormentís,  cnmprimum  co- 

convenerunt,  in  Campnm  Panis,   sic  appellatnm, 

•reditur,  et  aucto  in  dies  exercitu  pedetentím  Lip- 

versus  procedit.  Id  ubi  Turcae  per  exploratores 

lovere,   territi  confestím  adventu  Principis  obsi- 

3m  relinquere  statuunt.  —  Itaque  tentata  nltimo 

tu  oppngnatione,  postqnam  nihil  se  proficere  vi- 

,  vastatis  longe  lateqne  finibus,   obsidione  desi- 

,    amissisqne   saorum  plnrimis,   accepta  magna 

,  ítinere  fugae  simili  abscedont  Quam  rem,  prae- 

ugadiensinm  in  suburbanaTömösvariensia  excnr- 

m,  et  hoc  non  parum  adiavit,  quod  eo  propemo- 

momento  Bassa  acceperat  se  deiecto,  nóvum  pro- 

ilem  in  dies  adventare,  qua   iniuria^vehementis- 

commotuB,  ne  sno  periculo  alienam  glóriám  quae- 

solnta  confestím  obsidione,  quanta  potoit  cele- 

domnm  redut;   mnltnm  conqnerens,  tam  prae- 

n  virtütis  ostendendae  campum  importano  snc- 

ás  adventu  sibipraeripi.  Princeps,  cognito  hostium 

su,  quamvis  liberatam  obsidione  Lippam  sciret, 

nihil  de  celeritate  remittendum  existimavit, 

que  impetu  Lippam  contendit  Gkorgius  tanto 

[o  liberatus,  et  non  solum  recuperatae  a  Turcis 

3 ,  sed  etiam  servatae  defensaeque  honore  laetus, 

s^plicatis  Buorum  agminibus  obviam^Príncipi  pro- 

Honorificentissime  excepit  eum  Princeps,   et 

biennio  eum,  totque  victoriis  non  vidisset,  in 

etu  ambarum  copiarum  amanter  eum  complexus 


256  10.  DECII  BAROVII 

est,  ac  bono  animo  esse  inssit.  Tum  iunctis  agi:? 
bus  qnasí  tríumphabnndns  Lippam  invehitnr,  má 
tas  hostium  munitiones  admiratnr,  rumas  ram:: 
perlüstrat,  capita  caesorem  aspectat^  et  exiisonr* 
rebiis  facile  indicat,  qnanto  cnm  periculo,  et  qir 
cum  virtnte  sínt  res  ibi  a  stiis  administraUe.  ^-^r 
giom  pro  eins  merítő,  totamqne  obaesaoram  cokr^ 
coUaudat,  et  cnm  alios  militam  tribonos,  tois  Peci 
Barrabasium,  Franciscnm  Thnriuni,  loaonem  Cipi 
ac  praefectnm  Scotorum  singillatim  compellat,  qo^:^ 
egregíam  faisse  vírtntem  testímonio  Geoi^  oogi^' 
rat.  Post  haec  pancis  ibi  quieti  díebus  concessis.  h 
cep8  militare  consilinm  indicit,  et  redncendaese  ^ 
copiae,  annlterius  promovendae,  TömösvaniiDq^ 
BÍdendam,  deliberancU  causa  proposuit  Trés  ibi  ^ 
tentías  fnisse  comperío.  Pleríque  enim  censebi- 
pias  omnino  dimittendas ,  cnm  nondnm  y&  ^ 
adultam,  nec  eqni  satis  ad  iustnm  gerendmn  ^^ 
confirmatí.  Sufficere  nunc  hanc  yictoriam,  qi^ 
Lippa  obsidione  esset  liberata,  finesqne  aallIi^:^ 
vati,  et  hoBtes  non  exigna  dade  accepta  in  tr? 
fugám  versi.  Affore  paulo  post  commodins  tess 
qno  et  provincíales  instrnctiores  ac  alacriores  f^ 
et  copiae  Germanicae  cnm  exercitn  Hungaríco  p 
snbsidium  mitterent,  partim  obsessa  aliqua  artt 
casionem  rei  melins  gerendáé  praebitarae  ef^ 
Dísplicnit  aliis  haec  cnnctatio,  eo,  qnod  vi.i 
ntendnm,  ac  occasioni  instandnm  dicerent,  qiu  >^ 
amissa,  fmstra  postea  maximae  qnaeqne  res  ii  ^ 
qnod  fáma  maximé  constaret,  tentarentnr.  Nhb^^I 
baroB  ab  obsidione  fuBos,  non  pamm  es»e  ooB>^j 
tos,  ita  ut  metu  percnlsi,  vei  arcemetiam  ipsam*^ 
tnri,  vei  certe  exemplo  Lippensinm  atqne  Jeneie^ 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X,  L.  X.  267 

'  nec  non  Strigoniensium  aequis  conditioníbuB  ultro  de- 

2  ditnri  viderentur.  Eundum  igitur  Deo  bene  iuvante,  et 

*i  hoc  eodem  víctoriae  impetu  Tömösvarum  vei  ultronea 

i  deditíone,  quam  sperare  liceret,  vei  vi  occupandum. 

i  Mediám  inter  has  viam  consiliorum  secutus  est  Geor- 

t    gins,  qni  nec  regrediendum,  nec  statiin  ad  obsídíonem 

:    Tömösvaríensem  progrediendum  iudicabat,  sed  hostes 

prímnm  persequendos,  ac  Tartaros  propulsandos,  eo- 

demqne  cnrsn  Csanadium,  Bechkerekum,  et  alia  cir- 

cnmiacentía  minoris  momenti  castella  tentanda  esse 

censebat.  His  enim  prius  ex  animi  sententía  perfectis, 

cnm  non  haberet  hostes  unde  in  nostros  impetum  fa- 

cerent,  ac  commeatum  interciperent,   faciliorem  főre 

arcis  Tömösvariensis  expngnationem.  Sed  iuvenilibns 

consiliis  apud  Principes,  uti  in  aulis  mos  est,  praeva- 

lescentibns,  vicitferocior  sententia,  ut  continuo  iretur, 

ac  Tömösvarum  obsideretur,  quo  capto  ultro  et  hostes 

fuga  sibi  consulerent,  et  círcumiacentia  castella  sponte 

deditionem  facerent.  Itaque  lustrato  exercitu,  ac  com- 

meatn  raptim  et  perfunctorie  carato,  signum  itineris 

dari  iubet,  captoque  XIV.  lunii  per  deditionem  Fel- 

lako  castello,  eleganti  magis  quam  firmo,  biduo  post 

cum  totis   copiis  Tömösvarum  pervenit.  Hic  pileufi^ 

gladius  consecratus,  et  promissa  pecunia  a  Pontifice 

Principi  sünt  missa. 


CAPVT  OCTAVVM. 

De    TÖmösvaro  fritstra    a    Transylvanis   oppugnato^ 
eonmdemqtie  in  Transylvaniam  reditu. 

Praemiserat  Princeps  ex  instítuto  militari,  cum 
alioB  quoque  spontaneos,  tum  imprimis  Marcum  Horvát, 

MONTM.  RVNO.  H18T.  —  8CRIPTORES.  XVIL  17 


268  10,  DECU  BAROVn 

qui  cum  esset  natíone  Thrax  (vulgo  appellant  to 
nnm),  praeclaris  superiorumannorumfaciaoribnsi^ 
nam  virtutís  opiníonem  8ibi  apud  omnes  companr- 
rat.  Is  cum  relíqua  antecursorum  parte  praeiéi^ 
quamvis  timidius  se  quam  decuerat  gessisset:^:^ 
cohortantibuB  nostratibus,  obviosquosque  Barbáron 
in  fogam  vertit,  ac  prímum  intra  suburbiam,  moi^ 
munitioneB  compellit.  Turcae  desertís  suburbaáí 
tam  commeatu  raptím  intra  möenia  comportato,  p 
Vngaris  et  Rascianis,  qui  per  aetatem  idonei  tói 
bu8  tolerandis  videbantur,  magnó  numero  in  ard 
compulBÍs,  portás  occludunt,  seque  ad  tokm^ 
obsidionem  magnó  animo  praeparant.  Nostri^  ^ 
Buburbanis,  ac  locis  omnibus  circumcirca  dili|ö 
excussis,  idonea  castris  loca  capiunt,  et  contnt'i 
tiones  bostiles  dilígenter  se  praemuniunt.  Affoitpi^^ 
Princeps  quoque  cum  universis  copiis  soleadoceí 
vergente,  et  cum  totam  urbem  undique  proptet  c: 
tudinem  obsidione  cingi  non  posse  videret:  bi&'i 
commodissimam  belli  rationem  iudicavit  főre:  otíi 
cipua  urbis  loca  ternis  castris  circumduceret,  c\ 
bus  ex  partibus  aggerem,  vineasque  ad  oppidns^ 
ret.  Itaque  statione  unicuique  ducum  assignati  | 
mentisque  rite  dispositis,  coepit  eadem  ipsa  n^ 
muros  intonare,  tanta  assiduitate,  ut  quinqae  i'i 
nuos  dies  ea  fulminatio  duraverit.  Qua  re  efFect^ 
ut  muris  laté  dirutís  amplus  iam  in  urbem  adits: 
ruinas  panderetur:  sed  tanti  erantantiquitus  in  4 
omnium  rerum  ad  bellum  apparátus,  tanta  mii::i 
tormentorum,  tanta  denique  propugnatorum  alsd 
ut  quídquid  nostri  e  muris  interdiu  diruerent  U\ 
ximis  Barbari  operibus  noctu  resarcirent*  Ct] 
etiam  per  Janizaros    eruptiones  fiebant   ex  c;^ 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  259 

^  nonnullisque  interfectis,  et  magnis  ultro  íUatis  detri- 
■  mentis  in  oppiduin  a  nostris  reiiciebantur.  Quae  dum 
gemntor ,  ecce  magna  Tartarorum  manus  ex  impro- 
viso  nostris  supervenit,  ingentíque  clamore  sublato 
castrís  adequitat ,  et  immensam  telorum  vim  instar 
nimbi  in  nostros  eflfundit ;  tum  vero  nostri  demum  er- 
rorem  militarem  agnoverunt,  et  non  ante  obsidendam 
orbem  tanti  momenti  fuisse  animadverternnt,  quam 
auxiliares  Tnrcarum  Tartarorumve  copias  propulsas- 
sent,  circumiacentiaqne  eastella  cepissent.  Sed  eo 
errato  non  contenti,  alternm  etiam  superiori  adiiciunt, 
et  cum  eductis  confestim  copiis  Tartaros  repellere 
deberent,  in  castris  se  continent,  ac  satis  snperque 
rati  főre,  si  contra  irruptiones  Tartaricas  sese  defen- 
derent,  obsidentes  obsidentur.  Tartari  sumptis  ani- 
mis,  et  magnó  currunm  onerariorum  (numero),  quibus 
commeatus  apportabantur,  item  agrestinm  hominum, 
atque  iumentorum  nostroram  abdacto  pabolatlones 
et  commeatns  intercipiunt,  et  cuncta  circumcirca  lóca 
diris  excnrsionibus  iufesta  reddant.  His  rebas  duo  po- 
tissimnm  consecuti  fuere:  Nam  etobsessis  animosad- 
didenmt,  et  obsidentibns  terrorem  non  exigunm  incua- 
senint  Itaqne  nostri  in  summás  angustias  redacti, 
nec  oppugnationem  urbis,  ea  qua  debebant  commodi- 
taté  poterant  continuare,  et  commeatibus  coeperant 
in  dies  magis  atque  magis  defícere. 

Princeps  quamvis  tot  undique  difficultatibus  per 
dncum  imperitiam  conflictaretur,  tamen  instandum  ad- 
hüc  ratus  statuit  oppugnationem  extremo  conatu  ex- 
perirL  Itaque  cum  amplissimus  per  ruinas  murorum 
aditoB  pátere  conspiceretur :  quingentos  circiter  qua 
eqniteB,  qua  pedites  seligit,  iisque  ducentos  Scotos,  et 
aliqnam  Gernumorum  peditum  manum  adiungit.    Hi 


(  260  lO.  DECII  BAROVri 

i'  dato  puguac  signo  strenue  in  maros  irruunt,  etmutois 

'*  cohortationibus  sese  accendentes  edita  non  parva  hos- 

tiam  strage  ad  ruinas  usque  prorumpunt.   Resifttont 
\  urbani  fortissime,  et  modo  tormentis  in  nostros  deto- 

nant,  modo  lapidibus  muris  succedentea  vnlnerant; 
pars  gladiis  cominns  desaeviunt.  Nostrí  initio  fngae  a 
Marco  Horvát  ac  ceterís  Rascianis  C^^o^uni  snmma 
in  eo  bello  appaniitde8nltorialeyitas)facto,  postqnam 
vident  nuUam  laborantíbus  opem  afferri,  terga  dánt, 
et  amissis  compluribus  snomm  in  vineas  se  recipinnt 
Periere  in  eo  praelio  cum  alii  complures  veterani  mi- 
lites.  tnm  etiam  Subpraefectus  Scotorum,  qni  egregiam 
in  Lippensi  obsidione  operám  praestiterat,  et  in  eo 
ipso  qnoqne  praelio  memor  gentis  suae,  pristinaeqne 
virtntis,  intra  munitiones  prorumpens,  singulare  vir- 
tntis  specimen  ediderat.  Periít  ibidem  Petms  Bárra- 
básius,  peditnm  Rubeornm  in  sede  Marosiensi  dnx  pe- 
[-  ritissimus,  qui  dum  stricto  gladio  milites  alta  voce  ad 

irrampendnm  fortiterque  pngnandum  cohortatur,  globo 
plumbeo  circum  praecordia  transactus  snbito  occnbnit: 
vir  certe  tam  pietate,  qnam  rei  militaris  scientia  ad 
omnem  posterítatem  memorabilís.  Corpus  tamen  eim 
raptim  ex  rninis  relatum,  ac  militari  more  terrae  man- 
dátum fűit  Quae  dum  geruntur:  ecce  rursns  Tartari 
affuere ;  et  castris  proxime  adequitantes,  immisso  íd 
nostros  sagittarum  nimbo,  pudendum  in  modum  eos 
ad  arma  provocavere.  Ea  re  visa  Princeps,  quamvis 
etiam  tum  a  primoríbus  prohiberetur,  quominus  erup- 
tionem  in  Tartaros  fieri  permitteret,  tamen  indigni- 
taté  rei  motus,  increpatis  Procerum  nonnuUis  ad  arma 
conclamat,  eductisque  confestim  equitibus  e  cMtris 
erumpit.   Tartari  hac  re  non  multum  territi  paulatím 


^r 


DE  REB,  VNG.  DEC,  X,  L,  X.  261 

quentes  ludificari.  Tum  verő  Princeps  turmas  equi- 
tum  cohortatus  concitato  cursu  Tartaros  insequitur,  et 
paucis  eorum  caesis,  reliquos  Csanadinüm  usque  per- 
seqnitur,  ac  ultra  MaruBÍum  propellit.  Ita  fagatis  Tar- 
tari8  in  castra  redit,  ac  oppugnationem  continuare 
statoit.  Nam  ubi  irraptionem,  tantamque  snonim  cae- 
dem  male  cecídisse  vidít,  et  suos  conatus  irrisui  főre 
perdoluit,  tumulum  ingentem  facere  instituit,  multis- 
que  hominnm  millibas  ad  eam  operám  coactis  in  tan- 
tam  altítudinem  educendum  curavit,  ut  facile  ex  eo, 
quantumvis  intima  nrbis  lóca  proteri  tormentomm 
ictibns  possent.  Quae  dum  administrantur,  ecce  subíto 
mmor  increbrescit,  HazonimiBassam,  magni  Memhetí, 
filium  Belgrado  movisse ,  et  continuatÍB  dies  noctes- 
qae  itineribus  ingentes  copias  in  Bubsidium  obsesso- 
rum  secum  trahere.  Nec  erat  id  qnidem  de  nihilo.  Ha- 
zonns  enim  Bassa,  mandato  CaeBaris^  andita  TömöB- 
vari  obBÍdione,  circiterXX  millia  hominnm  ex  fimtimis 
praesidiis  coegerat,  et  lentÍB  admodum  itineribus  Tö- 
mÖBvaro  appropinquabat,  ut,  si  se  occasio  daret,  opem 
laborantibus  matúrám  apportaret:  sin  minus,  ter« 
rore  saltem  sui  nominis  ab  obsidione  averteret.  Sed 
cum  fáma  in  immensum  haec,  uti  fierl  sólet,  extulis- 
set,  et  maiora  omnia,  quam  essent,  vulgo  disseminas- 
set,  nec  uUa  spes  potiundae  urbis  affulgeret :  Prin- 
cepB,  non  explorata  adventantium  Barbarorum  pauci- 
taté,  a  consilio  oppugnationis  depulsus,  suasu  Procerum 
differendam  eam  in  aliud  tempus  existimavit.  Itaque 
babito  primorum  concilio  sequentem  noctem  elegit, 
qua  profectionem  ínBtitueret.  Sed  ne  ea  hostibus  subo- , 
leret  iubet  tormentomm  ictus  intendi,  ac  speciem  fii- 
tnrae  irruptionis  ubique  praeberi.  Mox  ingrnente  nocte 
impedimenta  omnia;  atque  tormenta  BÜentio  e7L^M^xv% 


262  10,  DECII  BAROVn 

Lippam  praemisit,  ac  conquiescere  ante  iter  confc 
tum  vetuit.  HÍ8  explicitis   rebns,    signo   profectici: 
dato,  vasa  omnia  vini  íncendi,  ac  impedimenta  oisi^ 
non  necesBaria  absumi  inbet ,   copiasqne  omnes  •: 
quarta  vigília  eductas  eodem  itínere  praemittit  fi 
voque  spatío  intermisso,  nt  militare  institutom  sena 
retnr,  vasaconclamariiubet.  Ipsequoqnestatimegia 
Bns,  relictís  nonnuUis  cohortibus,  quae  extremümagfe 
claüderent,  nt  lente  procedentíbns  fatigatisqne  ami 
esse  possent,  celeriter  e  conspectu  nrbis  discessh.  Q'í 
re  cognita  Tnrcae,  qui  audito  castroram  strepitu,  ni 
ni8i  nltimos  nostrorum  conatns  praestolabantnr^  m 
ríbns  in  abenntes  nostros  tormentís  intonant,  toIii::^ 
temqnesibi,  nonvireSfadpropuIsandos  hoates  def& 
ostendnnt.  Nam  ante  id  tempus,  ne  nnnm  qnideiD 
maioribns  tormentis  adbibnerant,  nec  nisi  minonb 
tormentornm  generibns  nsi  fncrant,  Qnod  genus  fc: 
dis  eornm  ab  iis  potissimum  fűit  obserTatnm,  qui  ^ 
irrnptionem  tentandam  designati  omnes  nndiqne  rj: 
et  aditns  intra  rninas  murornm,  maioríbus  tonDe: 
obseptos  animadverterunt,  ita,  nt  si  forte  nostii  ^ 
peratis  moeninm  minis  irmmpere  conati  fnissent  i 
nisi  funestissima  clade  densissimam  illam  tormer: 
rnm  seriem  snperaturi  f orent.  Itaqne  Tnrcae  porti:  ^ 
ernmpentes,  lóca  castrorum  nostrorum  ingenti  e' 
laetitía  invadnnt,  ac  direptis  commeatibns  quiobfer 
nationem  ibi  fuerant  relicti,  solennia  laetítíae  sir 
edidernnt.  Praemiserat  Hazonus  Bassa  antecursi:^ 
ex  suis  copiis,  eorumque  opera,  quidnam  nostri  n 
rentur,  cognoscere  voluerat.  Postquam  ii  noctn  casr 
appropinquassent ,    audito    tympanormn   sonitu  : 
Transylvanos  obviam  anxiliaribns  Hazoni  copiisp' 
fecturos,  pedem  quam  celerrime  referunt,  Bassae; 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  263 

adventum  Transylvanorum  surama  cum  trepidatíone 
denunciant.  Ea  re  audita  consternatus  Bassa,  eodem 
momento  iubet  signa  referri;  maioribusque  tormentis, 
ac  ceteris  impedimentís  passim  relictis,  quanta  potest 
celeritate  fugám  retro  arripit.  Ita  obsessis  adventus 
Hazoni,  Hazono  (alii  Csaifero)  fuga  nostrorum  sala- 
tem  attulit.  Cognito  tandem  errore  Hazonus  Tömös- 
vamm  appellit,  et  conspectis  murorum  ruinis  magno- 
pere  miratur,  quaenam  fuerit  cansa,  ob  quam  nostri 
tantam  bene  gerendáé  rei  occasionem  intermisissent 
Mox  ruinis  refectis  collaudataque  praefecti  ac  cete- 
rorum  militum  alacritate,  Albam  Nándor,  unde  vene- 
rat,  rediit.  Ibi  castris  positis  consedit,  et  veluti  in  spe- 
lunca  quadam  excubias  acturus,  in  consilia  nostrorum 
singulari  diligentia  (animum)  intendere  coepit.  Transyl- 
vani  duobus  circiter,  qua  equitum,  qua  peditum  millibus 
Lippae  ad  excubias  pro  finibus  agendas  relictis,  loanne- 
que  Szelesteio  Lippensium  iurisdictioni  praefecto,  post- 
quam  non  exiguam  militum,  pulveris  tormentarií,  ma- 
iorumque  machinarum,  cetororumque  commeatuum 
iacturam  fecissent,  qua  cuique  proximum  commodis- 
simumque  fnit,  magna  cum  tristitia  domum  rediere. 


CAPVT  NONVM. 

De  infelici  loannis  Szelestii  Csanádiam  versus  expedi' 
tione^  et  peditibus  in  Transalpina  caesis. 

Paucis  admodum  diebus  quieti  datis  loannes 
S^elesteius  praefectus  Lippensis,  partim  ut  acceptum 
in  proxima  oppugnatione  Tömösvariensi  detrimentum 
aliqno  feliciorís  fortunae  successu  compensaret,  par- 


264  lO.  DBCn  BABOVJI 

tim  verő  ut  novae  provinciáé  pericolmn  facérét  ^ 
edito  induBtriae  specinmie  honestam  cum  apud  m 
tom  apud  hostes  virtutíB  opinionem  concitaret,  &tar 
fortnnae  aleam  experiri.  Itaque  selectis  aliqnot  e<^: 
tnm  peditnmye  cohortibus,  ex  improviso  CsaiuÉa 
progreditar,  aedificia  vicosque  incendit,  magnó  pee> 
ri8,  pretiosiorniD  süpellectiliom  atqne  hominim  » 
merő  potitur.  Quae  dum  secnrins  pro  more  noötnaE 
hominnm  ab  iis  geruntur :  ecce  Tömösvariensis  Ba^ 
nec  opmantíbus  ingmit,  editaque  magna  nostrtc 
strage,  in  fogam  eos  vertit  Periere  in  eo  praelio  c 
aUi  mnlti,  tnm  etiam  Volphgangiis  Petká  in  l^^ 
tínm  potestatem  pervenit,  vir  et  generis  nobilitate: 
rebus  in  expugnationfe  propngnationeqne  naper  ofü 
mm  arcium  praeclare  gestis  maximé  insignís.  Is  p>r 
qnam  strenne  pugnando  mnltis  acceptis  vnhienVj 
corporis  viribns  defecisset,  tandem  ab  ho8tibu8# 
tor,  et  cum  multis  aliís  viris  fortibusTömösvamsii' 
dncitor,  ibique  in  carcerem  conditor.  Ipse  Szeleit 
amÍ88Í8  snorum  complnribus,  po8tquam  froBtra  u  i 
8Í8tendis  fugientibuB  laborare,  contraqne  tou^ 
br&chia  tendere  vidit,  Buasn  Buorum  foga  Bibi  sali^^ 
qnaeBivit.  Eadem  fortuna  mansit  etiam  in  Transalji^ 
eoB,  qni  tranBmiBBO  Danubio  Bodon  nrbem  inTade: 
volnerunt.  Audita  enim  TömÖBvari  obsidione,  IGch^ 
etiam  Vaj  voda  TransalpinuB,  ne  snis  partibus  deftife 
videretur,  non  contemnendam  qua  eqnitnm  qua  p^* 
tum  mannm  conscripserat,  delectuque  habitoinoiss^ 
occaBioncB  hostibuB  nocendi  intentuB  erat,  q^v 
magnuB  in  dicB  spontaneorum  peditum  nnmems  a^' 
flueret,  mille  et  qningenti  ex  iis  conBilinm  Bibiseors^ 
oepemnt,  tranBmisBoque  navibuB  Danubio  opnletf" 
fiimam  urbem  Bodon  invaBerunt.  Ea  direpta  ac  incei^*» 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L,  X.  266 

simnlac  finitimi  Tiircae  atque  Tartari  ex  fumo  rem 
cognoveraut,  ibi  verő  vidisses  nostros  longe  maiorem, 
^  qnam  pro  numero,  hostíum  stragem  edidisse,  nec  ante 
'  ingenti  eorum  numero  ferocissimaeque  rabiéi  cessisse, 
donec  pulvere  tormentario  defecti,  cum  nihil  usquam 
opis  sperare  possent,  in  fugám  Be  coniecerunt.  Itapau- 
ci8  ex  tanto  numero  partim  ad  Danubium,  partim  ad 
Alpes  fuga  elapsis,  ceteri  omnes  foede  ferro,  sagittis- 
que  abBumpti  fnere. 


CAPVT  DECIMVM. 

De   expeditíone  Mdhometis  II L    Caesaris  Turcarum 
in  Vnqarianij  Hatvanoque  incenso. 

Capto  in  hunc  modum  Hatvano,  deliberatum  fűit 
in  concilio,  placeretne  ruinas  arciB  reBtaurari,  an  to- 
tum  everti.  Postquam  variis  in  utramque  partém  ar- 
gumentiB  certatum  fűit,  visum  eBt  prudentioribuB  ob 
adventum  CaeBaris  totam  funditus  delerí,  hac  maximé 
de  cauBa,  quod  nequaquam  eam  ita  firmari  poBBe  pru- 
dentioreB  viderent,  ut  impetuB  copiarum  CaeBariB  bub- 
tinere  poBBet.  Appropinquabat  enim  CaeBar  Turca- 
rum cum  innumera  hominum  multitudine,  quippe  quae 
ad  quingenta  millia  excedere  vulgo  putaretur.  Quo 
verő  tutiuB  ipBe  cum  roboreexercituBiter  facérét,  Cza- 
ferum  BaBBam  Vezirium  cum  XL  BelectiBsimorum, 
equitum  millibuB  praemiserat,  ut  et  commeatum  univer- 
8Í8  copÜB  BaBBa  praepararet,  et  omnia  longe  lateque 
explorando  hoBtium  consilia  cognoBceret.  Ad  Zolno- 
kum  iam  erat  BaBsa  VeziriuB,  quum  Hatvanum  dirí- 
peretor.  Itaque  cum  id  certo  ad  Maximilianum  perla- 
tom  es«6t^  dÍBceptetom  est  diu  in  consilio;  qx3^\mi- 


266  10.  DEcn  BAROvn 

diné  essent  hoBtes  ibidem,  an  ex  improviso  perirm 
tionem  in  castrís  ZolnokiensibuB  obrnendi.  Tog^r 
qnidem  proceres  nihil  főre  consultíns  censebant,  qi§: 
8i  andendo  aliqnid  Zolnoknm  usque  obviam  bi^s:;* 
iretnr,  noctomaqne  in  eos  irmptione  facta,  antqE 
aniversae  copiae  Turcarnm  afforent,  XL  illa  oi. 
antecursoram  vei  delerentur,  vei  aaltem  dissipareic 
ita  enim  főre ,  ut  ceterae  qnoqne  Caesaria  Turé 
copiae  vei  retro  in  fagam  coniicerentur,  vei  sake 
metn  percnlsae  minus  andacter  progrederentur  1 
Germanici  proceres  diversum  seutiebant  nec  o\m 
tantae  Barbarorum  multitndini  eundam  statnebír 
propterea  qnod  Btultnm  foret  snmmam  rei  um  f^ 
lio  committere.  Nam  8i  nniversae  ipsornm  copwey; 
lerentnr,  nnllnm  főre  amplins  impedimentnm,  qnoisb 
victor  Barbarornm  exereitus  nniveraam  Vngaiiai^ 
qne  Germaniamoccuparet,  et  cnncta  longe  lateqaeí^' 
atque  flamma  pervastaret  Vngaris  qnidem,  qoi  '^ 
omnes  levioris  armatarae,  pernicioribusqne  tqmp 
dití,  minuBforepericnlnm,  etiamBifortnna  Mártis  er^ 
inclinaret,  nt  fuga  ntendum  foret;  sed  Germaé 
fnga  Bibi  conBulant,  integrom  neqnaqnam  főre,  f 
terea  quod  et  armomm  pondere,  et  equornm  tariix 
ad  Btatariam  magis  pugnam,  qaam  ad  velitationes  \^ 
BÍnt.  Proinde  se  neqnaqnam  eo  andacter  devestr^ 
nt  copiaB  BnaB  temere  in  tantnm  discrimen  conüci^ 
pracBertim  qnnm  in  mandatiB  ab  Imperatore  hsbeiu 
compeBcendi  potinB  Barbaros,  ne  latina  grasset* 
qnam  Bponte  laceBBendi.  Híb  itaqne  atqnealüsinli^ 
sententiam  diBceptatÍB,  cnm  proceres  Vngarici  fm^ 
Be  laborare  viderent,  statutnm  est,  nt  arx  Hatras^ 
funditns  deleretur,  Agria  tormentis  praesidioqw- 
maretor,   ac  ceterae  copiae  retro  se  reciperente: 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  267 

meliora  tempóra  reservarent.  Itaque  direptam  prius 
arcem  incendiint,  ac  subiecto  pulvere  tormentario  huc  il- 
Inc  disiicinnt,  itautvixruderaampliusapparerent.  Mox 
Agriensibns  domum  cum  additoVngarornm  Germano- 
rnmque  praesidio  ire  inssis,  ceteras  copias  Maximilia- 
nnsVacium  reduxit,  et  cum  altero  (exercitu),  qui  ibi  re- 
BÍdebat,  coniunxit.  Agrienses  domum  quam  celerrime 
reversi,  coniuges  ac  liberos  cum  pretiosiore  fortuna- 
rnm  parte  in  tutiora  ablegant,  ipsi  se  ad  extremum 
vitae  mortisque  discrimen  subeundum  summa  animi 
obstiiiatione  comparant.  Missus  eo  fűit  Tarszius  cum 
Italifl  ac  Germanis  et  mille  sclopetariis ;  item  Comes 
loanneB  lacobus  a  Thurn  cum  tribus  peditum  millibus. 


CAPVT   VNDECIMVM. 

De  Agria  a  Turcis  obsessa^  atque  etiam  expuqnata^ 

Antequam  Caesar  Turcarum  expeditionem  in 
Yugariam  suscepisset,  concilium  militare  Constanti- 
nopoli  indixerat,  et  quemnam  sibi  profectionis 
scopum  proponeret ,  cum  praecipuis  quibusque  pur- 
puratis  deliberaverat.  Quum  multa  ultro  citroque 
in  médium  proJata  fuissent,  tandem  vicit  haec  in  Con- 
cilio  sententia,  ut  recta  Agria  peteretur,  qua  in  po- 
testatem  redacta,  nullum  főre  amplius  impedimentum^ 
quominuB  tota  Vngaria  occuparetur,  et  Transylvanis 
ab  ope  Germanis  ferenda  distractis,  nnllo  negotio 
Germani  retunderentur.  Inter  alia  cum  inexpugnabi- 
lem  esse  Agriam  et  durissimo  saxo  inaedificatam  di- 
ceretnr,  Caesar  quaesiisse  ex  loci  eius  peritis  fertur  : 
Kum  tam  durum  sit  saxum  illud,  ex  quo  singulis  die- 
bus  tanta  particula  deddi  nequeat,  quanta  jmgnum 


268  10.  DEcn  BABovn 

exaequaret.  Respoadentíbus  pnrpnratis,  nulhme^ 
tam  daram  et  inyictum  saxam,  ex  quo  quotidie  aüa 
decuti  nequeat,  Caesar:  Non  est  igitor,  inquit,  d^p^ 
randnm,  quominns  Agria  qnoquc  potíamur.  Nőné: 
esse  enim  sibi  nec  mnltitndincm,  iieciii8trnm€nta.c3 
bns  fúndamenta  arcis  ita  snbrnantar,  et  snfíodiiis 
ut  tandem  moenia  eins  corraere  necesse  sh.  i 
ergo  animatus,  ita  aimatos  Caesar,  traiecto  ad!> 
chnm  Danabio,  Segedínnm  primo,  inde  Zolnoii: 
appnlit, '  et  eundem  qaem  diximos  Vesirinn)  Bis^i: 
ad  obsidendam  Agriam  praemisit,  pancisqne  postsr 
bns  ipse  qnoqne  cnm  totó  exercitii  XXI.  Septentó 
aCziaffero,  Ibraímo,  Hazono  et  CicalaBasúsVezrt 
comitatns,  eodem  profectns  est  Occnrrermit  strexi 
Barbaris  Agrienses,  et  complnribns  eoram  piÁ 
captis,  partim  interfectis,  ab  ingrnente  tandem  ideIt. 
diné,  intra  moenia  oppidi  repnlsi  snnt.  Idveroenii^ 
qnaqnam  defendi  posse  conspicerent,  incensis  p<^t  ^: 
tnm  oppngnationis  diem,  qnaeadoppngnatíon^i"^ 
hostibns  profatnra  videbantur,  sponte  deseront  ^ 
arcemse  recipinnt  Praeerattnnc  arci  Panlns  Nyr 
Vngams,  ex  illnstrifamiliaprognatns,mhiIqTiepe:^ 
omittebat  eornm,  qnae  defensionem  tanti  talisquef^ 
triae  propngnacnli  facere  viderentor.  Itaqveii^ 
tes  omnes  convocat,  et  dato,  acceptoque  fidei  i? 
mentő,  ad  propngnandam  tanti  momenti  arcem  tos 
tnr ;  mox  diviso  praesidio,  nnicniqne  snais  bUAi^ 
destinat,  et  quid  singnlis  sit  agendnm,  rite  disp^c 
Ipse  cnm  Andrea  Barcsai,  Terczkio  ac  Thmm  ' 
terisqne  proceribns  nnllnm  certnm  locnm  8ibi  smp 
sed  in  omnes  occasionesintentas,  qnid  cniqnesitif' 
dum,  strenne  providet  Sed  tanta  fait  Turcamifi ' 
bies,  nt  oumfessis  recentes  succederent,  etoppogt^ 


DK  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  269 

octíeB  nno  eodemqiie  die  summis  viribiis ,  ultimoque 
conato  tentaretur,  nostri,  non  virtate  sed  numero  tan- 
dem pene  ad  extremas  augustias  redigerentur.  Quin- 
que  enim  ab  adventa  statím  propugnacala  Barbari 
excitaverant,  et  capto  oppido  propugnaculnm  arci  ad- 
íacens  decima  tertía  oppugnatíone.  quae  intra  bidnum 
omninm  eratyiolentissima,  tandem  occnparunt.  Nostrí 
postrídie  ex  arcé  erampentes  propugnaculnm  iam  oc- 
cupatam  ingenti  Turcarum  strage  edita  rursus  Turcis 
eripuerunt.  Interim  Turcae  de  adventu  Sigismundi  et 
Maximiliani  certiores  facti,  cum  viderent  tormentis  se 
páram  profícere,  statuerant  fossam,  quae  inter  arcem 
et  vineta  interiacet,  aggesta  matéria  complere.  Quod 
ut  eo  diligentiuB  Turcae  facerent,  ipsémet  Turcaram 
Imperátor  per  omnia  castra  equitavit,  et  ut  coeptum 
opuB  absolueret,  pro  sua  quemque  dignitate  adhorta- 
tatns  est.  Obsessi  verő  iterum  arcé  erumpentes,  mul- 
toB  e  Turcis  trucidarunt,  Ibraimumque  summum 
Vezerium  Hassam  cum  omnibus  suis  in  fugám  conie- 
cerant,  ita  ut  páram  abfuerit,  quin  pene  vivus  in  ma- 
noB  nostroram  devenerit.  In  hac  pugna  Terczkius 
glande  tormentaria  in  capite,  sed  non  leths^  liter,  vul- 
neratur.  Decimo  octobris  Turcae  denuo  arcem  summis 
viribuB  ínvadunt  Nostri  quatuor  oppugnationes  forti- 
ter  suBtinuerant,  quater  hostes  a  moenibus  incredibili 
cum  eoram  strage  reiecerant ;  at  quinta  oppugnatione 
Turcae  tandem  antiquam  arcem  novae  vicinam  armata 
manu  occuparunt,  ibidemque  Christianos  circiter  octin- 
gentoB  tracidarant.  Capta  hac  arcé,  Aga  quidam  Tur- 
dcuB  Caesari  quadringenta  nostroram  capita  obtulit, 
quo  spectaculo  Barbaras  vehementer  oblectatuB  fűit 
Barbari  verő  veteri  iam  castro  potiti,  norum  maiori 
audada  aggrediuntur,  arcemquc  quatuordecim  diver- 


270  10.  Dificn  BARovn 

8Í8  in  locis  süffodinnt,  et  duodecimo  post  diepulyerc 
tormentarium  cuniculis subiicinnt  £a  revisa^  ismt 
obsessi  rem  conclamatam  et  in  (acie)  novacdae  p>: 
tam  viderent,  nec  qnidqnam  desuppetiissperarenu 
mnltuari  tandem  coeperunt.  Fraefectí  arcisNjarii^t 
Terczkiasiaramentiqmdem  eos  admonebant,etpo6 
genibns,  nt  ipsi,  antequam  arx  dedatnr,  occideresn: 
snpplices  orabant:  sed  praesidiarii  spe  desperatas::^ 
omnino  his  monitiB  movebantnr.  Interím  CCL  w^ 
qnorum  pleriqne  Itali  faerant,  clam  ex  arcé  elapsiúe^ 
tra  hoBtium  transfagerunt,  eorumqne  religionem  mr 
xi,  apostatae  facti  snnt.  Ea  re  cognita,  ceteri  TétLí 
ter  consternati,  palám  statim  cum  Tnrcis  de  dedM - 
colloqni  coepemnt,  qniMsconditionibns8eill05  0SH:3 
cnm  impedimentis  et  gladiis  dimissnros  proniserr. 
nt  praefectoB  arcis  Panlnm  Nyarinm,  Terczkium  ^ 
goranium-Italum ,  et  inniorem  Kinskinm  obside^- 
commntationem  aliomm  captivomm  traderent  Hl:^ 
pactis,  XIII.  Octobris  circa  meridiem  dno  milUanos: 
mm  Agria  egressi  snnt  Sed  Caesar  cmdelitatemGc 
manornm,  qnam  in  captivos  Hatvani  exercaerant ": 
dicatomB,  in  tria  totnm  praesidinm  agnüna  sep^- 
edixit :  nnnm  fait  Germanornm,  alternm  Vngaricy- 
eqnitnm  ac  peditnm,  tertium  plebeiorum.  Gerau: 
omnes  ad  nnnm  trncidariinBsit,  edictopromnlgato^ 
Be  hoc  facere,  nt  immanem  Grermanornm  saeTÍtii: 
loBtri  ad  omnem  poBteritatem  exemplo  vindicareM 
bns  cognovisset  Mnanlmannos  snos  per  contameL 
snmmam  excoriatoB  faiBse.  Vngarici  nominis  oi- 
interfici  qnidem  vetat,  Bed  diripi  omnes  ac  in  serrín: 
rapi  patitnr,  reseryato  sibi  Panlo  Nyario^  et  aE^- 
cis  praefectís,  quomm  consilio  in  snos  nsns  ad  ac 
occasiones  per  vim  extorto  abuteretnr.   In  iis  fc' 


DE  REB.  VNG,  DEC.  X.  L.  X.  271 

Andreas  Barcsai,  qui  cum  aeger  tunc  esset  animo  et 
corpore,  Zolnoknm  tamen  in  captivitatem  abductus 
est  Ita  panel  ex  omni  numero  militum  Yngaricornm 
salvi  ad  snos  evasere.  In  plebem  tamen  summa  usus 
est  clementia,  et  postquam  publico  edicto  ad  obedien- 
tiam  praestandam,  et  terram  colendam  mitissimis  sua- 
sionibus  eam  adbortatus  fuisset ,  sportulas  etiam  ad- 
iecit,  et  magnum  numerum  argentei  numismatis  (aspe- 
ros  vocamus)  in  vulgum  sparsit.  Mox  certos  qui  Agriae 
praeessent,  et  ruinas  arcis  atque  oppidi  reficerent,  ex 
consilio  deligit,  eo  animo,  ut  ulterius  progressurus  To- 
kaium,  Cassoviam  et  ceteras  Vngariae  reliquias  Vien- 
uam  usque  eodem  victoriae  cursu  diriperet  atque  in 
potestatem  redigeret.  Ita  enim  facere  statuerat,  et  Le- 
gatis  Polonicis,  qui  ad  Segedum  Caesari  oceurrerant, 
praedixerat  főre,  ut  capta  Agria  et  ceteris  ad  Polo- 
niam  usque  Vngariae  finibus  brevi  in  potestatem  (re- 
dactis),  Polonis  ad  se  venturis  compendium  efficeret. 


CAPVT  DVODECIMVM. 

De   expeditione  Sigismundi   Principis  Transylvaniae 
ad  opem  Agriensihus  ferendam. 

Agrienses  simulac  se  a  Turcis  péti  cognovis- 
sent,  mature  id  Maximiliano  Archiduci  et  Sígismundo 
Transylvanorum  Principi  significaverant,  et  ut  tem- 
pestivam  ipsis  opem  ferrent,  obnixe  oraverant.  Se  qui- 
dem  Deo  bene  iuvante  daturos  operám,  ut  obsidio 
diutius  ducatur,  barbarique  intra  aliquot  menses  ope- 
rám cudant :  sed  tamen  ne  omni  subsidio  destituti,  non 
virtute,  sed  numero  tandem  vincantur,  summa  ope 
Principibus  enitendnm  esse.  Ea  re  cognita  Maximilia- 


272  lO.  DECII  BAROVn 

nu8  a  praelio  abstínere,  nec  Bummam  rei  fortonae  peír 
tendam  esse  cogitabat,  sed  eventum  obsidionis  ti^t 
tandum,  et  ex  tempore  consiliuin  capiendnm  ceii£(W 
At  Sigismundas  Prínceps  longe  aliam  rationem  &rr« 
tus,  ex  animoAgriensiumfortnnainiDiserabatiir,  re5:; 
midatoque  periculo,  qnod  ex  clade  tanti  propogiucLi 
ac  taliam  yiroram  fortíum  universae  Patriae  imioiika 
yidebatnr,  mertem  potius  fortíteroppetere,  quamopci 
Agriensibiis  non  ferre  malebat.  Sed  antequam  e  Fr 
vinciae  finibns  excederet,   certam  Sicnlorum  manuL 
Dnce  Francisco  Nagy  subsidío  in  Transalpinam  mii  | 
tít,  simnique  Alpes  Moldáviáé  oppositab  armatis  coi  \ 
plet,  ac  Georgium  Borbély  excubiis  contra  Tartarvi 
dispositis  praeficit  Ne  verő  se  absente  regnnm  Impr 
rio  vacaret,  StephannmBoczkaiom  inter  snmmos  eoir 
siliariosprincipem,  cognatomqne  sanm,provindaepra^ 
ficit,  dqne  in  mandatis  dat,  nt  singolari  cura  regnni: 
contra  Tartaros  et  Moldavos  tueator,  operamqne  det. 
ne  ob  absentiam  snam  respnblica  aliqnid  detrimei::: 
capiat.  Nam  nt  Transylvanos  ab  ope  Agriensibas  U- 
renda  Caesar  Tnrcarnm  averteret:  Tartaris  persni 
serat,  nt  ex  Moldávia  in  Transalpinam,  ac  inde  k 
Transylvaniam  irrnmperent,  omniaqneferro  ac  fiammá 
miscerent.  Ita  Frinceps  rebus  provindae  rite  disposi 
tis,  selectissimam  qnamqne  regni  nobilitatem  evocai 
et  lentis  itineribns  Varadinnm  progreditnr.    Ibi  los* 
trato  exercitn,  qni  ad  XVIII  circiter  millia  selectissi^ 
momm  eqnitnm  ac  peditnm  habebat,  qnnm  accepiá- 
set  Agrienses  in  snmmo  pericnlo  versari,  profectí> 
nem  accelerat,  ac  recta  Debrecinnm,  inde  Tokainur. 
progreditnr.  Postqnam  Tibisco  traiecto  Agriam  cif^ 
tam  ac  caesnm  praesidinm  accepit,  ingenti  dolore  per 
fusns  pergere  tamen,  et  si  Maximiliannm  eoperduc^r 


DE  BEB.  YNO.  DEC.  X.  L.  X.  273 

posset,  coniunctis  viribns  praelium  cnm  Caesaré  Tor- 
cico  inire  omnino  statuit.  Itaque  mÍ8BÍs  aliÍB  siiper 
alios  nuDCÍifl,  Maximiliannm,  ut  approperet,  hortatur, 
et  proceres  Vngaricos  ad  colIigendaB  hinc  índe  co- 
piasimpellit;  qnibns  rebnB  factum  est,  utVngarícipro- 
eres,  qnantas  potnernnt,  copias  ad  Szerencsium,  oppí- 
dum  Sigismundi  Rákóczi ,  cogerent.  Et  ipse  Maximi- 
lianns  copias  snas  cum  l'ransylvaiio  ad  Miskolcinnm 
coniimxerat  Trahebant  secum  CXX  tormenta  bellica 
ac  XX  millia  (?)  quadriganim  in  usnm  circnmdandi 
exercitns. 


CAPVT  DECIMVM  TERTIVM. 

De  praelio  Christianornm  cum  Caesaré  Turcarítm,  et 
tUrarumqtte  partium  fuga  atque  clade. 

Postqnam  Maxímilianns  et  Sigisnmndus  Frinceps 
copias  coninnxerant,  qnae  ad  LV  milIia  insigniter  ar- 
matorniD  faiBse  putantur,  et  altér  alteri  iureiurando 
sese  obstrinxerunt,  Miskolcino  digressi  obviam  Barba- 
rift  progredi,  acmannscum  iis  conferre  statuernnt.  Ita 
XXLoctobris  exercitnm  promovemnt,  etpoBtridie  eri- 
cetnm  qnoddam  longom  atqne  latom  emensi,  Agriam 
contendemnt.  Est  non  procul  ab  Agria  pagns  Keresztes 
appellatus ,  tanta  campomm  planitie ,  nt  facile  spa- 
tinm  dimicandi  qnantnmlibet  maximis  exercitibns 
praebere  possit  Intersecabat  campos  illos  rivns  qni- 
dam  coenosns,  et  ita  impeditis  ripis,  nt  nonnisi  diffi- 
dilter  ab  eqnitíbns  transiri  possit,  cuins  traiectnm 

MONyM.  HVNO.  HIST.  -  8CR1PT0RB8.  ZVII  \^ 


274  10.  DECU  BABOVn 

Czafer  Bassa  cum  XX  millibus  lanizaromm  et  Te 
tarorum,  ac  XXX  tormentís  occnpaverat.  Hnc  ikc 
progressi  snnt,  et  in  campÍB  KeresztesienBibus  esr. 
poBuerunt,  eo  animo,  ut  Barbarostransitoprohibers: 
vei  si  ita  se  occasio  daret,  manns  cnmiis  coDserere 
QuamvÍB  MaximilianuB  Archidnx  a  pngna  prorasi' 
horrebat,  et  id  Be  duntaxat  in  mandatis  ab  Impem^r 
fratre  habere  dicebat,  at  Barbaros  latins  gnss^ 
prohiberet,  abenntesque  carperet.  Andito  nostrcc 
adventu  Mabometes  Caesar  non  pamm  extímin^  • 
Btatim  miiitare  concilium  indixisse  fertnr.  Eo  cer 
cato  disceptatum  est,  ntmm  summa  rei  praelio  ^:: 
mittenda  videretur,  an  verő  Agria  adsoBtinendaD? 
sidionem  obfirmata,  cum  copiis  redeundum.  Quinn  r: 
ta  in  utramque  partém  disceptata  fuissent,  et  ipeei 
quoque  Caesar  non  obscuram  timoris  significati^- 
dare  videretur,  unus  ex  Purpuratis,  senio  iam  st" 
que  canitie  öbaitus:  Ego  verő,  inqnit,  hactemote" 
animi  deliberabo,  cumque  in  multis  patris  tni,  stí.  ^ 
vique  bellis  versatus  sim,  eam  cum  aliis  beUidr' 
viam  et  rationem  excogitabo.  qua  tantos  hic  et  t: 
Christianorum  exercitus  non  difficulter  debelltr 
dissipari  possit.  Quaerentibus  ceteriB:  qaaenac 
esset  ratio:  Ego  verő,  inquit,  multorum  bellornEi- 
experientiam  babeo,  perspectam  eam  esse  Vngarc:' 
et  Germanorum  rapacitatem,  praedaeque  aviditi:- 
ut  nunquam  facilius,  quam  spe  praedarum  atqne  h 
veluti  pisces  hamo  capi  possint.  Proinde  equidein  ^ 
serem,  Caesaré  in  tutiora  deducto,  ita  aciem  in  0 
stianos  dirigi,  ut  dato  pugnaesigno,  si  vincerentnr.' 
omni  impetu  persequeremur :  sin  autem  nostri  íbcj: 
rentur,  in  castra  se  reciperent,  eaque  omni  opus: 
xerum  pretiosarum  genere  exposíto  praedae  bo«t' 


DE  BEB.  YNQ.  DEC.  X.  L.  X.  276 

relinquerent.  Nnllum  enim  eBt  dubinm,  quin  aviditate 
lucri  Christiani  statím  allecti,  oidíbbo  praelio,  ad  díri- 
piendam  praedam  vertantar,  in  eaque  colligenda  occu- 
pati,  nec  opinantes,  non  difficulter  a  nobis  oppriman- 
tur.  Placnit  astatum  senis  consilinm  ceteris  porpura- 
ti8.  Itaque  dimÍBBo  Zolnokum  Caesaré,  aciem  instrnunt, 
quingentis  circiter  (ut  ipsi  aiunt)  armatorum  millibas 
completam,  et  quum  ab  exploratoríbns  accepissent  ín 
campis  KeresztesiensibuB  ChrÍBtianos  castra  posuisBe, 
eo  com  omnibns  copiis  ire  statunnt.  Sed  anteqnam 
Barbari  eo  perveníssent  ,  SígÍBmundns  Frinceps 
cum  TransylvanicÍB  copiis  rivum  illnm  fatalem,  enius 
panlo  Bupra  meminimus,  hoc  animo  traiecerat,  ut  ex- 
peditioB  cnmBarbaris  manus  conseri  possent.  Sedcam 
Maximilianns  Sigismundum  seqni  recusasset,  nec  te- 
mere  progrediendum  dixisset,  transfaga  eos  terrente 
et  iam  Caesarem  affuturum  nunciante ,  Sigismundus 
qnoque  in  príora  castra  reverti  cum  suis  debuitQua  re 
ab  exploratoribnB  et  transfagis  cognita,  et  pro  timo- 
TÍ8  significatione  accepta,  Barbari  eo  animosins  pro- 
grediuntor,  et  die  lovis,  qui  erat  XXIV.dies  Octobris, 
non  procul  a  nostris  castra  posueront,  tanto  cumstre- 
pitu  armorum,  fremitu  equorum,  sonitu  hominnm,  ut 
instar  horrendae  nigricantisque  cuiusdam  tempestatis 
adyentare  et  campos  omnes  circumcirca  armatis  com- 
plere  viderentur.  Vnde  haud  parum  stuporis  Christiano 
exercitui  incusserant ,  quippe  qui  ne  tertiam  quidem 
Barbarorum  partém  numero  adaequarent.  Quumque 
intra  LXXX  annos  manus  Christiani  cum  Caesaré 
Turcarum  non  conseruissent,  et  insolentes  adhuc  tan- 
tarum  copiarum  essent,  dici  non  potest,  quanto 
cum  horroré  tunc  innumeras  prope  Turcarum  copias 
conspexerint.  Nec  tamen  eos  defecit  animi  fortitado. 

18^ 


276  10.  DEcn  BÁROvn 

Nam  Afaximilianus  Archidux  Sigismimdüsqne  Frr 
ceps  cum  Nicölao  Palfio,  déterisqne  Vngaricis  G* 
manisqne  proceribns,  nihil  omittebant,  qnod  ad  cetf 
mationem  et  consolationem  exercitas  Christiaid  í»^ 
videretur.  Sed  pridie  eius  diei,  qui  erat  XXIII.  íkw 
Turcae  audacter  nostros  adoríendos  atqne  pne* 
niendos  rati,  confestim  tormenta  aliqnot  ad  t^ 
rivi  addnxerant,  et  complnríbus  irruentibns  dnc^  Cir 
fero  Baasa  transitnm  teutaverant.  Resistnnt  nostri  n 
titer,  consertoque  ad  rivumacerrimo  praelioBarter* 
in  fngam  vertunt,  caesis  circiter  CCC  eorum,  toros: 
XXIV  ei8  eripinnt  Ea  cum  Germanici  duces  in  s: 
ac  suorum  usus  vertere  conarentur,  nec  id  Trajif 
vani  facile  paterentur,  scilicet  tríumphum  ante  vi<' 
riam  canentes:  Sigismundus  Prínceps  interposoit^ 
ac  aequali  tormentorum  divisione  facta,  ea  qiuí 
suam  rationem  cesserant,  in  Transylvaniam  confei? 
referenda  curavit.  Certamen  illud  ad  serum  tf 
diei  productum  ipsa  nox  diremit.  Ita  utríque  se 
castra  recepere  his  aninűs,  ut  postero  die  pugnac' 
staurarent  neutrique  terga  verterent,  donec  ins  ie? 
randi  Marté  iudice  definiretur.  Ea  nox  propemoi- 
inaomnis  acta  est,  cum  utrobique  crebrís  vigiliir^ 
stationibus  dispositís  insequentem  omnes  díem 
citi  expectarent,  veluti  Martem  vitae  necisqne  ^ 
arbitrum  adituri.  Postero  die,  vixdum  illuxerat  •: 
utrinque  instructae  acies  adfuere.  Itaque  redioter 
tur  praelium,  sed  non  successu  superioris  diei.  Q^ 
enim  pedites  Stephani  Bathorei  circumventí  a  Bai^ 
ris  fuissent,  et  sero  iis  opem  ceteri  tulissent  t^ 
omnes  ad  unum  spectantibus  nostris  trucidati  se 
paucis  faga  elapsis,  qui  ad  cataphractorum  seonfin^ 
recepere.  Non  parva  hoc  spectaculum  consternaü* 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  277 

nostroB  aftecerat.  Quod  ubi  a  Sigismundo  cognitüm 
est,  ad  succurrendum  laborantibus  advolat,  suggerit 
fiubsidia,  suppeditat  fesBÍs  auxilium,  trepídantibuB  ia< 
damítat,  fngientes  in  ordinem  revocat,  níhilque  ex 
optimi  imperatoris  et  militis  officio  remittit.  Nunc  for- 
tes  hortatur  et  laadat,  nunc  corripit  ignavos  et  terrí- 
tat,  denique  omnibus  praesto  adest.  Proinde  ita  fervet 
ubique  Mártis  opuB,  ut  cuncta  sanguine  foeda  conBpice- 
res.  QuibuB  rebuBfactumest,  utquamyismagnautriuB- 
que  exercituB  eo  die  patraretur  caedeB,  Vngari  tamen 
superioreB  fuerint.  Ita  eo  quoque  die  defatigato  exer- 
citu,  nox  et  laBBitudo  praelium  diremit.  VtríBque  Be  in 
castra  revocantibuB,  vigiliae  stationesque  Burama  cura 
in  caBtriB  habitae.  Quum  dies  SabbathiilluxiBBet,  ne- 
uterqne  praelio  cederet,  prima  luce  inter  VL  et  VII. 
horam  pugna  atrocÍBBÍma  committitur,  eo  animo,  ut 
totis  viribuB  rem  utrique  experirentur.  Sed  obBtabat 
propoBito  SigiBmundi  Maximilianus,  nec  Bummam  rei 
praelio  committendam  cenBebat  YictuB  tandem  cohor- 
tationibuB  Sigismundi,  pedibus  in  eius  Bententiam  con- 
cedit,  ac  prima  acie  TrauBylvaniB  conceBBa,  ipse  cum 
robore  cataphractorum  a  tergo  subBiBtit.  SigiBmundus 
ea  re  laetus,  ultro  Bibi  primam  aciem  depoBcit,  eaque 
rite  dispoBita  buob  gravibuB  verbiB  hortatur,  neinitam 
prioribuB  diebus  victoriam  per  desidiam  et  ignaviam 
corrumperent,  pergerent  vincere  ut  coeperint,  cohor- 
tationibuB  obsecrationem  adiungit,  ne  Bibi  patriaeque 
dcBint,  cogitent  pridie  quam  bene  pugnarint,  quantam 
hoBtium  manum  protriverint,  quotieB  inclinarint  et  fu- 
derint,  quot  tormenta  aenea  ceperint:  praecaveant 
ne  BudoreB  hactenuBeffusostolerataquepericulaomnia 
in  irritnm  effundant  Non  qui  magna  coeperint,  sed 
qni  coepta  gloriose  terminarínt,  laude  diguo^  ^\i%m 


278  10.  DECIl  BABOVn 

sciant.  Ponant  ante  ocnloB,  qnaecunqueipsosperk: 
manebnnt,   bí  male  dimicarint,  varia  inortis  gtr 
diram  uxorum  liberorumque  servitütem,  nltíma  re 
excidia,  raptns  virgínum,  et  fanda  infandaque  on 
Haec  omnia  nnins  diei  laboré  evitarí  posse.  Pri 
orare  ac  per  Denm  hominmnqne  fidem  obsecnrt.: 
solita  se,  pátriám,  liberos,  nxores  ac  fortunas  virr 
redimant,  et  in  perpetaam  libertatém  yindicenl  E 
edictis  et  universis  copiis  rite  instructís  edictira  p 
mulgat,  uti  suam  quisque  statíonem  observet  ion- 
torum  praesentiam  expectet,  inrapinas  ne  Beeffa^ 
quae  si  praecepta  constanter  fnissent  obserysí^i^ 
illó  die  praeclaríssimamnostrí  de  barbaris  vict(^^ 
post  homines  natos  reportassent.  Nihilo  seciüs  et:*: 
purati  Caesaris  Turcarum  suos  praemiis,  poUtóö- 
nibus  ac  minis  incendunt,  ut  omnia  perpeti,  qm 
die  Vngaris  cedere  mailent,  proindelastrantntnio: 
cornu,  et  gravissimiB  omnes  edictis  adfortiterpiig'^ 
dum  hortantur.  ItaqneXXVI.octob.  datopngnae?: 
nostri  strenue  prociirrunt,  irruentesque  Barbarcü  * 
titer  excipiunt.    Interim  Tartari   lentis    proccss 
progredi,  ac  paulatim  nostros    quaquaversnm  ár^ 
dare.  Postquam  aliquot  horamm  velitationibnspiir 
tum  esBct,  et  aliqnamdiu  spe  pari  dimicatum,  mK 
ubique  strage  oborta,   seu  serio,   seu   ex  comp? 
Barbari  terga  vertunt,  ac  nostris  strenne  inseqi:^ 
bns  magnó  cum  impetu  cedunt.   Instant  fiigieDt: 
nostri,  ac  dissolntís  ordinibns  certatím  in  eos  d^ 
vinnt,  ac  CIX  tormenta  hostíbns  adimiint.    Ad  ! 
omissis  post  tergum.  quod  minimé  omnium  fíeri  o 
tebat,  tormentís  bellicis,  rati  BarbaroB  sine  xaon 
fagituros,    castra  invadnnt,  eaque  pretíoBisaimis 
basque  rebus   ad  miraculum  usque  referta  dirip: 


DE  BEB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  279 

re  visa  Janizari,  qni  in  tentoriis  praesidii  causa 
ícti  fnerant,  quum  nuUum  fugae  sibi  locum  esse  re- 
um  animadverterent ,  revocatís  animifi  coepere 
[nentís  intouare  in  eos,  qni  fngientes  Barbaros  in- 
nebantnr.  Qnod  cum  magnam  stragem  nostris  in- 
ret,  ex  altéra  verő  parte  Tartari  adnrgerent,  et  Ci- 
si  Bassa  cnm  eqnitatu  sno  a  latere  nostros  invade- 
,  coepere  primnm  pauci  aliquot  cataphracti  Ger- 
DÍci,  mox  etiam  Transylvani  ac  Vngari  retro  fugám 
ipere.  Qna  re  animati  Tnrcae,  cnm  qni  in  castris 
nt,  tum  qni  fngam  arripnerant,  snblato  ingenti  cla- 
re  in  nostros  redennt,  eosque  magna  secnritate 
edi8  diripiendis  intentos  ex  improviso  adorínntnr. 
l  et  ii  qni  nltra  castra  iam  sese  proripnerant,  eo  re- 
ant,  et  cnm  statariis  qnibnsdam  vexillationibus, 
le  in  eos  nsns  semper  seorsim  in  quodam  colle, 
alaBassadnce^rnbeisinsignitaevexillis,  immotae  ad 
isqne  temporis  momentnm  constiterant,  in  nostros 
ientes  irmnnt.  Ita  Purpnrati,  cnm  prima  signa  iam 
e  capta,  et  caesis  praefectis  milites  (in)  Christianos 
cant  effundi :  nostri  re  inopinata  territi,  ad  qnos  et 
)  fngerent,  haud  satis  adhnc  gnari,  praedis  etiam 
I  diripiendis  íntenti  erant,  tanta  cnm  secnritate,  nt 
1  tam  alins  haec,  alins  illa  tabernacnla  in  rationem 
ninomm  suornm  occnparet,  et  praefixis  hic  illic 
)tis  occnpantinm  ea  főre  diceret;  quae  dnm  ante 
toriam  partinntnr,  ecce  Barbari  adsnnt,  et  grave 
lelinm  instanrant  Caeduntnr  nostri  a  nnmerosamnl- 
idine,  et  Tartaricarum  sagittamm  imbribns  obmnn- 
,  capiuntur  signa,  et  in  fngam  omnes  iam  semel  or- 
les  vertnntnr.  Ea  re  visa  inclamitat  Sigismnndns 
inceps  omnibns,  ac  ne  partam  semel  victoriam  te- 
re perdant,  obsecrat,  vexillnmque  suum  conspicno 


280  10.  üEcn  BAROvn 

in  loco  8Í8ti  iubet  Sed  com  panicufi  omnes  tem:: 

ce88Í88et,  ingruentíbuB  iamiam  Barbaris,  nt  iniiá' 

86  re8ervaret  tempóra,  ex  caatris  ipae  quoqoeexor. 

et  comitantibus  eum  Petro  Huszár,  Casparo  Kán 

et  pauci8  alii8  sensim  8e  ad  8U08  reeepit  Fqbos  uo 

t08qne  Chr]8fiano8  ad  vesperam  nsqne  bo8tes> 

quuntur  ac  caednnt,  mox  tenebri8  impedití  m  car? 

per  noctem  rediere.   Qnodsi  nox  fagientea  non  jre 

xi88et,  nae  illó  die  maxima  po8t  bominnm  wmm 

8trage  Christiani  affectí  foissent.  Sed  tenebristeen 

ca8tra  8e  recepemnt,  ac  incenao  Principi8  tabenad 

ablatÍ8qne  rebns  pretío8ÍoribnB,  qua  cnique  proiic: 

et  commodÍ88Ímnm  fűit,  nuUo  iam  tunc  nlterins  p<> 

quente,  diffngerunt.   Quodai  resumptís  animis  cük 

non  de8erui88ent :  non  est  dubium,  quin  victorian:* 

tero  die  redintegraturi  fuerint  SedDeo  obsaperU 

avaritíam  et  cetera  nefanda  Cbristianomm  fiagítu 

iustam  iram  succenso,  tantus  omnes  pavor  occi;i^ 

rat,  ut  quamvis  omnes  resistendum  et  obviam  Bit 

rís   recurrendum   clamitarent:   nemo   tamen  ic^ 

exemplo  confirmarit,  sed  omnes  ad  unum  effasah 

sibi  consulebant.  Quo  factum  est,  ut  magna  e^^ 

parte  dilapsa .  plerique  pedites  tam  Germanl  cl 

Vngari  in  foga  perierint,  et  dum  alii  aliospraevd 

conantur,  magnam  ultro  sibi  stragem   accersÍTeni 

Quamvis  autem  cruentissima  victoria  Turcís  ceseej 

fogatis  nostris,  et  castris  direptis,  eorum  tamen cac' 

fere  maior  fűit,  quam  Cbristianorum.   Quippe  Tri 

rum  ad  XXX,  alii  scribunt  ad  LX,  ChristianonuD^ 

circiter  millia  caesa  referuntur.  Caesarem  ibi  ^ 

buisse  rumor  fűit,  sed,  uti  postea  compertnm  est  i 

nus.  Periere  tamen  e  purpuratís  Bassis  et  Begis^ 

rísque  primoribus  Turcarum  complures.  £  Gensl 


DK  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  281 

inter  alios  dno  fratres  Holsatiae  Príncípes,  quorum 
cadavera  Chrístianus  Anhaldinorum  Prínceps  maximae 
indolis  LeucBOviae  postea  tumulavit.  Item  VenceBlauB 
Poppelius,  Prettipskius,  Pomeranorum  Brandebnrgen- 
sinm  eqidtum  magister,  dux  Bavarorum  (?)  Plettenber- 
gíus,  ex  legionibns  pleríque  centuriones,  praefectí  ac 
signiferi.  E  Transylvanis  periít  Sigismundus  Csáki 
nostrae  in  Germania  peregrinatíonis  comes,  Michael 
Gziereni ,  Volfgangus  Bornemisza,  loannes  Polyák, 
et  complnres  alii,  qnorum  catalogum  recensere  Ion- 
gum  foret  In  iis  fuere  et  Caspar  ac  loannes  Decii 
populares  mei,  qui  Debrecino  ad  praelium  profectí 
ac  peditum  cohortíbus  adinncti,  sponte  pulcram  pro 
patria  mortem  obiere.  Campus  Keresztesiensis  ex  in- 
signi  clade  illustris  est  habitus,  cadavera  Tnrcamm 
ab  iis  terrae  snnt  mandata,  cetera  in  íngentes  acer- 
vos  accumulata,  donec  a  canibus  vicinarüm  regionum 
absumerentur,  ita  ut  compluribus  eomm  in  rabiem 
actis,  hand  tnto  locns  is  ab  hominibus  freqnentari  pos- 
set.  In  saxorum  morém  locus  is  adhuc  ossibus  oper- 
tus  est,  nec  terra  ibi  coli  citra  crebram  armorumin- 
ventionem  uUo  pacto  potest  Maximilianus  cum  expe- 
ditissimis  catapjbractomm  Lencsoviam  versus,  mox. 
XXIV.  novembr.  cum  sex  cisiis  Viennam  appulit, 
ibique  Schwarzenbergium  cum  quibusdam  aliis  prae- 
fectis  invenit.  Prínceps  Sigismundus  primum  Tokai- 
num,  mox  inde  in  Transylvaniam,  quanto  potuit  ocius 
redíre  festinayit,af&rman6solamGermanicorum  equí- 
tum  fugám  huius  rei  causam  fnisse.  Sed  et  Turcarum 
plerique  rati  se  victos,  effusissima  se  fuga  prorípue- 
nint,  et  qua  cuique  proximum  fűit,  diffngerunt.  Ea  re 
divulgata,  Sinanus  Bassa,  quem  Caesar  Agriae  prae- 
f eoerat,  arcem  ac  oppidum  refecit,  ac  decem  millium 


282  10.  DEcn  BABOvn 

praesidío  monivit  Sed  cognito  errore  Tartari  cat 
ntraque  tam  Turcarnm  quam  VDgarorom  diripr 
quae  totó  triduo  cum  tormentÍB  ac  tentoríis  im. 
iacuerant;  sed  et  Caesar  cómploribus,  qni  foga  ^ 
consulnerant,  supplicio  in  terror em  alionun  afftr^ 
Tibifico  primum,  mox  Dannbio  Belgrádom  devár:: 
ac  inde  Constantinopolim  ingenti  praeda  onnstos.'' 
amiasis  eqnis,  camelis  ceterisqne  inmentis ,  victct 
gi8  quam  victori  símilis,  appulit,  sine  tympanis.  t 
bis,  vexillÍB,  aut  aliia  laetítiae  signis. 


CAPVT  DECIMVM  QVARTVM. 

De  Tartaris  e  Transalpina  reptdsis^   Dransalpw' 
qtie  in  Turcas  expeditione  interrupta^  aüero  C? 
rum  afrctíre  interempto^felicibthsque  Jamzarii  k^' 
excnrsionihus. 

SasceptaroB  expeditíonem  in  Vngariam  H : 
metes  Caesar  Chamis  Tartaromm  mandaverat  r 
cum  una  in  Vngariam  proficiscerentur,  comunctb*: 
armis  et  animis  contra  Christianos  bellnm  gere^ 
Erant  duo  fratres,  Tartaromm  Cbami,  qaonuo  i 
minor  natu  nomine  Pincion,  sponte  se  Caesari 
XXX  expeditissimorum  Tartaromm  millibus  coir- 
xit,  et  strenuam  Caesari  Turcico  operám  in  pn: 
Agriensi  navarit.  Tanta  enim  audacia  rem  ibi  g^ 
mnt  Tartari,  ut  praecipuam  victoriae  landem  oms^ 
consensu  ipsi  reportarint,  Interim  Chamns  1^ 
roram  maior  natu,  Eazikerei,  qui  superiorum  ann^^ 
dade  edoctus  cunctantius  in  Vngariam  progredi^' 
tor,  ne  sua  cessatione  magni  Turcamm  Impera^ 


DE  BEB.  VNG.    DEC.  X,  L.  X.  283 

indignationem  sibi  conciliaret,  coacta  magna  Tartaro- 
rum  manu  in  Moldáviám  irrumpit,  ac  inde  vel.eo.  quo 
venerat  itínere  mrsus  in  Vngariam  irrumperc,  ve  sal- 
tem  per  Transalpinos  Transylvaniam  adoriri  conatur. 
Ea  re  andita  Stephanus  Boczkaí  contínno  ad  arma 
cunctos  vocat,  ac  Georgio  Borbély  et  Benedicto  Mind- 
szentío  in  Transalpinam  missis,  fines  provinciáé  ar- 
matis  complet.  Fervebat  tota  Dacia  bello,  ac  ne  Prin- 
cipe  ad  opem  Agriensibns  ferendam  profecto,  barbára 
gens  in  vacuas  provincias  emmperet,  magnó  ubique 
cum  tumultu  metnebatnr.  Matronae  ac  pneri  einlati- 
buB  omnia  complebant,  et  cnncti  de  foga  iam  cogita- 
bánt.  Sed  ecce  cum  Tartari  Transalpinis  iam  ad  fan- 
ces  Alpiam  redactis  in  Transylvaniam  irrumpere  conan- 
tnr,  rumor  affertnr  ad  Chamum,  PolonoB  atqne  Eoza- 
kos,  Moschosqne  magnó  numero  coiísse,  ita  animatos, 
nt  vei  in  Tartariam  irrumpant,  vei  manus  cum  ii8  con- 
serant.  Qua  re  audita  omnes  Tartaromm  copiae,  qnasi 
signo  dato ,  itinere  fugae  simili,  e  Transalpina  dif- 
fogere. 

Michael  Palatinus,  cognito  Tartarorum  discessn, 
copias  omnes  ex  praesidiis  colligit,  et  qnas  potest  e 
Transylvania  evocat,  eo  animo,  nt  traiecto  navibns 
Dannbio  in  Bulgáriám  Turcis  vacuam  irrumpat,  eam- 
que  deditione  capiat.  Mox  tormentis  in  maiorem  Nico- 
polim  (quae  ultra  Danubium  sita  est,  urbs  et  ampli- 
tudine  et  munitione  haud  contemnenda)  directis  dies 
noctesque  intonat.  Sed  quominns  Danubium  transierit, 
urbeque  potitus  fuerit  insperato  veredarii  adventu 
factum  est,  qui  e  clade  Agriensi  a  Principe  missus, 
rem  omnem,  uti  gesta  fuerat,  Michaeli  clam  significa- 
verat,  et  ut  in  provincia  se  contineret,  finesque  Regni 
costTA Barbáron  ío  Tbraciam  reversuTOi^  ta«e\nx^^v 


284  10.  DECII  BAROVn 

latinum  monuerat.  Ea  re  cognita  Michael  deditit 
Tnrcas  accepta  magna  pecuniae  samma  dimittii  f 
non  sine  grandi  mercede  hybemas  índncias  Barbö 
concedit.  Mox  nulla  re  memorabili,  ob  caasam  pai 
ante  commemoratam,  gesta  Tergoviatum  se  m^f 
militesqne  exaathoratos  in  hjbema  diniisit  Cses£ 
verő  Mahometes  ConBtantinopolim  reverans,  nt  oe 
gentíam  maioris  Tartaromm  Chami  castígaret^  úí 
cato  Kazikerei  fratrem  eius  minorem  PincioDeni  ci 
Becom  ad  Agriam  fortiter  rem  gesseratjmperiopt^ 
fecit  Ea  re  commotns  Kazikerei,  ingentem  in  T^ 
indignatíonem  concipit,  omnemque  eis  amicitian  r^ 
nnnciat.  Qno  cognito  veritufi  Caesar,  ne  Tartari  U 
Musulmanis  inferrent,  minorem  Chamnm  e  medio  t 
lére,  huinsque  morte,  amissam  illins  gratiam  mol 
gere  statoit  Habito  igiturconcilioPurpuratomniP: 
cionem  Constantinopolim  ad  se  vocat,  et  tam  c(^ 
qoam  alia  ad  restitntíonem  eins  necessaria  se  ei  & 
ralissime  sappeditaturnm  pollicetur.  Sed  cnm  novh 
ílle  Chamns  ex  amícorum  literis  agnovisset^se,  si  C 
stantinopolim  iret,  interfectam  iri,  qno  se  verti 
ignams,  dnbitans  adhnc,  tandem  ad  Theodonun  í 
chornm  Dncem  confogere  statnit;  qno  cnm  poUi 
tionibns  illins  invitatns  pergeret,  a  fratre  intercej' 
atqne  capitís  snpplicio  affectns  fűit  Eodemmodot^ 
eins,  e  nobüi  Vngarorum  ad  Mnnkácsinm  Móricai"" 
gente  procreata,  cnm  qnatnor  filiis  et  dnabns  filU- 
perdnellionis  damnata  atque  caesa  fűit  Act&  ^ 
haec  drca  finem  anni  CO.  10.  XCVL  Eadem  aesö 
ne  et  hanc  virtntem  gloriae  praemio  defraudemi^ 
rarius  qnidam  Iani£ams,  cnm  natione  esset  Vng^' 
abinrata  Mahometis  religione,  ín  qnam  amplecten 
adactns  fnerat,  ad  Transylvanos  cnm  uxore,  cof^ 


{ 


DE  REB.  VNG.  DEC.  X.  L.  X.  285 

ac  libéria  Varadinura  profugit.  Is  documentum  fidei 
ac  militaris  scientíae  editnnis,  assnmtis  CL  militibus 
Segedinum  versus  profectns  est,  copiasqne  Caesarís 
Agríam  tum  petentes,  quae  VIII  millia,  qua  eqnitüm 
qua  peditum  contínebant,  in  deserto  Segediensi  ad 
lacum  Piri  sic  dictum,  excelso  animo  adortus  est.  Mox 
re  explorata,  cohortatas  milites  pagnae  signum  dat, 
ac  vicies  et  quinquies  hostes  e  castris  eiicit,  tabema- 
culisque  disiectis,  quadringentos  et  LXXX  eorum 
tnicidat.  In  iis  fuere  dno  Alai  Bassae,  unus  Begus,  et 
unus  item  Aga  Janizarorum ;  capti  sünt  sesqui  mille 
corrus  cum  tormentis  complnribus,  XL  planstra  the- 
sauro  onusta,  qnae  tamen  anferri  non  potuere.  Capta 
snnt  signa  CLXII,  quibus  onusti  ovantesque  nostri 
Varadinum  rediere.  Quod  ut  tam  pauci  nostrorum  ten- 
tare  auderent,  animati  fuerant  feliéi  einsdem  ducis 
snecessu,  cuias  anspiciis  non  ita  multo  ante  Segedi- 
num  versus  excurrerant,  et  cum  septingentis  equitibus 
Gynlensibus  praelio  decertantes,  quinquaginta  eorum 
trucidaverant,  et  magna  cum  praeda  redierant. 


286  10.  DEcn  BAROvn 


DECAS  VNDECIMA. 


LIBER  PRIMVS. 


CAPVT  PRIMVM. 

De  Comitiis  AlbensibuSj  et  abitu  Principis  ad  L^ 
rem  Germanicum^  ac  reditu  eiusdem. 

Appetebat  iam  annns  salütis  MDXOVU,  a 
Princeps  Sigismundusad  XXV.  diem  decembmcei 
tia  Albam  indicit.  Ibi  non  de  pace  cum  Tnrci! 
eunda,  nti  apes  omnium  fnerat,  sed  de  tríbnto  Ori 
bns  indicendo  publicaqne  Regni  concordia  tnenda  fi 
silium  babitum  est.  Qnnm  autem  Princeps  ad  C^^ 
rem  proficisci  cogitaret,  ne  quid  se  absente  )íid 
Transalpinae  Palatínus  de  foedere  cum  Tnrds  i 
undo  tentaret,  missís  nunciis  Albam  eum  eyocái 
cognita  Principis  voluntate,  quum  Albae  anteal 
fuisset,  libenter  paret,  splendidoque  comitatuee^ 
itíneri  se  dat.  Qua  re  accepta  Saxopolim  osqne  R 
ceps  obviam  ei  Proceres  mittít,  et  quam  potest  \Á 
rificentíssime  Albam  deducendum  curat.  Inde  seti 
cum  eo  habitís  deliberatíonibus,  ne  per  absentíais 
latíni  res  provinciáé  turbarentur,  paucis  post  dia 
magnifice  donatum,  ac  ingentíbus  promissis  ^t 
tum  in  Transalpinam  remittít.  Ipse  assumptis  §d 
Stepbano  Jósika  Cancellario,  Casparo  Komis,  I^ 
trió  Napragio  EpÍ8copo,Pancratío  Sennyeio  Aulael 
gistro ,     Nicolao  Apaffi  ,   Volfgango  (?)  Berned 


DE  REB.  VNQ.  DEC.  XI.  L.  I.  287 

^phano  Csakio,  Ladislao  Gynlaffi,  et  aliis  selectis* 
lis  quibusqne  primoruro,  per  fines  Vngaríae  et  Mo- 
iae  XVII,  februarii  cum  XII  cisiis  Pragam  profectos 

Datís  quieti  aliquot  díebns,  postquam  occnltas  ibi 
1  Caesaré  de  iis,  qnae  postea  consecntae  snnt,  re- 

admodum  tacite  deliberatíoae&  habnisset,  et  VI. 
rtii  aurei  velleris  torque  solenniter  ab  Imperatore 
gnitus  fnÍBset,  accepto  de  literis  Hazoni  Baaaae 
cio,  ne  quid  se  absente  turbarum  in  Provincia  Bub- 
etur,  incredibili  celeritate  domum  rediit,  camque 
t  peractom  Dominicae  Nativitatis  Sacmm  profectio- 
itíneri  se  dedisset,  ad  festum  Parasceves  in  Tran- 
raniam  salnus  atque  incolumis  rediit. 


CAPVT  SECVNDVM. 

literis  Hazoni  Bassae  ad  Principem  Transylvaniae. 

Reversns  igitur  domum  Princeps,  senatores  con- 
im  Albam  convocat,  accitoque  in  senatum  chauzio 
as  Hazoni  Bassae  recipit.  Is  cnm  Belgrádi  cum 
ua'copiarum  parte  resedisset,  et  in  omues  occa- 
es  intentas,  victoria  ad  persuadendam  Principem 
tendum  indicaret,  tabellarium  expedit,  et  literis  ad- 
inm  patheticis  ad  Principem  solita  cum  officiorum 
icitatione  scriptis:  Quum,  inquit,  Belgrádi  Rascia- 
im  ego  commorarer,  scripseras  ad  me,  Serenissime 
Lceps,  consentiente  tibi  Micbaele  Transalpinorum 
itino  te  nihil  malitiose  sponte  adversus  invictum 
rum  Imperatorem  molitum  fuisse,  sed  omnibus 
e  tumultibus  bellicis  Sinanum  Bassam  occasionem 
ibuisse.   Quum  autem  iam  ipse  e  rebus  humanis 


288  10.  DEcn  BABOvn 

excesaerit,  nihil  impostemin  impedit,  qnomiDiE 
antehac,  sic  porro  quoqne  obseqninm  splen^ 
Imperatorís  noBtri  portae  deferatís,  eosdemque  k 
et  amicos  nobiscnm  habeatis.  Meminerís  patrem  d 
Memhetem  Bassam,  patre  tno  ^bernacnla  regni 
tinente,  nsque  adeo  benevole  in  Transylyanisiii 
matnm  fuifise,  ac  tanta  diligentía  eam  defendisü 
hinc  e  Tnrcia  ne  avis  qnidem  male  in  vos  m 
avolaret:  tantom  abest  nt  hostiliter  provinciám 
a  qnodam  impeti  passus  fuisset.  Proinde  tni  isa 
est  fidem  patemam  meminisse,  einsqne  virtntí  ac  \ 
giis  insistere,  ita  utuniversum  genus  humaninní 
tibi  qnaeque  ominari  possit.  Eqnidem  profiteQ 
optími  patris  optimum  filium  esse,  ideoqne  inte 
me  ac  sincerum  censeri  capio.  Haec  est  sola  c 
qnod  etiam  de  te  ac  taa  virtnte  nonnisi  honorü 
coram  Imperatore  nostro,  qnotíescunqne  oecas 
obtulit,  censnram  tulerim.  Qnnm  nnper  Gyryi 
pons  in  Danubio  fuisset  factus,  credas  velim  m 
alia  de  causa  fnisse  exstructum,  quam  ut  eoimi^ 
Caesaris  copiae  traiectae  in  Trans\  Ivanos  dncer 
Sed  testőr  Deum,  me  solum  fuisse  pro  vobis  dtj 
torem  apudCaesarem,  quominus  provincia  tua; 
tur.  Imo  si  ad  pontem  Belgradensem  mature  isi 
venire  contígisset,  eum  quoque  interscindendnn 
sem.  Sed  sero  illuc  veneram,  cum  iam  bona  oá 
pars  pontem  transiisset.  Scio  te  saepenamerO| 
niter  ac  prolixe  mihi  scripsisse,  hasque  turbuj 
sasse,  cum  nuper  obsidionem  Tömösvariensei 
mittebas;  equidem  nihil  omisi,  quo  apud 
factum  tuum  excusarem,  ita  ut  quidquid  hac 
versus  invictam  eius  maiestatem  commisisti,  ita 
US  adiuvet,  Caesarem  (fecerim)tibi  id  totum  co 


DE  REB.  VNG.  DEC.  XI.  L.  I.  305 

totíus  Christiani  orbis  multum  interest,  et  meo  impri- 
mis  consilio  caveri  oportet.  Quum  enim  haec  regio 
imprimis  sit  horreum  Europae  ,  ac  propugnaculum 
Christiani  Imperii  circumvicinarumque  regionum  longe 
munitissimum,  summo  certe  studio  mihi  incumbendnm 
ín  id  fűit,  ut  mature  saluti  eius  ac  íncolumitati  pro- 
spiceretur.  Deinde  neqnaquam  vq3  latét,  quam  multi- 
plicibus  undique  circumiacentium  nationum  odiis  pe. 
tamur,  praesertim  verő  qua  rabié  Turcarum  prema- 
mnr,  qui  nihil  nnquam  antiquius  habent,  quam  uthanc 
provinciám  sub  iugum  crudelissimae  servitutis  mittant. 
In  hac  periculi  magnitudine,  ultimaque  defendendae 
patriae  necessitate,  equidem  nuUam  meliorem  rationem 
főre  putavi,  quam  ut  summo  Christiani  orbis  Imperá- 
tori curam  eius  resignarem ;  nam  si  conservari  adver- 
sus  tanti  hostis  molitiones  haec  regio  debet,  Caesareis 
opibus  atque  praesidiis  certe  longe  magis,  quam  ullius 
privati  hominis  patrocinio  servari  poterit  Nam  quod 
quidam  obiiciunt ,  inauditam  esse  hanc  rem,  omnibus- 
que  historiis  incognitam,  ut  quis  impérium  regni  sui 
resignet,  alterive  cedat;  multis  exemplis  id  falsum  esse 
demonstrari  potest.  Si  quis  enim  históriás  orientális 
atque  occidentalis  Imperii  legerit,  et  quidem  cum  in- 
tellectu  atque  iudicio  legerit :  comperiet  profecto  ne- 
qnaquam deesse  quam  plurima  exempla  huic  similia. 
Legimus  enim  Diocletianum,  Leoném  Isauricum,  Leo- 
ném iuniorem,  et  patrum  nostrorum  memória  Carolum 
Quintum,  ac  denique  nuper  admodum  Ducem  Bavariae 
impérium  resignasse.  Si  tantis  monarchis,  qui  longe 
potentiora  regna  gubernarunt,  licuit  privati  otii  gratia 
gubernaculis  se  abdicare,  quanto  magis  licebit  mihi 
pnblicae  salutis  causa  idem  facere,  praesertim  cum 
üli  privatis  rebus  studentes  otium  duntaxat  securíta- 

MONVM.  HVNG.  mST.  —  SCBIPTORES.  XVII.  20 


306  10.  DECll  BAROVn 

temqne  vitae  cum  iucunditate  coninnctam  sectati  l 
ego  verő  ob  pnblicam  patriae  salntem  id  faciaiE ! 
iiique  non  disputo  in  praesentiarum ,  qno  iare  J 
Transylvania  ab  Vngaria  sit  divulsa,  quave  rati 
Principes,  qui  me  in  gubeniatione  praecessenuit  [  i 
vinciam  hanc  gubernarint:  hoc  tantnm  dico  eíw^^ 
verő,  Tranfiylvaniam  inde  nsque  ab  initío  legitiij 
coronae  Vngariae  membmm  extitisse.  Qnid  b^j 
igitur  esse  potest,  si  qno  antea  ipso  inre  pertinuit^ 
dem  non  armis  ac  violentia,  sed  inre  legitimaqne  ié\ 
redncatui;  et  qnod  armis  a  snmmo  Christiani  'I 
Monarcha  repeti  posset,  id  legitimis  pactis  hp 
possessori  restitnatnr?  Eqnidem  per  aetátemníi^ 
rebns  interessé  non  licnit.  Vernm  non  dnbito  c(d 
res  ex  vobis  esse  eins  aetatis,  qni  et  meminemi 
interfaerunt  nnioni  illi,  quam  Divns  loannesSeo^l 
agitavit,  dum  esset  in  vivis,  sed  morte  praeve^^ 
ad  nmbilicum  perducere  non  potnit.  Possem  q  ] 
et  plures  hnius  mei  consilii  rationes  afferre,  se^! 
sapienti  uniuscniusque  vestrum  iudicio  cogitanG2^ 
relinquam,  ei  labori  supersedebo.  Qnod  supere^*^ 
me  ob  mnltiplices  invenilis  aetatis  naevos  tam  h^ 
dentia,  quam  aliis  módis  mnlta  deliqnisse.  q^ 
snmmo  hoc  fastigio  dignitatis  fierí  minimé  i^\*\ 
Sed  cnm  in  id  semper  meo  qnidem  iudicio  od 
nervis  dies  atque  noctes  incubuerim,  ut  Diviiü  1 
nis  glória  promoveretur,  saluaque  patria  sarta  i 
que  maneret:  aequum  certe  fiierit,  ut  ai  quidpij 
spem  vestram  evenerít,  id  mihi  hac  hóra  benip^ 
donetis.  Si  quis  mihi  obiiciat,  rigidius  me,  ac  st> 
quam  forte  decuisset,  impérium  exercuisse :  id  q 
non  díffiteor,  sed  interim  iustas  mei  conBÜii  n- 
habeo.  Praevidebam  enim,  ac  ipsa  re  depreheiK 


DE  REB.  VNG.  DEC.  XI.  L.  I.  307 

bre,  ut  nisi  eara  severitatem  adbibercni,  currusbovem 
xaheret  plurimaque  praepostero  ordiiie  gererentur. 
[d  verő  ne  fiere  t,  mei  muiieris  fűit  providere,  et  ne 
[^ontagione  morbi  sincera  pars  quoque  traheretur,  pu- 
txida  membra  tempestive  resecare.  Equidem  in  poste- 
rum  quoque  ubi  ubi  terrarum  futurus  sum,  memóriám 
vestri,  nuUo  unquam  tempore  deponam,  sed  sedulam 
vestri  curam  etiam  absens  habebo.  Vos  interim  lior- 
tor,  ut  quam  fidem  duplici  iam  iuramento  Christiano 
Caesari  devinxistis.  eam  sartam  tectamque  ei  semper 
conservetis.  Haec  cum  dixisset,  lacrymantibus  prae- 
dolore  oculis  finem  perorandi  fecit,  tanto  cum  omnium 
dolore,  ut  pauci  lacrymas  tenuerint.  Respondit  nominc 
ceterorum  legatornm  Stephanus  Zuhai  í^piscopus  Va- 
ciensis,  paucisque  praemissis :  Sicut,  iuquit,  datis  lite- 
ri8  Caesar  Rudolplms  obnixe  institit,  ut  mutató  hoc 
profectionis  consilio,  in  gubernatione,  serenissime  Prin- 
ceps,  perseverares :  ita  nos  quoque  hac  bora,  quam 
possumus  humillime  oramus,  ut  in  hac  nobilissima 
provincia  permanendo  inchoatum  semel  victoriae  con- 
tra  Barbaros  cursum  feliciter  continues.  Cum  haec 
Zuhai  diceret:  Princeps  magnis  cum  suspiriis :  Sero, 
inquit,  sapiunt  Phryges.  Is  interruptam  continuaturus 
orationem :  Quandoquidem,  inquit,  in  proposito  profec- 
tionis perseveras,  Princeps  inclite,  ex  eo  colligimus 
divino  quoque  fato  hoc  ita  esse  constitutum.  Qua- 
propter  boni  Caesar  quoque  noster  consulit  prompti- 
tudinem  vestram,  ac  re  ipsa  ostendet,  et  te  tuamque 
dignitatem,  et  populos  tuos  singulari  sibi  curae  atque 
cordi  főre.  Respondit  Princeps,  interpositam  eorum 
protestationem,  -et  ad  remanenduni  invitationem  nimis 
iam  seram  esse.  Se  quidem  in  fide  Caesari  data  con- 
Btantissime  perseveraturum  esse.  SedCaesatte  tuiwöi^^ 


308  10.  DEcn  BÁBOvn 

esse  oflRcii,  eam  huius  provinciáé  curam  haberc  i 
qnid  iure  in  ea  desiderari  possit  Eam  enimcs^el 
provinciáé  dignitatem,  eaque  cum  laude  ope^aDi^  i 
bello  Turcico  navasse,  porroque  uavatnram  es>e  i 
nulli  totius   orbis  terrarum  Regioni  sit  ullo  m  \ 
secunda.  His  ultro  citroque  habitis  sermoDÍ1)ii?  ^ 
sponditpnbliconomineOrdinum  Regni  Demetrii ' 
pragius  Episcopus  atqueCancelIarins :  magnó  iu.'^ 
mi  dolore  accipere  Ordines  valedictionem  PriB  i 
qnem  ipsi  ut  filinm  enutríverint,  utque  patrem  colii:  i 
Sed  qunm  non  deceat  sapientes  eins  ratíoneseicTi 
acliquidius  inqnirere,  se  gratias  ei  pro  patent- 
bematione  agere,  veniamque  suorum  erratonm:i 
cári,  ac  non  solum  perpetnam  eius  memóriám  ítí 
mente  retinere  velle,  sed  Deum  quoque  orarCjiitK 
cipis  mentem,  consilia  ac  actiones  omnes  cleni 
regat,  atque  gubernet  Princepsadbaec:  Hacteuijf 
quit,  Princeps  vobis  atque  Dominus  haereditariö 
titi:  imposterum  nonmeDominum  ac  hernra  vobi* 
benevolum  atque  amantíssimum  fratrem  atque  - 
cum  semper  et  ubique  főre  profiteor.   Si  quid  e? 
quo  vobis  universis  ac  singulis  ex  animi  vestrí 
tentia  gratificatus  sum,  ac  publice  vei  privátim  p: 
est  quod  et  ego  mihi  gratuler  et  vos  illustri  gratíá 
piatis.  Sin  verő  quid  commissum  est,  vestraee^ts^ 
tatis  id  totum  mihi  condonare.  Haec  cum  dixisse: 
secus  omnibus  atque  vivam  eius  sepulturam  l:: 
dolore  atque  deploratione  prosequentibus,  acntu"- 
amplius  vivum  eum  visuros  prae  nimia  moestifcs 
lantibus,  ipsémet  quoque  lacrymis  obrutus,  in  int 
conclave  se  recepit. 


DE  REB.  VNG.  DEC.  XI.  L.    II.  309 


LIBER    SECVNDVS. 


CAPVT  PRIMVM. 

De  expeditione  clanctUaria  adverstts  laurinum  a 
Christianis  sttscepta. 

Excepit  tristem  hanc  actionem  faustissimus  nun- 
tius  de  capto  laurino,  qiiod  iisdem  diebiis  Adolphus 
ComesSchwarzenburgicus  et  Nicolaus  Palfius  mira  Dei 
providentia  ac  singulari  stratagemate  in  potestatem 
Chrifitianorum  redegere.  Tentata  enim  irrito  conatu  op- 
pngnatíone  laurini,  acccpta  non  cxigiia  clade,  Comi- 
tcm  Schwarzcnburgicum  Imperátor  ad  se  vocaverat, 
eumque  Prága  ad  stragem  Barbaris  quocunque  piodo 
inferendam  faustis  ominibus  summo  cum  imperio  in 
Vngariam  ablegaverat.  Is  memor  mandati,  animad- 
verso  quantum  periculi  a  lauricnsibus  Turcis  non  so- 
Inm  reliquiis  Vngariae,  sed  etiam  tóti  Gcrmaniae  in- 
cumberet,  omnem  animí  intentionem  ad  cius  expugna- 
tionem  applicare  statuit.  Itaque  Comarum  profectus, 
in  íd  imprimis  omni  cura  atqne  vigilantia  incubuit,  ut 
tormentum  illud  ligneum  a  Francis  primum  mirando 
prorBüs  artíficio  his  proximis  annis  inventum,  quam 
posset  occultissime  conficiendum  curaret,  cuius  impin- 
gendi  quae  sit  ratio,  nec  nisi  a  paucissimis  scitur,  nec 
8i  sciri  etiam  posset,  publicis  literarum  monimentis  ad 
notitiam  multornm  propagandum  videretur.  Hoc  igitur 
tormente  confecto,  alterum  id  fűit,  in  quo  satageret, 


310  10,  DECII  BAROVU 

ut  per  captívos  ac  exploratores  Turcicos  ioxta  at 
Vngaricos,  aliosque  rusticos,  quibas  libera  hhc  i 
commeandi  facnltas  erat,  de  omnistataportanunjc 
pugnaculorum,  transituum,  viarum,  semitarum,  ci  i 
tíam,  qni  tam  extra  qnam  intra  civitatem  sünt,  cer 
cognoBceret.  Quod  ubí  praestitum  est,  qnnmnostii 
piosa  ni  ve  et  flnvionim  inundatíone  variisque  ver 
rnm  tempestatibus  impedirentiir :  tamen  quampos:: 
occultissime  copias  Comarinum  convenire  iobect. 
iis  faere  mille  selectissimi  equites,  totidemqne  pc'! 
Vngarici,  nongenti  Galli,  totidemque  VallonesJ 
Strigouienses,   et  L   Comaromienses  Germani  k 
phracti.   Cum  his  igitur  copiolis  XXVII.  Mártii' 
marino  horam  circiter  primam  pomeridianam  iter 
pinnt,  et  poute,  qui  praecedente  eius  diei  nocte  in ! 
nabio  velocissime  ex  navibas  compactns  erat  P- 
bium  faustis  ominibns  traiiciunt.    Simulac  enim  r 
Comarino  solueránt,  extemplo  duae  aquilae  eier 
supervolitare,  et  non  parvo  intervallo  progredir: 
subsequí  conspectae  fuerunt.  Quibus  in  aerein 
psis,  alia  rursus  (quod  mirere)  aqnila  superveii*:  ^ 
frustum  carnis  rostris  tenens  capíti  Nieolai  Pali 
cide  Bupervolitans  deprehensa  est.   Quo  viso  P^*' 
boni  id  ominis  loco  accipiendum  ratus,  occasione 
sumpta,  milites  omnes  bono  esse  animo  inssit  Ib 
cessit  et  pica  quaedam,  quae  virgulam  ore  tenerr 
diu  enntes  comitare  visa  est,   donec  ád  ripamí 
cniasdam  pervenissent.  Ibi  virgulto  piacidé  depo>it 
aeremse  sustulit.  His  auspiciis  in  meliorem  spemc? 
tam  duces  ipsi,  quam  milites,  confestim  anteclI^ 
expeditissimos  equites  qnaqnaversnm   dimittunt 
que  mandant,  ut  vias  omnes  atque  transitus  (obsitk' 
quibus  laurínum   ituros  attentissima  cura  obser 


DE  REB.    VNG.  DEC.   XI.  L.  II.  311 

ue  in  itinerc  ab  hostibus  indicium  advcntus  iiostrorum 
acciperetur,  ac  re  cognita  omnis  conatus  in  írritum 
cederet. 


CAPVT  SECVNDVM. 

De  acie  Chnstianorttm  in  irruptione  laurinensi  oh- 

servata. 

Traductis  Danubio  copiis  Comes  Schwarzenbur- 
gicus  hanc  rationem  ordinandi  exercitus  inivit,  ac  ut  a 
diversae  natioiiís  militibus,  qui  aderant,  intelligí  pos- 
set,  Bcripto  latiné  promulgato,  ita  singub's  ac  univer- 
8Í8  statíonem  assignavit.  Primum  omnium  ubi  admoe- 
nia  urbis  perveniretur,  Gempius  Vabacurt  cuin  sua 
centuría  frontem  tenere,  ac  instrumentum  illud  ligne- 
um,  cui  nomen  est  petárda,  cancellis  portae  applicare 
ac  citra  moram  inflammare  debuit.  Cancellis  disiectis, 
aedilis  Lamarsius  cum  sua  cohorte  grandem  petár- 
dám portae  ipsi  admovebit,  et  validissimo  impetu  ím- 
primet.  Eo  facto,  portisque  disruptis,  Vabacurtius  cum 
sua  centuría  confestim  irruet,  fortissimeque  instabit 
donec  ad  ulteriorem  portarum  partém  perrumpat,  ob- 
viisque  hostibus  acerrime  obsistat.  Huius  ceuturiae 
vestigiis  vicegeneralis  Oberburgius  ,  cum  quatuor 
cohortibus  Vallonum  et  Gallorum  insistet,  ita  Vaba- 
curtio  ulterius  progresso  Oberburgius  animose  se- 
quatur,  coniunctisque  viribus  ad  omnes  locorum  occa- 
fiiones  intenti  alteram  quoque  piateam,  quae  fórum  a 
dextra  parte  respicit,  velociter  occupent.  Obcrbur- 
gicas  cohortes  sequantur  aliae  duae  Gallorum  tur- 
mae,  Vallonum  duae,  qui  ut  primum  portám  pervaae- 


312  10.  DEcn  BABOvn 

rint,  dextram  petent,  et  plateam,  quae  prímnm  oc^; : 
rit,  ac  fórum  versus  porrigitur,  occupabnnt,  occnp: 
tamqne  taebnntnr,  snmmoqne  conatu  iddabnnt  opera" 
ut  foro  potíantur,  et  proximos  qnosqae  vicos  at  i". 
angiportna,  ín  qnos  inciderint,  obtíneant.  Dehinc  tor.- 
Vngarornm  peditatas  a  dextera  sinistraque  part: 
qnam  potest  celerrime,  omni  contentíoiie  yallnm  petr^ 
ac  in  id  snmma  ope  nitetur,  nt  inprimis  YogaricuiD  ei 
Caesarenm,  qnae  duo  comua  Albaeregali  smit  opp^ 
sita,  obtíneant,  ac  ita  totum  vállam  in  suam  pot^u 
tem  redigat.  Vngaros  excipiet  Don  Lopez  cohors  lu 
lica,  quae  similíter  ut  Vngari  vállam  capessent  í 
Vngaris  subsidium  ferent,  contínuatísque  viribus  t^ 
valló  potíentur*  Hos  sequetur  cohors  de  StrasoM 
qui  ut  prímum  cum  suis  portám  transierít ,  prom^ 
ad  laevam  pedem  figet^  nec  inde  quoquam  nisi  im^ 
récédet.  Tandem  cum  universo  Gallorum  VallonnE 
que  exercitu  reeiduo,  peditatuque  Germanico  Conrí 
ipse  Schwarzenburgicus  ingredietur,  et  recta  in  fona 
contendet,  ut  inde  labo  rantibus  in  omnes  partes,  é 
necesse  fuerit,  opem  ferat  Comitis  agmen  excipií 
Gallica  cohors  equitum  von  de  Huyn,  qui  cito  cin^i 
ad  fórum  contendet,  illudque  conserta  mana  BarW 
extorquere  conabitur.  Hos  Dominus  de  Verlein  cc 
sua  compania  sequetur,  qui  relicta  porta  proximin 
spatium  inter  domos  et  vallnm  occupabit,  et  ad  h 
nubium  usque,  nisi  pugnae  necessitas  impedieritfr 
cedet,  ac  in  hoc  incumbet,  ne  Barbarus  in  uUa  civiu 
tis  parte  sese  coUigat,  copiasque  suas  conglobet.  >^ 
colaus  Palfius  cum  ungarico  equitatu,  et  tribus  tuná 
cataphractorum,  in  campo  ad  utriusque  fortunae  eves 
tum,  extra  portás  urbis  consistet,  et  advigilabit  ne  ^^ 
urbani  Turcae  erumpant  atque  evadant,  vei  finitis 


DE  REB,  VNG.  DEC.  XI.  L.  n.  313 

süppetias  laborantíbus  ex  improviso  apportent.  Cur- 
rus  itídem  ad  portás  in  campo  consistent  cum  equi- 
tatU;  nec  índe  qnoquam  citra  mandátum  recedent. 


CAPVT  TERTIVM. 

De  capto  laurino. 

Acie  in  hunc  modum  exstructa  severissirae  Comes 
Schwarzenburgicus  tóti  exercitui  committit,  ut  simulac 
copiae  in  Toteneium  agro  convenerint,  suiim  quisque 
ordinem  sibi  praescriptum  tueatur,  nec  ante  victoriani 
praedis  rapiendis  sub  praeseutissimo  capitis  periculo 
inhiet.  Quibns  promulgatis  iter  confestim  laetis  auspi- 
ciis  ineunt,  et  ad  flnvium  Socolsa  perveniunt.  Eo  navi- 
bns,  loco  pontis  strato  copias  tradneunt,  et  bora  cir- 
citer  noná  serae  iam  noctis,  alium  itidem  fluviura 
transeunt,  ibique  noctem  traducunt.  Sequenti  die,  qui 
XXVIII.  mensis  Mártii  fáit,  Bummo  mane  circiter  bó- 
rám sextam*  ad  milliare  progressi  ad  dextram  se  con- 
vertunt  Nemetinum  versus,  et  in  vallem  descendentes 
eam  totamdiemadquartam  usque  boram  vespertinam, 
quam  potuit  occultissime  transigunt.  Tum  tandem  Co- 
mes Scbwarzenburgicus  praefectos  singularum  natio 
num  ad  se  venire  iubet,  illisque  propositum  suum  aperit, 
mappamque,  in  qua  situs  laurini  ad  amussim  delíneatus 
exstabat,  diligentíssime  demonstrat,  et  quem  quisque 
locum  occupare  tuerique  debeat,  severe  eis  inculcat.  His 
commissis  iter  ineunt,  et  seeunda  noctis  bora  in  eum  lo- 
cum perveniunt,  ubi  proximo  anno  castra  posita  faerant. 
Ibi  totó  exercitu  ea,  quam  supra  descripsimus,  ratione, 
instmcto,  Comitegue    Schwarzenburgico  ^  cum  «u\% 


314  lO,  DECII  BAROVII 

peditibas  Btrenue  per  paludínosa  quoque  lóca  prop 
diente  ad  montem  Raczenberg  appulerunt  lbirttTSii>í 
dinibus  omníbns  diligenter  dispositis,  atqne  nt  Ume*;. 
tes,  quam  pedites  locum  Buum  tueantnr  amice  admoiii:^ 
quantapossünt  taciturnitate,  qunmcírcitercentamp^ 
BUS  ponti  appropinquassent,  conBistunt  Ecee  aníri 
quum  totam  eam  noctem  Inna  obBcnris  nnbibus  oW 
latuisset,  Bnbito  tam  clare  emicuit,  nt  omnes  ad  odei 
praeBcntiBsima  formidine  fuerint  correpti,  ne  excnbi 
reBTurcicifrandemBnbolfacerent,  nec  tam  anim(m< 
natuB  e  Bnperiori  loco  a  vigilibnsdeprehenderentcr.r: 
inde  nniversoB  confestim  Schwarzenburgícns  atqiie?^ 
fins  ad  piám  pro  felici  itíneris  snccessn  preeatio: 
hortati  fnere.  Quod  cnm  factnm  fnÍBBct,  snbítocaligí  őv 
Ba  ita  Innam  coelnmqne  nniverBnm  contexit,  ac  tendi 
involnit,  nt  omnem  arcis  cnBtodibnB  rernm,  quae  ü| 
gererentur,  prospectum  adimeret  Qna  re  visa  ú&- 
Deo  nníverBÍ  gratiaB  agnnt,  tenebrisqne  tecti  poé 
lum  ad  traiectionem  fossae  iam  antea  comparatuni  '■ 
pedinnt,  eoqne  foBBam  transgresBi,  petárdám  c^ 
lÍB  portamm  applicant,  atqne  inflammant.  Ita  camt  i 
portamm  dÍBiectÍB,  grandiorem  petárdám  portae^ 
movent,  ac  ingenti  cnm  Bonitn  explodnnt.  Qno  t^l 
portiB  omnibns   momento  temporÍB  prorsna  disic 
VabacurtinB  irrnmpit ,   enmque  ceterae  cohortes 
diné  citra  omnem  tergiverBationem  atqne  moram  ^l 
Beqnnntnr.  Barbari  qni  in  excnbÜB  erant,  tacitan«> 
rnm  susnrra,  tantiqne  numeri  hominnm  mnssitat  i 
inaudiverant ,   praemiBsi    enim  erant   aliqni  lin-i 
Turcicae  periti,  qni  commeatum  affore  dicerent,  5<i 
simul  sponBam  filii  Aronis  Agae  Budensis  secac 
ductnros  commemorarent    Sed  velocitate   nostr 
praeventi  rem  ceteris  signíficare  non  potiierant  ) 


DE  REB,  YNG.  DEC.  XI.  L.  IT.  315 

--'  eo8  dies  pro  festis  habiierant,  omnique  commessationiim 
-  et  tripudiornm  laetitiaeque  genere  transegeruiit.  Eo 
s-  factam  est,  ut  Barbarorum  pleriquc  somno  vinoque  sc- 
^  pnltí,  vix  crapulam  excutere  potu  érint.  Coierant  tamen 
:   agmiuatim  non  pauci ,  ac  ingenti  cum  eiulatu  atque 
clamore  instar  Polyphemi  ceteros  Cjclopes  ad  arma 
horreudum  in  modum  inclamare  coeperunt.  Dormierat 
tunc  Arzlanns  Bassa  gravem  veternum,  et  cum  uxo- 
rem  e  nobili  Vngarorum  stirpe  procreatam  seciim  ba- 
bérét, vino  venereque  solutus  difficiilter  admodiim  ab 
uxore  exeitari  poterat.   Cum  enim  ab  uxore  expergc- 
factus  a  ceteris  se  inclamari  sensisset,  ratus  contro- 
versiam  superiorum  dierum    a  Janizaris  renovatam^ 
récédére  quietem  obturbantes  iusserat.  At  cum  eiula- 
tum  ingeminari  sensisset,  ratus,  quod  rcs  erat,  dolo 
urbem  captam,  discussa  crapula  e  stratis  exsiiiit,  am- 
plexatoque  filiolo,  quem  ex  Vngarica  illa  uxore  susce- 
perat,  calígis  repente  indutis,  sago  duntaxat   atque 
gladio  armatus   ad  catervam  suorum  prosiliit.   Mox 
coactis  suorum  cohortibus,  in  nostros  ingenti  cum  fu- 
rore  irruit,  ac  sublato  clamore,  nunc  nunc,  inquit,  ani- 
mis  opus  est  effeminati  Musulmani,  qui  toties  dede- 
cus  passi  primum  Filekum,  mox  Strigonium  quoque 
turpiter  amisistis.  An  non  proh  dolor  hoc  quoque  tem- 
pore  propugnacula  omnia  amisistis,  fidem  fregistis,  et 
quod  saepeanteapraemonui,excubiisnegligenter  actis, 
inexpugnabilem  hanc  quoque  urbem  infidelibus  pro- 
didistis.   Adeste  igitur ,  et  vei  iam  Christianos  hinc 
excludite,   vei   fortiter  mortem  oppetendo  honestam 
nostri  memóriám  apud  posteros  relinquite.  His  atque 
aliiö   similibus  cohortationibus   excitati  ín  Vngaros, 
qui  iam  valló  potiti  fuerant,  furiose  irruunt,  tautoque 
ardore  manus  cum  iis  conserunt,  ut  aliquot  «os  vicibus 


316  10.  DECU  BABOVn 

de  propngnaculis  deiecerint.  Simíliteret  in6allos,Val 
lones,  ac  Germanos,  qui  iam  in  puWico  foro  aliqih 
praecipnalocaoccnpaverant,  magnó  cum  furoredesac 
viunt,  et  trés  circiter  horas  strenue  cum  m  pugiii: 
conserunt,  ita  ut  in  quodam  loco  nltra  CC  e  mú 
caesi  ab  iis  fuerint.   Tanta  enim  fűit  eorum  rabiföj 
quaterni,  ternive  eorum  furore  quodam  actí  qMgei 
toB  nostrorum  ad  portám  usque  in  fugám  converteál 
Non  secus  aliis  etiam  in  partibus  nrbis  qnidam  h\ 
barorum  tam  fortiter  pugnaverunt,  ut  eos,  per  qi 
ipsi  transfoBBÍ  moriebantur ,   nihilominuB  trucldatd 
Ita  victores  atque  victi  pariter  occumbebant  Qi 
dum  utrinque  geruntur,  nonuulli  Barbarormn  \tí 
lum  Bese  proripuerunt,  propugnaculisque  munieii 
tanta  audacia,  ut  tribuB  vicibuB  nostros  ad  portám 
que  propulsaverint,  procul  dubio  tota  űrbe  e^si 
nisi  lancigeri  eorum  furori  reBtitissent,  inclinata 
pugnam  reBtituisBent:  ideo  neceBBe  fűit  tormcDb 
bellica  aflferri,  iisque  rebellcB  Barbaros  in  pole^l 
redigere.   Sed  postquam  Bassa  proxime  ad  sin 
portae  partém,  duobuB  tormentariis  globis  ab 
rico  pedite  ictuB  in  valló  cum  XXX  selectissimi 
rum  procidisBet,  altéra  manu  gladium,  vexillum  i 
altéra,  confestim  ceteri,  qua  cuique  proximum  fii 
pidi  diflfiigere.  Sed  nonuulli  vivum  esse   capi; 
cunt,  caeBique  postea  caput  Vngarico  propu; 
affixum.  PrimorcB  quique  Barbarorum  cum  0;í 
et  BcBlianis  AgliB,  AlayBegis,  et  Janzar  Agl 
gere  cum  Buis  cobortibusobtruncatifuere.  F^ai 
lum  se  receperunt,  et  cum  ad  extremum  m^  i 
nostris  impressione  péti  conspicarentur,  desp 
lute  vindictae  studio  pulverem  tormentariunc^ 
inflammarunt.  ac  fortiter  vi  eius  ita  disieo 


^  DE  BEB.  VNG,  DEC.  XI.  L.  II.  317 

^  tam  Be  quam  complures  nostrorum  tetra  morte  affi- 
cerent.  Interea  magnó  numero  in  arcé  in  unum  coacti 
tanta  andacia  nostris  restiterunt,  ut  tormentis  tandem 
in  eos  fulminari  fuerit  necesse.  Ita  nostri  laurino  in- 

^  -efiabili  Dei  clementia  potiti  fuere.  Cadavera  caesorum 
in  profluentum  Danubium  ad  qnater  mille  sexeenta  sexa- 
ginta  quinque  proiecta  sünt.  Alii  D  Barbarorum  esse 
caesos  dícunt.  Capti  septingenti,  omnes  viri  fortes,  at- 
que  veterani  beliatores ;  coriim,  qui  subterraneis  cellis 
atqne  cloacis  inclusi  interierunt,  numerus  liaud  facile 
iniri  poterit.  Nongenti  equi  generosiores  reperti, 
praeter  incredibilem  omnis  generis  supellectilium  ar- 
moramque  copiam,  quae  quanta  fuerint,  ne  aestimari 
qnidem  potest.  Tormenta  bellíca  maiora  ac  minora 
quae  curulía,  campestría,  aliisque  muniis  destinata  vo- 
cári  solent,  circiter  quingenta  reperta  sünt,  pulveris 
tormentarii . . . . ,  plumbi  L  pondo,  globorum  cuiusque 
generis  maiorum  XXV  millia  in  turri  inventa  sünt, 
plures  quam  trés  auri  argentique  tonnae,  et  aliquot 
librae  Zebellinarum  pellium,  VII  testudines  seu  for- 
nicata  horrea,  farina,  melle,  orisa,  et  came  plena. 


CAPVT  QVARTVM. 

De  tegatione  St'phani  et  Andreáé  Bathoriorum  ad  Prin- 
cipem  TransylvaniaCy  ekcsque  ad  rkudolphiim  Caesarem 

ahitu. 

Inandiverant  Stephanus  et  Andreas  Cardinalis 
fratres  Bathorei,  qui  tum  in  Polonia  exulabant,  Si- 
gismnndum  Transylvaniae  Principem  Comitiis  habitis 
provinciám  Austriacis  velle  resignare.  Itaque  missís 
Albam  legatia,  amanter  ad  Principem  scribant,  enm* 


318  10,  DEcn  BAROvn 

qne  multis   argumentís  hortautnr ,    nt    qnoniam  i}»^ 
quoquc   ius  snccessionis   ob    commnnionem  família: 
haberent,  daret  operám  Princeps,  ne  exclusis  légit 
mis  haeredibus  impérium  tam  opulenti  regni  a  coil 
mnnibus   maioribus   parti  abalienaret    Si    statuteu 
penítus  esset  Principi  resignata  liac  pro  víncia  sacraic 
functionem  subire,  paratum  se  esse  cardínalatnni  ei  se 
suum  cum  tota  iurisdictione  ac  territoriÍB  ad  eum  per 
tineiitibus  cedere,  ac  insuper  bona,  quae  vellet,  in  Ib 
lia  certa  pecuniae  summa  comparare.  Haec  et  simiu 
cumlegati  cardinalitii  Principi  exposuissent,  assignat 
eis  hospitio,   iussi  sünt  finem  Comitiomm  expectar 
Sed  cum  multi  iam  dies  praeteriissent,  variosquerniDi.- 
res  de  suspendio  passimspargi  legati  cognovissent:  vz^ 
tata  occasione ,  responso   nec  expectato,  clam  se  i 
Poloniam  receperunt.  Ea  re  cognita  indoluit  Princejís 
ac  missis  hinc  inde  nunciis,  eos  sat  diligenter  postc. 
Caesaréi  commissarii  investigari  curarunt.    lam  enii 
literas  ad  Cardinalem  expediverat,  ac  in  iis  amantc: 
admodum :  Accepimus,  inquit,  literas  tuas,    ex  quik* 
magnó  cum  gaudio  cognovimus  animum  taum  sinistr* 
malevolorum  quorundam  delationibus  et  calumníis ; 
nos  ira  succensum,  iamiam  non  sine  divino  instiiu 
mitigari  nobisque  reconciliari.  Pro  quo  Deo  nos  pra 
potenti  immortales  gratias  agimus,  operamque  dab 
mus,  ut  deinceps  praeclarum  erga  te  animum  et  \< 
temum  amorem  cum  summo  obsequendi  studio  c* 
iunctum   magis  atque  magis  experiaris.    Quod  tc 
negotium  illud  attinet,  cuius  nos  nomine  per  nunc: 
interpellasti,  voluissemus  sane,  si  in  eo  tibi  gratifii^ 
et  animi  nostri  propensionem  testatam  reddere  ; 
tuissemus.  Sed  antequam  nuncius  vester  ad  no8  ^/ 
pulisset,  omnes  iam  tractatus  inter  nos  et  caesarti 


DE  REB.  VNG.  DEC.  XL  L.  II.  319 

concliisi  ac  ad  cflfectura  deducti  fuerunt.  Ea  fűit  causa 
quominus  postulatis  optatisque  vestris  satisfecerimus^ 
verum  nuncium  vestrum  amanter  ad  vos  remisimus. 
Denique  vos  diligenter  hortamur  et  beuevole  rogamus, 
ut  domui  Austriacae,  cuius  diguitatem,  nomen,  splen- 
dorem,  et  existimationem  Deus  optimus  maximus  in 
totó  őrbe  Christiano  prae  ceteris  nationibus  clario- 
rem  reddidit,  omnem  observautiam  et  honorem  exbi- 
bere,  et  gratificandi  stúdium  offerre,  vosque  favori  ac 
patrocinio  illius  familiae  committere  non  gravemini. 
De  nobis  autem,  ubicunque  locorum  fuerimus,  eavobis 
poUiceri  et  sperare  poteritis,  quae  ab  optimo  et  aman- 
tissimo  fratre  expectanda  et  praesentanda  sünt ,  cui 
obsequia  et  officia  nostra  rursus  sedulo  commenda- 
mus,  eumque  diu  ac  feliciter  valere  optamus.  His  lite- 
ris  in  Poloniam  missis,  vei  mitti  decretis,  ac  rebus 
omnibus  pro  animi  deliberatique  suí  consilii  sententia 
dispositis,  paucissimis  suorum  comitatus  Ecsedum  ad 
Steplianum  Batliorium  cognatum,  ac  inde  ....  Sigis- 
mundus  profectus  est.  Stephanus  Josica  Szakmarum 
abductus,  ac  ibi  custodiae  traditus. 


CAPVT  QVINTVM. 

De  tnmultu  Varadini  excitato^  eodemquc  per  Caesareos 
Legatos  sedato. 

Nondum  Sigismundus  Princeps  finibus  provin- 
ciáé excesserat,  quum  Varadienses,  occasione  disces- 
sus  Principis  utendum  rati,  ne  Catholici  annua  prae- 
scriptione  in  possessione  sacelli  superiore  anno  ibi 
comparati  confirmarentur,  misBis  ad  eos  TV\jL\i^\ve»^  ^ 


820  10.  DEcn  BABOvn 

sacello  cederent,  Catholicos  admonnerant  Ilii  neqm 
quam  cedendum  rati,  ettamdonationeprincipali.  qm: 
verő  ioribns  aliis  Bnbnixi,  affixis  snggesto  protestál 
tinm  chartís  in  eo8  acerbe  invecti,  ac  dira  qnaeqüt 
illis  comminati  snnt.  Eam  chartám,  cmn  Ambroás 
DereczkeiuB  minister  eiuB  loci  in  suggesto  reperk: 
perlegissetque,  eo  qnidem  tempore  snbticnit  Sedhi^ 
bita  concione  rem  capitaneo  arcis,  ceterisqne  priiiK- 
ribus  nobilitatís  aperit,  simnlque  scbedidamillaHit^ 
tius  mali  facem  illis  legendám  exhibet.  Eias  reiacer 
bitate  commoti  nonnuUi  nobilimn  atqne  oppidanonni 
catervatim  coucuirunt,  et  facto  impetu  aedes  illas,  k 
quibuB  catholici  ad  sacra  convenire  solebant,  íimditL^ 
diruunt,  et  tam  arboríbus  extirpatis,  quam  scrobibi! 
glacialibus  terra  completis  cuncta  solo  aequant  sá 
cerdotibns  ac  lesuitis,  qua  cuique  proximum  fmt  fo? 
Szölősinnm  dilapsis.  Qna  re  cognita  Maria  dnistiem 
quae  profecto  Sigismundo  gnbemacula  imperiiteir 
bat,  Bartholomaeo  Pezzeno  Consiliario  Caesareo,  ft 
metxio  Napragio  Episcopo  et  Cancellario  Transyl^*^ 
niae,  denique  Christophoro  Keresztúri  de  Szentte 
dek,  Curiae  Magistro,  Varadinum  missis,  ac  datíspff 
eos  literis :  Non  sine  maximo,  inquit,  animi  dolorei^ 
telleximuB  seditiosam  vestram  contra  Catholicos  ^ 
spirationem,  quam  et  literae  Capitanei  vestri^etqi:' 
rundam  Catholicorum  sermones  reipsa  confirmarMt 
Significarunt  enim  vos  datis  nominibus,  knctfeq' 
dextris  ita  obstinatos  in  excidium  CatholicornmC'a 
spirasse,  ut  armatis  manibus  domos  eorum  nef^ 
violaveritis,  ac  securibus,  ligonibus,  aliisque  mstt^ 
mentis,  aedem  eorum  demoliti  fueritis,  funditnsv 
everteritis,  cum  tamen  optimo  iure  per  legitoi- 
Principis   donationem  bona   sua   possederínt:  cfii> 


DE  REB.  VNG.  DEC.  XI.  L.  II,  321 

quidem  seditiosac  coiispirationis  praecipuum  autho- 
rem  et  antesigiiaDum,  concioiiatorem  ves  trum  Ambro- 
sium  Dereczkeium  fuisse  memorant,  vaírum  et  sedi- 
tíosnm  hominem,  quíppe  qni  tum  ordinem  militarem, 
tnm  etiam  politicnm  Btatnm  ad  excitandam  detestabi- 
lem  banc  seditíonemconci tavit.  Venimenimvero  sciatis 
velim  hoc  negotium  tam  Caesari,  quam  nobis  etiam  * 
curae  futurum,  ut  ille  nefariac  conspirationis  author 
iuxta  publicos  articulos,  tamquam  seditiosus,  tam 
iure,  quam  etiam  aliis  módis  requisitus  poenam  ali- 
quando  mcritam  luat.  Nuuc  autem  ne  hoc  malum 
pestilentiores  radices  agat,  misimus  ad  vos  hosce  ma- 
gnae  authoritatis  atque  fidei  Legatos,  quibus  iu  man- 
datis  dedimus,  ut  omni  meliori  modo  iuitia  huius  mali 
restinguant,  totumque  negotium  componant.  Interim 
autem  severe  mandamus,  ut  deposita  hac  animorum 
obstinatione,  Catholicos  rursum  in  pristinum  locum  re- 
cipére, ac  in  integrum  restitucre  sine  tergiversatione 
debeatis,  certumque  ad  haec  responsum  nobis  redda- 
tis.  Dátum  hoc  fűit  VIII.  Maii  MDXCVIII. 


CAPVT  SEXTVM. 

De  excusatione  Varacliensiam  ad  Principem  missa. 

Postquam  legati  Principis  Mariae  hasce  literas 
Varadinensibus  reddiderunt,  ac  verbis  quoque  copio- 
SÍ8  mandata  exposuerunt:  nobiles  cum  oppidanis  com- 
municato  consilio,  quum  res  non  esset  parvi  momenti, 
spatium  deliberandi  a  legatis  petiere.  Quod  cum  illis 
concessum  esset,  scripto  respondent,  et  quia  periculo- 
8um  főre  putabant  rem  seorsim  per  certos  quosdam 

MOMVM.  HVNG.  HIST.  —  SCBEPTORES.  XVD.  21 


322  10.  DEcn  BARovir 

exponere,  omnes  catervatim  arcem  ingrediuntur.  et 
per  interpretem  primum  omnium  decretüm  Meggye- 
8iense  refricant ,  quo  cautum  fuisset,  ne  HomaneniB 
Relígío  pnblicüm  Varadini  exercitium  haberet.  Idén 
Albae  luliae  cum  antea ,  tum  verő  ante  trienninm  éi- 
gerte  cautnm  esse,  ne  vei  Varadinum,  vei  alio  qto- 
quam,  praeterqnam  Albam  Inliam ,  Clandiopolim  et 
Monasterium,  lesnitae  possent  introdqci.  VerumeniiB- 
verő  inventos  esse  qnosdam  alienigenas,  profagos,  at 
hellnones ,  quí  decoctís  bonis  patemis  ingenti  aere 
alieno  oppressí,  Principem  Sigísroündnm  accesseriii: 
ac  aedes,  qnas  iare  dotalitio  in  űrbe  nostra  possíde 
rent,  sese  Catholicis  in  sacros  usus  concessnros  pR 
fessi  sint,  cuí  rei  nos  (inquiunt)  aperte  contradii:- 
mns,  ac  ne  id  fieri  pateretur  Princeps,  promissi  cl 
rographi  atqne  iuramenti  memor,  niissis  ex  onrni  o: 
dinnm  nnmero  viris  gravibus,  obnixe  oravimus.  Venn^ 
enímvero  tantum  abest,  nt  prccibns  nostris  obsecti^ 
dasset,ntpotiusexpraeconcepto  quodam  furorelegitÁ 
nostros  ignominiose  habuerit,  fustibus  pnblice  es' 
piendos  cnra vérit,  ac  nos  ipsos  ínanditis  conviciis  c 
fecerit,  atque  violenter  hoc  onus  nobis  ímposneit 
Quum  verő  nuper  mutationem  Principatns  vidissems^ 
ea  occasione  ntendum  rati,  ne  annua  praescriptione  íJ 
possessione  earnm  aedium  confirmarentor,  piacidé  e^ 
admonnimus,  ut  ea  cederent.  Sed  tantum  abest,  nt  is' 
nítis  nostris  paruissent,  ut  potius  ignominiosis  ver 
responderint,  famosisque  libellis  publico  süggestn  ^ 
fixis  tam  contumeliose  exacerbarint,  ut  ne  vilissiisa 
quidem  quisque  tanto  dedecori  férendő  fuisset.  Ita«j^ 
sibimet  acceptum  ferant,  quicquid  hic  a  nobis  facri 
est.  Nam  nos  quidem  nihil  hac  re  adversus  Caesar.: 
'  commisimus,  cui  paratissimi  semper  sumuB,  nsqne 


DE  REB.  VNG.  DEC.  XI.  L.  n.  323 

sanguiiiem,  etiam  cum  vitae  periciűo  fidelissiniam  ope- 
rám navare,  sed  turbatam  duutaxat  nostram  libertatém 
vindicavimns.  Si  ipsis  licuit  ministros  reformatae  reli- 
gionÍB  nostrae  Gyaluino,  Zilahiuo,  Borberkino  atque 
Déva  per  vim  excludere,  quanto  magis  fas  fűit  nobis 
commune  Ordinum  Decretum,  Principis  chirographo, 
iareíurando  atque  sigíUo  confirmatum  pro  vindicatione 
noBtrae  libertatis  exequi.  Quamobrem  obuixe  oramus 
Maiestatem  eius,  ne  nos  in  libertate  nostra,  quam  iure 
merito  quasi  postliminio  restituimus  in  integrum,  ullo 
paeto  turbare  velit,  quo  et  nos  sublata  omni  intestina 
diseordia,  magna  cum  alacritate  possimus  Imperátori 
nostro  fidelem  nostram  operám  adversus  iuratos  Chris- 
tiani  nominis  liostes  impendere.  Nam  quod  conciona- 
torem  nostrum  Princeps  clementissimis  suis  in  literis 
vafrum  ac  seditiosura  nominat,  id  quidem  pro  eo,  ac 
debemus,  graviter  molesteque  patimur,  eumque  pror- 
SU8  ab  omni  seditionis  suspicione  liberamus,  quippe 
qui  tam  publice,  quam  privátim  lionorificam  semper 
CaesariB  nostri  mentionemfecerit,  et  ardentissimas  pro 
Principibus  nostris  preces  quotidie  instituerit,  instituen- 
dasque  curaverit.  His  et  similibus  aliis  cum  se  Vara- 
dienses  excusassent,  Legati  domum  redierunt  et  pub- 
licae  concordiae  pacisque  gratia  rem  in  eodem  illic 
statu  relinquerunt. 


CAPVT  SEPTIMVM. 

Delegatione  Tavtaroimra  et  Transylvanorum  idtrocitvo* 
que  misds^  ac  mramentoMichaelis Palatini  Transalpinae. 

De  intestina  Tartarorum  seditione  supradiximus. 
Ea  motuB,  Kasikerei  initio  huius  anni  legatos  ad  Sigis- 

21» 


306  10.  DECII  BAROVn 

temqne  vitae  cum  incanditate  conianctam  sectatí  eki 
ego  verő  ob  pnblicam  patriae  salutem  id  faciam.  h- 
nique  non  dispnto  in  praesentiarnm ,  qno  inre  ih 
Transylvania  ab  Vngaria  sit  divnlsa,  quave  rafe 
Principes,  qui  me  in  gubernatione  praecesseninl  pr 
vinciam  hanc  gnbernarint:  hoc  tantnm  dico  etlU£^ 
verő,  Transylvaniam  inde  nsque  ab  initio  legitkc 
coronae  Vngariae  membnim  extitísse.  Quid  inif 
igitur  esse  potest,  si  quo  antea  ipso  inre  pertbnit.  tr 
dem  non  armís  ac  violentía,  sed  inre  legitímaqne  rati^^i^ 
redncatnr,  et  qnod  armis  a  snmmo  ChristiaDÍ  orbü 
Monarcba  repeti  posset,  id  legitimis  pactís  lepúi- 
possesBori  restitnatur  ?  Eqnidem  per  aetatem  mihi  & 
rebus  interessé  non  licnit  Vemm  non  dubito  conipl: 
res  ex  vobis  esse  eins  aetatis,  qni  et  meminernot  c 
interfuernnt  unioni  illi,  qnam  Divus  loannes  Seciffiáu 
agitavit,  dum  esset  in  vivis,  sed  morte  praeventis 
ad  nmbilicnm  perdneere  non  potnit  Possem  eqéití 
et  plures  huins  mei  corisilii  rationes  afferre,  sed  rt^ 
sapienti  uninscuinsqne  vestrnm  indicio  cogitandase* 
relinquam,  ei  labori  snpersedebo.  Qnod  snperest,  s^ 
me  ob  multiplices  iuvenilis  aetatis  naevos  tam  inpr. 
dentia,  qnam  aliis  módis  multa  deliqnisse,  qna^  ^ 
snmmo  hoc  fastigio  dignitatis  fieri  mim'me  debeai' 
Sed  cum  in  id  semper  meo  qnidem  indicio  omníte 
nervis  dies  atque  noctes  incnbnerim,  nt  Divini  net 
nis  glória  promoveretur,  salnaqne  patria  sarta  ter* 
qne  maneret:  aeqnnm  certe  fuerit,  ut  si  quid  praetc 
spem  vestram  evenerit,  id  mihi  hac  horabcBigne  cí'^ 
donetis.  Si  quis  mihi  obiiciat,  rigidins  me,  ac  seven: 
quam  forte  decuisset,  impérium  exercuisse :  id  qmic 
non  diffiteor,  sed  interim  iustas  mei  consilii  ratior. 
habeo.  Praevidebam  enim,  ac  ipsa  re  deprehendeb- 


DE  REB.  TNG.  DEC.  XI.  L.  II.  325 

ablegant.  Mox  cum  varíi  de  Tiircanim  coiiatibus  ru- 
mores  spargereiitnr,  celerrimo  itinere  Albam  luliam 
redierunt  ad  XX  diem  lunii. 


CAPVT  OCTAVVM. 

De  Csanadiensi  ohsidione  emsqiie  solutione. 

Pridie  eius  diei,  quo  ex  Transalpina  redierunt, 
allatum  est  legatis  Caesareis  Csanadam  arcem  a 
Turcis  esse  obsessam  ad  XIX.  diem  luuii.  Bassa  enim 
Tömösvariensis^  quum  Principem  Sigismundum  dis- 
cessisse,  provinciamque  certo  gubernátoré  destitutam 
in  incerto  fluctuare  accepisset,  ratus  hac  occasione 
magis  idonea,  quam  unquam  antea,  utendum,  assump- 
ta  magna  suorum  manu,  ex  improviso  Csanadum  ob- 
sederat.  Nihil  enim  dubitabat,  quin  vei  desereretur, 
vei  verő  vi  a  nostris  oppidum  finibus  Turcicis  usque 
adeo  insinuatum  repentine  eapi  posset.  Praeeratarei 
Ladislaus  More,  vir  militaris  et  animosns.  Is  misso 
confestim  Albam  nuncio,  rem  Proceribus  significat,  et 
opem  matúrám  sibi  fem  postulat.  Cumque  nec  a  com- 
meatu,  nec  ab  aliis  rebus  ad  sustinendam  obsidionem 
necessariis  sat  paratum  se  videret:  nibilominus  tamen 
nltímam  fortunae  aleam  experiri  statuit.  Itaque  rebus 
omnibus  ad  repellendam  vim  Barbarorum  instructis, 
paratissimo  pugnam  animo  praestolabatur.  Quod  cum 
Barbari  accepissent,  spe  sua  frustrati,  tentata  leniter 
oppugnatione,  adventuque  auxiliorum  territi,  itinere 
fugae  simili  Tömösvarum  paucis  suorum  amissis  sese 
receperunt.  lam  enim  auxilia  Lippensium,  Jeneiensi- 
um,  Yaradiensium,  atque  Transjlvanorum  in  dies  af- 


326  10.  DEcn  BAROvn 

futura  cognoveraut,  nec  ea  sibi  expectanda  censueraBt 
Sed  paucis  post  mensibas  caesis  pracsidiariis  eadeo. 
arx  in  potestatem  Barbarorum  devenit 


CAPVT  NONVM. 

De  victoria  Lugasiensiiim  ex  Barharis  repoftaia. 

Hac  ignominia  repnlsaqne  motus  Bassa,  atatoit 

príma  quaqne  occasione  praeclaro  aliqno  facinorehaDc 

repnlsam  compensare.  Coi  reitransfugaqnidamChri^ 

tianns  ansam  praebnit.  Is  ratus  nihil  se  Deo  patriae- 

que    gratius  factarum,  quam  si    Christíani  nomiiÉ 

bostibns  doIo,  virtute,  vei  qnacanque  ratione  alia  \k 

riculum  crearet:    simulato   suornm  odio,  Bassamai 

cedit,   eique  persuadet  se,  si  selectiores  TurcaroE 

irruptionem  in  Lngasiense  oppidnm  facerent,  ducei^ 

eis  fatnrnm.  Nnnc  civitatem  praesidio  destitatam,  r 

vino  somnoque  prae  secoritate  sopitam  nuUo  negoík 

diripi  posse.  Id  qnum  Bassae  oppido  qnam  maiki 

placuisset,  eum  rursns  abire,  ac  omnia  exploraúrc 

ferre  inbet.  Is  ad  Andreám  Barcsainm  clam  pnir 

ctus,  rem  omnem  ei  aperit ,   et  qnid  facto  opus  si^ 

candide  signüicat.  Mox  ad  Bassam  reversns  omii: 

tuta  atque  secura  esse  refert.   Is  assnmptis  miUe  trr 

centis  selectissimorum  ex  omni  numero  eqnitum  é 

galeis  atque    thoracibus,  veluti  praedam  sine  ^ 

praelio  direpturus,  itínere  tota  nocte  facto  Lugai' 

appropinquat.  Sed  iam  Barcsaius  et  CaransebesieD^^ 

oppidanis  praemonitís,  in  duo  copiolas  suas  agmina: 

viserant,  ac  íis  in  insidiis  stare  iusserant.  Iniuniei^ 

Barcsaius  etíam  provisofi  Lugasiensis  castelli.  ut  ^ 


DE  REB.  VNG.  DEC.  XI.  L.  II.  327 

mul  equitibus  daretur  (signum?)  Poötquam  Barbari 
oppido  appropinquarunt ;  mittit  Bassa  confestim  e  suis 
selectiores  aliqnot  antecursores,  qui  terroris  iniiciendi 
gratia  aedificia  citra  moram  inflammarent.  Id  ubi  factum 
faisset,  simulque  Barbari  insidias  nostrorum  praeter- 
gressi  fuissent,  qnamvis  provisor  praecepti  immemor 
sero  id  fecerit ,  dato  pugnae  signo  Vngari  confestim 
procurrunt,  ac  sublato  clamore  acerrimum  cum  iis  prae- 
lium  ineunt.  Non  minus  audacter  Turcae  quoque  ma- 
nus  cum  nostris  conserunt ,  eo  eventn,  ut  nisi  libcri 
pedites  matúrám  equitibus  opem  tulissent,  fere  iam 
nostri  in  fugám  se  dedissent.  Sed  milites  duce  Martino 
Horvát  in  Turcas  irruentes  extemplo  eos  in  fugám 
vertunt.  Instant  fugientibus  nostri,  ac  ne  praedae  in- 
hiantes  Barbaros  e  manibus  elabi  patiantur,  Andreas 
Barcsai  et  loannes  Kapturi  sublata  voce  inclamitant, 
atque  sub  capitis  periculo  universis  denunciant.  Ita 
caesi  fere  omnes,  capti  pauciores,  Bassa  cum  LX  suo- 
rum  fuga  elapsus:  omnibus  igitur  in  fugám  versis 
fugiebat  et  ipse  Bassa  equo  vectus  velocissimo,  cum- 
que  Martinus  Horvát  fugienti  instaret,  forte  ambo  in 
torrentem  quemdam  devenerunt.  Ibi  Bassa  equo  de- 
lapsus  parum  abfuit  quin  a  Martino  caperetur,  vitare 
autem  omnino  non  potuit,  quin  ab  eo  insiliente  saucia- 
retur,  sed  tamen  in  equum  confestim  a  Besliis  circum- 
stantibus  sublatus,  eflfusa  sibi  fuga  consuluit  Martinus 
Horvát,  quum  pedes  equi  sui  saltu  eius,  quem  dixi- 
mus,  torrentis  laesos  vidisset,  Bassamque  fuga  elapsum, 
prosequi  eum  desiit,  et  ad  suos  se  recepit.  Bassa 
Tömosvarum  reversus,  quum  varié  angeretur,  postri- 
die,  coUecta  suorum  manu,  in  proximas,  qua  fngien- 
dum  reliquis  fűit,  sylvas  profectus,  usitato  sbno  bucci- 
nae  suos  e  fuga  coliigere,  et  contrahere  conatus  est« 


ligit,  ac  ex  iis  iluos  eodem  supplicii  genere 
tium  rotis  comminuit.  Id  ubi  Bassa  cognov 
caiisam  tantae  Viigaroruni  crudelitatí  prael 
ras  rt)nfcstim  ad  Barcsaiuui  dat,  ac  in  iis 
niaiorcm  in  niodiun  profitetur,  et  ne  plnriun 
supplíciis  tani  innnanibns  sae^iret,  hamilitei 
líanum  exoravit.  Simul  utmilitaris  gratitnd: 
hnn  praeberet,  ct  cqunm  Martini  Horvát, 
prosecutiis  asseqni  non  potnerat,  vehement 
ac  bello  prorsns  inutílem  factnm  audivÍBC 
equnni  alterum  sat  generosum,  additís  al 
pretio&is  innneribns,  Martíno  misit.  Capita 
ad  qnadriiigenta  palis  Lugasini  af&xa, 
ransebesinum  qnoque  ablata,  captivi  ad  C( 
subiecti,  praeda  ingens  capta,  ac  iure  milita 
vendita,  viritínique  distribnta.  Actum  hoc  fu 
hinii.  Earc  cognita,  paucispost  diebnsBasi 
rio  Albam  Graecam  vocatns,  provindaqii 
fiiit. 


<■ 


fÜfii 


STANFORD  UNIVERSITY  LIBRARIES 

CECIL  H.  GREEN  LIBRARY 

STANFORD,  CALIFORNIA  94305-6004 

(415)  723-1493 

Ali  books  may  be  recalled  after  7  days 

DATE  DUE